Month: February 2017

Юу юугүй л Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн уур амьсгал хэдийнэ орсныг харж болохоор байна. Үндсэн хуульд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч бол төрийн тэргүүн, Монголын ард түмний эв нэгдлийг илэрхийлэгч мөн хэмээн заасан байдаг. Тэгвэл өнгөрсөн хугацаанд Монгол Улсын Төрийн тэргүүнээр П.Очирбат нэг удаа, Н.Багабанди хоёр удаа, Н.Энхбаяр нэг удаа, Ц.Элбэгдорж хоёр удаа туурга тусгаар Монголын эв нэгдлийн илэрхийлэгчээр ажилласан байдаг. Төрийн тэргүүний сонгуульд парламентад суудалтай улс төрийн хүчин нэр дэвшүүлэх эрхээ эдлэх бөгөөд бусад намууд дэмжиж, хамтарч сонгуульд орж болох юм. Энэ удаагийн Ерөнхийлөгчийн сонгуульд Ардчилсан нам, Монгол ардын нам, Монгол ардын хувьсгалт намаас гурван нэр дэвшигч тодрох учиртай.

АРДЧИЛСАН НАМААС ЕРӨНХИЙЛӨГЧИЙН СОНГУУЛЬД НЭР ДЭВШИХ СОНИРХОЛТОЙ ЕСӨН ХҮН БИЙ

Өнгөрөгч оны УИХ-ын сонгуульд үнэмлэхүй ялалт бус ялагдал хүлээсэн тус намынхан ойрдоо хөл хөдөлгөөнтэй байна. Намынхаа нийт гишүүдийн дунд нээлттэйгээр намын даргын сонгуулиа явуулж, С.Эрдэнийг намын даргаараа батламжилж, Д.Эрдэнэбатыгаа УИХ дахь АН-ын бүлгийн дарга болгож, Ц.Туваанаар намынхаа гол тогоог бариулж эхэлсэн гээд яах аргагүй анхаарлын төвд байгаа юм. Эл намынхан дотоод сонгуулиа зохион байгуулсан хэмээн ам бардам байгаа ч тэд “ялагдсан нам” гэдэг нэрнээсээ салах болоогүй байна. Удахгүй намынхаа дэд дарга нарыг дөрөв эсхүл тав байхаар томилох сураг гарч буй. Намын шинэ удирдлагуудын эхний том ажил нь ирэх зургадугаар сард болох Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн сонгууль. Ерөнхийлөгчийн сонгуульд тус намаас хэн нэр дэвших нь таамаг төдий байгаа ч С.Эрдэнэ даргын хэлснээр бүх гишүүдийнхээ оролцоотойгоор Ерөнхийлөгчид нэр дэвшигчийг тодруулах бөгөөд тавдугаар сарын 6-7-нд Их хурлын гишүүдийн төлөөлөгчийн нууц санал хураалтаар тодруулна.

Ардчилсан намын даргад нэр дэвших хүсэлтэй есөн хүний нэр яригдаж эхлэв. Цагтаа Ардчилсан нам, “Шинэчлэл”-ийн Засгийн газрыг тэргүүлж явсан Н.Алтанхуягийн нэр дуулдаж байна. Түүний хувьд саяхан болсон намын даргын сунгаанд нэр дэвшин өрсөлдсөн ч ялалт байгуулж чадаагүй. Нэг сунгаанд улдсан ч дахин сунгаанд орж намынхныхаа дэмжлэгийг авч болох. Гэсэн ч Ардчилсан намаас гаднах тойрогтоо ямар харагдах вэ гэдгээ бодолцох учиртай болов уу. УИХ-ын гишүүн, намын дарга, Ерөнхийлөгчийн сонгууль гээд гурав дараалан нэр дэвшихээр бол түүнийг албан тушаалын араас улайрагч мэт харагдуулж болох юм.

Аль ч цаг үед ард түмнийхээ дунд өөрийн рейтингийг алдаагүй улстөрч мэдээж Р.Амаржаргал. Засгийн газраа муу ажиллаж байна гээд огцруулахыг нь дэмжээд кноп дарчихдаг. Түүний хувьд Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшвэл МАН-аас нэр дэвшигчийн хамгийн хүчтэй өрсөлдөгч болж очно гэсэн яриа бий. Гэхдээ энэ олон жил парламентад суухдаа юу ч хийгээгүй хүн Ерөнхийлөгч болоод юм хийх үү хэмээх яриа гарчээ.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын даргаар ажиллаж буй Ц.Баярсайханы нэр мөн яригдах болсныг ойрын эх сурвалж өгүүлэв. Янз бүрийн зүйлд нэр холбогдож байгаагүй түүний хувьд өөрөө хүсэхгүй ч намынхан нь дэвш гэвэл өрсөлдөөд явахаас өөр замгүй гэж байв. Амбицаа дийлэхгүй яваа олон хүний дэргэд нуруутай гэдэг ч МҮДН фракц намынхаа анхан шатанд “хөлгүй”. Тэрбээр МҮДН фракцийн төлөөлөл.

Цагтаа Чингисийн талбайд тракторчдын жагсаал хийж, УИХ-ын гишүүн, Хотын даргаар ажиллаж байсан гэхээр хэн гэдэг нь тодорхой. Э.Бат-Үүлийг С.Зориг агсны хэрэгтэй холбогдуулан шалгаж эхэллээ гэдэг мэдээлэл цацагдсан цагаас хойш манай сонин дээр ганц хоёр нийтлэл бичиж тавьсныг эс тооцвол усанд хаясан чулуу мэт алга болсон. Харин намынхаа долдугаар Их хурлын тайзнаа гарч үг хэлж, намын даргадаа амжилт хүсч байсан. Чимээгүй “дайсан” хамгийн аюултай гэж ярьдаг. Тэрбээр нам гүмхэн байгаа ч Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвших бодол бий гэнэ.

Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын даргаар ажиллаж байсан П.Цагааныг мөн нэр дэвшинэ гэх болов. Хөвсгөл аймагт Их хурлын сонгуулиар нэр дэвшин өвдөг шороодсон ч намын даргын сунгаанд өрсөлдөнө гэж байгаад хазаараа татсан. Ямартай ч энэ удаагийн намынхаа сунгаанд оролцох тухай чих дэлсэж байна.

Баянзүрх дүүргээс гурван удаа Их хурлын гишүүнээр сонгогдож байсан гишүүн асан “Бридж” хэмээх Д.Ганхуягийг нэр дэвших бодолтой яваа хэмээн эх сурвалж өгүүлэв. “Шонхор” фракцид харьяалагддаг түүний хувьд намынхаа сунгаанд гайгүй оролцож мэднэ гэх юм билээ. Өөрөө бол “Дэвших эсэхээ шийдээгүй” гэдэг зүйл ярьж байгаа юм. Учир нь “Шонхор”-ынхон нам дотроо хамгийн том нөлөөллийг тогтоогоод буй.

Өөр нэг сонирхолтой нэр дуулдах болсон нь “Буян” хэмээх Базарсадын Жаргалсайхан. Цагтаа ардчиллын анхдагч болон явсан тэрбээр Бүгд найрамдах намыг байгуулан өрх тусгаарлаж байсан түүхтэй. Тэгвэл АН-ын даргын сунгааны өмнө намын гишүүнчлэлээ сэргээж, С.Эрдэнийг дэмжээрэй хэмээн уриалж явсан нь ердөө ганц сарын өмнөх явдал. Тэдний хооронд ямар тохироо өрнөснийг таах аргагүй. Америкт Бүгд найрамдах намаас нэр дэвшсэн Дональд Трамп Ерөнхийлөгч болж байхад Монголд яагаад Буян Жагаа Ерөнхийлөгч болж болдоггүй юм гэсэн яриа хүртэл гараад амжжээ.

“АПУ”-гийн хэмээх тодотголтой Г.Батхүүгийн нэр мөн Ерөнхийлөгчийн сунгаанд яригдаж байгаа аж. Түүний хувьд МоАН фракцийн төлөөлөл бол тус фракцаас мөн УИХ-ын гишүүн Л.Болдын нэр яригдаж эхэлсэн. Г.Батхүүгийн хувьд намын даргын сунгаандаа нэр дэвшинэ хэмээн материалаа бүрдүүлж өгөхөөр Сонгуулийн хороо руугаа очиж явах замдаа бараг нэр дэвшихээ больж буйгаа хэлсэн гэдэг. Л.Болдын хувьд Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвших сунгаанд оролцох уу гэхэд “Харж байгаад болно” гэдэг хариу өгч байсан. Эдгээр нэр дэвшигчдээс хэн нь намынхаа нийт гишүүдийн олонхийн саналыг авч, Их хурлаасаа баталгаажсан нь нэр дэвших юм.

МАН-ААС ГУРВАН НЭР ДЭВШИГЧ НАМ ДОТРОО “ҮЗЭХ ҮҮ”

Эв эеийг үргэлж сахидаг хэмээгддэг МАН-ынхан энэ удаагийн сонгуульд хэнийг ч нэр дэвшүүлсэн хамгийн хүчтэй өрсөлдөгч байх нь тодорхой. Парламентад үнэмлэхүй ялалт байгуулсан тус намынхан Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшигчээ тодруулах цаг болоогүй гэж байгаа ч Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн сурталчилгаагаа хийгээд эхэлсэн гэж харахаар байгаа. Учир нь намаасаа нэр дэвших хамгийн өндөр магадлалтай МАН, УИХ-ын дарга М.Энхболдын хувьд амралт, ажлаа зохицуулан орон нутагт ажиллаад эхэлсэн. Ойрын өдрүүдэд баруун аймгуудад ажиллаж, иргэдтэй уулзалт хийж байгаа талаарх мэдээлэл цацагдах болсноос харж болно. Энэ нь ч түүнийг баталж байгаа гэх юм билээ. Хэрэвзээ Төрийн тэргүүний сонгуульд орохгүй гэсэн бол тэрбээр Монгол Улсын Ерөнхий сайдаар Ж.Эрдэнэбат бус М.Энхболд дарга ажиллах байлаа. Засгийн ажил тааруу байвал Ерөнхий сайдын нэр хүнд унадаг гэдгийг мэдэхийн дээдээр мэддэг тул өөрт оногдох хариуцлагаа Ж.Эрдэнэбатад шилжүүлж байсан нь үүний хамгийн том нотолгоо байв.

Нам дотроо хийгээд бусад намаас нэр дэвшигчдийн хамгийн том өрсөлдөгч одоогийн МАН-ын дарга, УИХ-ын дарга М.Энхболд. Нам дотроо өөрийн байр суурийг бататгахын тулд бүхий л шатандаа ажиллаж байгаа хэмээн МАН-ынхан нь ярих болсон. Магадгүй нам дотроосоо өрсөлдөгчгүйгээр шууд нэр дэвших мандатаа аваад гарч ирж ч мэднэ. Намын даргаар ажиллаж байхдаа УИХ, орон нутгийн сонгуульд намаа ялуулсан нь түүний хувьд Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвших хангалттай том шалтгаан мөн. Улстөрч хүн ямар ч үед хатуу байх ёстой гэдгийг тэр өөрийнхөө биеэр харуулж байв. 2013 оны аравдугаар сарын 29-ний өдөр тус намын Бага хурал хуралдаж намын даргаа сонгох санал хураалт явуулсан. Намын даргад нэр дэвшсэн өдөр нь түүний аав өөд болж тус намын хурал гурван цаг гаруй завсарлаж байлаа. Үдээс хойш үргэлжлүүлэн хуралдсан намынхаа Бага хуралд ирж оролцон 90 гаруй хувийн дэмжлэг авч намын даргаар сонгогдож байсан нь дөрвөн жилийн өмнөх мөчлөгт хамаарна.

МАН-ын хувьд Ардчилсан намынхан шиг нам дотроо сунгаа энэ тэр гэлгүй нэг өдөр хуралдаад асуудлаа шийдчихдэг. Намынхаа Удирдах зөвлөлөөс оруулж ирсэн нэрсийг Бага хурлаараа санал хураалтын журмаар шийддэг. Өмнөх Ерөнхийлөгчийн сонгуульд Бага хурлаараа дөрвөн хүний нэр оруулж ирсэн ч Б.Бат-Эрдэнэ, Ө.Энхтүвшин нарын оноо тэнцэн дахин санал хураалт явуулахад Б.Бат-Эрдэнэ илүү санал авч нэр дэвшиж байв. Энэ удаагийн Ерөнхийлөгчийн сонгуульд намын экс дарга Ө.Энхтүвшин нэр дэвшиж магадгүй талаар намынхан нь яриад эхэлжээ. Дэмжлэг ч гайгүй байгаа сурагтай. Өмнөх Ерөнхийлөгчийн сонгуулиар боломжоо алдсан түүний хувьд энэ удаа өөрийгөө сойгоод үзэх сонирхол бий бололтой. УИХ-ын гишүүн Ө.Энхтүвшингийн хувьд ноён нуруутай, тулхтай улстөрч хэмээн намынхандаа төдийгүй иргэдэд үнэлэгддэг. Нам нь олонхи болж Ерөнхий сайдаар Ж.Эрдэнэбатыг томилох чуулганы хуралдааны үеэр намын дарга М.Энхболдыг Ерөнхий сайд болсонгүй хэмээн “зад” шүүмжилж байлаа. Магадгүй хожмын нэр өдөр Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшүүлэх процесс өрнөхөд нэр цэвэр Их хурлын дарга нам дотроо өөртэй нь өрсөлдөж магадгүй гэж бодсон ч байж мэдэх юм. Ямартай ч чуулган, байнгын хорооны хуралдаан бүрт үг хэлж ад болдоггүй ч үе үе хэлэх үгээрээ намын даргаа “чимхэж” харагддаг.

Өөрийгөө Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшихгүй хэмээн зарласан ч Ц.Нямдорж гишүүний хувьд өрсөлдөж болох хувилбаруудын нэг хэмээн намынхан нь үзэж байгаа бололтой. Түүний хувьд “Эрдэнэт” үйлдвэрийн 49 хувийн хувьчлалаар улс төрийн карьерыг улам өсгөж яваа. Оюу толгой гэдэг ганц сэдвийг барьж авч дөрвөн жил ярьдаг нь С.Ганбаатар биш байсан гэдэг нь “Эрдэнэт” үйлдвэрийн жишээгээр Ц.Нямдорж гишүүн дээр харагдаж байгаа юм. Түүний хувьд УИХ-ын гишүүнээр долоо, Хууль зүй дотоод хэргийн сайдаар гурав, УИХ-ын даргаар нэг удаа ажиллаж байсан туршлага бий. Түүний хувьд Ерөнхий сайд, Монгол Улсын Ерөнхийлөгчөөс бусад өндөр албан тушаалыг хашсан. Тиймээс төрийн тэргүүний сонгуульд өрсөлдөж магадгүй хэмээн яригдаж байна. Одоогийн байдлаар намын даргаасаа илүү рейтинг өндөртэй байгаа гэнэ. Тэдний дундах өрсөлдөөнийг ажиглах л үлдлээ.

МАХН-ААС НЭР ДЭВШИГЧИЙГ Н.ЭНХБАЯР Л ШИЙДНЭ

МАХН-д парламентад цор ганц суудал авч ирсэн нь О.Баасанхүү гишүүн. Оны өмнөөс л тэрбээр хэвлэлд өгсөн ярилцлага бүртээ Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн талаар үг цухуйлгаж, зарим үед дипломатч Ц.Гомбосүрэн, Л.Эрдэнэчулуун гуай нар шиг хүн хэрэгтэй гэж ярьж байгаа. Манай сонинд өгсөн ярилцлагадаа Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшүүлж болох найман хүний нэр байгаа талаараа мэдэгдсэн ч хэн хэн бэ гэдгийг нь хэлэхгүй гээд “гөжчихсөн”. Гэхдээ О.Баасанхүү гэхээсээ илүүтэй намын дарга Н.Энхбаярын мэдлийн шахуу асуудал л даа. Н.Энхбаяр УИХ-ын гишүүн асан С.Ганбаатарыг намдаа урьсан гэдэг мэдээлэл гарсан ч О.Баасанхүү гишүүн эрс үгүйсгэсэн. Өмнөх Ерөнхийлөгчийн сонгуулиар Н.Удвалаар туг тахисан МАХН-ынхан энэ удаа хэнээр сор залах нь одоогоор тодорхойгүй. МАХН-ынхан АН эсвэл МАН-тай болон бусад намтай хамтарч сонгуульд орохгүй гэвэл дангаараа нэг хүнийг нэр дэвшүүлнэ. Тус намынхны дунд одоогоор яригдаж буй ганц хүн нь Монгол Улсын Шадар сайд асан Ц.Оюунбаатар юм байна. Гэхдээ хувийн шугамаар Н.Энхбаяр даргатай хүмүүс уулзаж байгаа ажээ.

Э.ЭНХ

Монголын мэргэшсэн сэтгэл судлаачдын үндэсний төвийн сэтгэл судлаач Ж.Үйлсттэй ярилцлаа.

---

-Арван гурван аашаа нуумааргүй байна гээд дуу хүртэл байдаг. Ер нь хүний ааш араншинг хэрхэн судалсан байдаг юм бол?

-Хүний ааш, араншинг ерөнхийд нь олдмол буюу төрөлхийн гэж ангилдаг л даа. Зан төлөв бол олдмол. Харин темперамент төрөлхийнх. Зан төлөв нь амьдралын явцад бүрэлдэн бий болдог олдмол шинж чанартай. Хүний түргэн ширүүн, уур уцаартай, зөөлөн тайван, эмзэг мэдрэмтгий, санаачилгатай байх зэрэг нь темпераментаасаа шалтгаадаг юм. Нийт дөрвөн темперамент байдаг. Тухайлбал, холерик темпераменттай бол цочмог, шаралхуу, хурц бөгөөд хурдан омголон зантай, түргэн ааштай, дүрсхийн уурлах нь цөөнгүй. Тогтворгүй боловч дайчин байдалтай, урам зориг нь хувирахдаа түргэн, орчиндоо маш идэвхтэй ханддаг шинж чанаруудаар илэрнэ. Холерик темпераменттай хүний онцлог нь өөрийгөө басамжлан үзвэл сөрж гөжих, муухай аашлах зэрэг. Харин бусдын бодолд өдөгдөн дагах нь ховор. Бие даасан байдалд нь саад учруулбал амархан уурлах, ууртай омогтойгоор хариултыг нь өгдөг. Ийм шинжтэй. Харин сангвиникт гавшгай сэргэлэн, юм юмыг сонирхдог, сэтгэлийн хөдөлгөөн нь гүнзгий биш, орчиндоо хандах нь идэвхтэй, хэнэггүй занд дургүй хэв шинжийн хүмүүс багтана. Сангвиник темпераменттай хүмүүс сэтгэл санаагаар унах нь ховор, бусдаас түрүүлж хүмүүстэй ажил хэргийн холбоо тогтоох санаа сэтгэлийн харьцааг амархан тогтоодог, хамт олон дотор хэнээс ч түрүүнд байр сууриа олдог. Бачимдан бухимдах нь ховор, зөрчил мөргөлдөөнд оролцох боловч больж няцах нь түргэн, өөрийгөө магтаж гайхуулах нь түүнд жирийн хэрэг мэт сэтгэгдэл төрүүлэх боловч дутагдлаа нуулгүй ил тод ярьж, шүүмжлэлийг дуртайяа хүлээж авч чаддаг. Флегматик хүмүүс бол хүчтэй хэв шинжтэй боловч хөшүүн. Тайван дөлгөөн тогтуун байдалтай, дуу цөөн, биеэ барих сэтгэлийн гадаад илрэл сул. Меланхолик нь буурьтай дүнсгэр зан бөгөөд зарим талаар бүрэг ноомой байдал гаргана. Даалгасан ажилд хариуцлагатай хандаж үүргээ заавал биелүүлэхийг хичээдэг, ажлын чанар нь ч сайн. Шинэ нөхцөл байдалд дасахдаа муу, гомдомтгой, сэтгэл санааны хувьд өөрийгөө ганцаардуулж бодох, сэжигч, өөнтөгч зантай, сайшаах буруушаах үед амархан хүлээн авч зөв ойлгодог. Сэтгэлээр унах нь асар их гэх мэт. Ерөнхийдөө хүнээс гарч буй эерэг, сөрөг хандлагуудад хүний төрөлхийн зан төлөв маш их нөлөөлдөг.

-Зан төлөв төлөвшихөд юу нөлөөлдөг вэ. Үүнээс болж үүсч буй сөрөг хандлагууд юунаас үүсдэг юм бол?

-Хүүхэд наснаасаа эхлээд л бид бүхэн харилцаанд орж эхэлдэг. Гэр бүлийн харилцаа нь цэцэрлэг, сургууль цаашлаад нийгэм гэх мэт өргөжөөд явдаг. Харилцаа өргөжих хэрээр хүний үзэл бодолд өөрчлөлт ороод явдаг юм. Энэ явцад зан төлөв бүрэлдэн бий болдог. Харин сөрөг сэтгэл хөдлөлүүд нь сэтгэлийн шарх авснаас үүсэх нь элбэг. Ингэхээр бага насанд хамгийн дотно эсвэл хүндэлдэг хүн нь урмыг нь хугалах, сэтгэлийн шарх үлдээх нь сөрөг зан төлөвтэй болох үндсийг тавьж өгдөг байх нь.

Ер нь аливаа хүн 12 нас хүрэхэд аль хэдийнэ төлөвшчихсөн байдаг. Яахав 12-18 нас хүртэл нь эцэг, эхчүүд чиглүүлж болох л байх. Харин нас биед хүрсэн хүнийг өөрчлөх боломжгүй. Тэгэхээр тэрхүү бага насанд сэтгэлийн шархаар үүссэн сөрөг зан төлөв насанд хүрсэн ч байсаар л байдаг байх нь. Гэвч ихэнх хүмүүсийн одоогийн амьдрал, харилцаа хандлага нь хүүхэд насанд юу үзэж туулснаас шалтгаалдаг гэдгийг төдийлөн анзаардаггүй.

-Тэгвэл зохисгүй ааш авир, сөрөг зан байдал нь хүний амьдралд өөрөөр хэрхэн нөлөөлдөг юм бол?

-Хэрэв таны нойр чинь хулжаад, үргэлж таагүй мэдрэмж төрөөд, муу муухай зүйл тохиолдоод байвал таны бодол болоод зан төлөв, дадал зуршил тань сөрөг байгаагийн илрэл. Тэгэхээр таны сөрөг хандлага бодол үйлдлээр тань дамжиж амьдралын бүхий л талбарт нөлөөлж байдаг байх нь. Таны ааш, араншин хувь заяаг тань тодорхойлдог гэдэг шүү дээ. Үүнийг л хэлээд байгаа юм. Мөн сөрөг зан байдал нь өөртөө болон бусдад, мөн амьдралдаа сэтгэл ханамжгүй болж аливаа зүйлээс таашаал авч чадахаа болино. Ганцаардах, хэн ч өөрийг нь тоохгүй байгаа мэтээр мэдэрч стресст амархан өртөх цаашлаад сэтгэл гутралд орох хүртэл аюултай байдаг.

Түүнчлэн хүн уулзах хүнээ өөрөө л дууддаг гэдэг. Сайн хүнтэй сайхан зүйл ярих уу, муу хүнтэй олиггүй юм ярих уу гэдэг нь таны л зан араншин, үзэл бодлоос хамаарна.

-Харин зан аашийн хувьд тайван тогтуун байж, эерэг хандлагатай байхын тулд яах ёстой вэ?

-Үүн дээр нэг жишээ ярья л даа. Би нэг удаа гудманд явж байлаа. Хоёр хүү миний хажуугаар өнгөрсөн юм. Гэтэл нэг нь хажуугаар гарахдаа над руу нулимчихсан. Би эргэж хараад яаж байна, ингэж болдоггүй юм байхгүй юу гэсэн. Харин өнөөх хүү намайг эргэж хараад уурлаж, загнаж, хашгична л гэж бодсон байх. Нүд нь сортолзоод зогсож байснаа намайг тэгж хэлэнгүүт их гайхсан янзтай “Уучлаарай эгч ээ” гээд гүйгээд явчихсан. Хэрэв намайг уурласан бол чулуу шидэх ч энүүхэнд байх байсан биз. Хүн сөрөг хандлагатай байх юм бол тийм л хариу авдаг. Тэгэхээр энэ надтай ингэж харьцаж байгаа бол би ч гэсэн тэгж харьцана гэж болохгүй. “Юу тарина, түүнийгээ хураана” гэдэг шүү дээ.

Мөн сургуулиа төгсчихөөд нэг газар хүний нөөцийн менежерээр ажилд орсон юм. Намайг ажилд ороход тэрхүү хамт олон хоорондоо бараг л мэндэлцгээдэггүй байсан. Харин би ажилд орсон цагаасаа эхлээд бүх хүнтэй сайхан мэндэлдэг байлаа. Гэтэл гурван сарын дараа гэхэд тэр хамт олон бүгд хоорондоо сайхан мэндэлцгээдэг болсон. Би хүмүүстэй мэндэлж эхэлснээр хамт олондоо эерэг хандлагыг төрүүлж, миний үнэлэгдэх үнэлэмж хүртэл дээшилж байгаа юм. Өнөөх л ааш, араншин, зан төлөвөөс таны амьдрал шалтгаалаад байна шүү дээ.

Хүмүүсийн одоогийн амьдрал, харилцаа хандлага нь хүүхэд насанд ямар амьдрал үзэж туулснаас шалтгаалдаг гэдгийг дээр хэлсэн шүү дээ. Харин хүмүүс өнгөрсөнд болсон муу муухай, таагүй бүхнийг мартах гэж хичээгээд байдаг. Энэ нь буруу юм. Тэр бүхэн мартагдаагүй, сэтгэлийн мухарт тань үлдчихсэн байгаа. Иймд бусдыг уучилж өршөөж, өнгөрөөж сурах хэрэгтэй.

Цагаан сар, наадам. Монгол туургатны олон зууныг дамжин ирсэн уламжлалт баяр. Монголчуудын өв соёлыг тээсэн энэ уламжлалт ёс заншил өнөө ч дэлхийн өнцөг бүрт ямар нэгэн хэмжээгээр тэмдэглэгдсээр байна.

Энэ ёслолын хамгийн том зураг нь бид буюу Монгол Улсаар овоглосон иргэний үнэмлэхтэй иргэд. Энэ тухай 1960-аад онд Унгарын эрдэмтэн бичихдээ “Олон зууныг дамжин ирсэн Цагаан сар хэмээх баярыг эрх баригчид хориглосон ч монголчууд тэмдэглэсээр байна. Эрх баригчид мэдсэн ч, мэдээгүй дүр эсгэж байгаа нь энэ баяр хэнд ч, юунд ч дарагдахгүйг харуулна” хэмээн бичжээ. Харин эрдэмтэн Б.Ринчен “Тунгалаг тамир”, “Цагаан сар” зэрэг зохиолуудын ядуулаг дүрүүдийг “ядмагхан улс төр” гэж нэрлэсэн гэдэг. “Өдрийн сонин”-ы залуу сэтгүүлч “Залуус цагаан сараас төвөгшөөх хэрэггүй” гэж бичсэн байна. Энэ бүхнээс харвал бидний хойч үе ч энэ баярыг тэмдэглэсээр байх нь гарцаагүй.

Харин гадаадад байгаа монголчууд хэрхэн тэмдэглэдэг талаар сонирхвол зарим тохиолдолд цагаан сарын ёс уламжлал мартагдах тал руугаа явж байгаа тухай зарим судлаачид ярьдаг. Энэ удаа өмнөд монголчууд цагаан сараа хэрхэн тэмдэглэдэг талаар зарим зүйлийг сонирхуулъя.

Бидний ярьдгаар өвөр монголчууд буюу БНХАУ-ын Өвөр Монголын өөртөө засах орны монголчууд монгол бичгээс эхлээд олон зүйлийг тээж үлдсэн. Тэд цагаан сараа Хятадын хуулиар тэмдэглэдэг боловч монгол өв соёлоо маш их дээдэлнэ. БНХАУ-ын харьяа монголчуудыг ихэнх тохиолдолд өвөр монгол гэж ярьж, бичдэг. Хятад талаасаа яривал өвөр буюу өвөрт, дотоодод байгаа гэсэн утга. Хятадууд 1921-1949 он хүртэл өмнөд монголчуудыг дотоод, бидний монголчуудыг гадаад, ар монгол хэмээн хилээр зааглан нэрлэсээр иржээ. Харин өнөөгийн ӨМӨЗО-ны монголчууд бидний өмнө зүгт оршдог тул бид өмнөд монголчууд гэж бичиж байна.

Өмнөд монголчууд өвлийн адаг сарын 23-нд гал тахих ёслол үйлдэнэ. Дээхнэ үед 23-нд ядуус, 24-нд хэргэм зэрэгтнүүд гал тахидаг байсан бол өнөө цагт бүгд 23-нд тахидаг болсон аж. Гал тахих ёслол нь хонины өвчүүг хөх, улаан, цагаан, цэнхэр, шар торгоор ороож шатаахыг хэлнэ. Өмнө нь тэд бүтүүний өдөр нүүдэл суудал хийдэг байсан бол одоо гэрийн эд хогшлоо гаргаж, шороо тоосыг цэвэрлэж гэртээ буцаан оруулах үйлдлээр нүүдэл суудлыг орлуулна. Жил нь орж байгаа хүнд ойр дотнынхон нь шинэ дээл, адуу мал бэлэглэнэ. Өмнөдүүд цагаан сарын идээ шүүсээ дал дөрвөн өндөр, хуруудыг хэвлэж хийсэн хагас дугуй боовоор бэлдэнэ. Хагас дугуй боовоо долоог нийлүүлж, бүтэн тойрог болгон долоон үе өрж гадна хүрээ болгоно. Дотор нь мөн долоон үеэр хэвлэсэн дугуй боов өрж, гадна хүрээнээс дээш гурван үе илүү тавина. Мөн бидэнтэй адил бууз, банш бэлдэнэ. Идээ будааны үндсэн ундаа архи, цай. Цагаан сараар золгож байгаа хүмүүстээ жижигхэн аяганы ёроолоор багахан хэмжээний цай амсуулах төдийхнөөр өгнө. Харин архийг бол заавал гурван хундага уулгана.

Монголын идээ шүүс

Өмнөдүүдийн золгох ёс биднийхээс тэс өөр. Ахмад настай нь сууж үр хүүхдүүд нь ирээд бидний ярьдгаар товаришлах буюу зүгээр л гар бариад болоо. Хэн нэгэн ахмадтайгаа гэр бүлээрээ золгох тохиолдолд өрхийн тэргүүн л гарын бэлэг өгнө. Өмнө нь ахмадуудтай золгохдоо архи өгдөг байсан бол сүүлийн жилүүдэд сүү өгөх нь ихэсч багаа аж. Монголд сурч байгаа өмнөд монгол оюутнуудын яриагаар бол энэ нь Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн архи биш сүү өргөх уриалгатай холбоотой. Сүүлийн жилүүдэд өмнөдүүд цагаан сараар өөрсдийн үйлдвэрлэсэн зүйлээ хэрэглэх уриалга гаргаж байгаа бөгөөд энэ нь ч хэрэгжиж жижиг, дунд үйлдвэрүүд нь богино хугацаанд томорч байгаа гэнэ. Золголт хийсэн өндөр настан золгосон бүхэндээ гарын бэлэг өгнө. Гарын бэлэг нь ихэнхдээ 50-100 юань. Гарын бэлгийг зөвхөн ойр дотнын өндөр настандаа л өгнө. Залуус болон саднууд бие биедээ айлчлахдаа ямар нэг бэлэг солилцохгүй. Хуулиар цагаан сараар өмнөдүүд долоо хоног амардаг. Гэхдээ золголт 15 хоног үргэлжилнэ. Гэхдээ шинийн таванд хэн ч холын замд гардаггүй сонин уламжлалтай. Цагаан сараар өмнөдүүд хөгшин залуугүй монгол дээлээр гоёно. Залуус дээл өмсөх нь багасч байгаатай холбогдуулан Өмнөд Монголд дээлтэй холбогдсон олон арга хэмжээ хэрэгжүүлж байна. Өнгөрсөн есдүгээр сард оюутнууд хичээлийн нэг өдрөө монгол дээлний өдөр болгохыг уриалж, муугүй хэрэгжиж байгаа тухай өмнөдөөс суралцаж байгаа оюутнууд ярьж байна. Мөн зарим урлагийн арга хэмжээнд дээлтэй ирсэн залууст суудал сонгох, түүгээр ч зогсохгүй үнэгүй үзүүлэх зэрэг урамшуулал ихээр дэлгэрч байгаа аж. Өмнөдүүд манайд үйлдвэрлэсэн урт түрийтэй гутлаар сүүлийн үед ихээхэн гангарах болжээ.

Өмнөд Монголын идээ шүүс

Цагаалганы хуруудыг малтай айл зунаас эхэлж хураана. Мөн шүүсний хонийг өөрсдийн идэштэй хамт бэлдэнэ. Өмнөдүүд мах ихээр хэрэглэнэ. Хоёр охинтой эхнэр, нөхөр жилд цагаан сарын ууцнаас гадна нэг үхэр, хоёр хонь хэрэглэнэ. Түүнээсээ хамгийн ахмад настандаа дээж хүргүүлнэ. 2012 онд нэг хонь 1200 юань буюу 432 мянган төгрөгт хүрч байсан бол өнөөдөр 500 юань буюу 180 мянган төгрөг байгаа гэнэ. Харин гарын бэлэгт өгдөг архи нь 30-40 юань. Өмнөдүүд цагаан сард нэг өрх дунджаар 3000 орчим юань зарцуулна. Өмнөдүүдийн цагаан сар элбэг дэлбэг боловч Цагаан сарын баяр дуусахад идээ шүүс нь бас дуусна. Тэд биднээс ялгаатай нь том жижиг ууц, мөнгөн аяга, үнэтэй дээл, мөнгөн бүсээр өрсөлдөхгүй.1949 оны ардын хувьсгалаас өмнө тэдэнд цагаан сарын баяраас өөр баяр байсангүй. Өмнөд Монгол орон даяар нэгдсэн наадам хийдэггүй байж. Харин өнөөдөр аймаг, хошуу бүхэн эрийн гурван наадам хийдэг болсон. Мөн олон улсын хэмжээний баяр, Валентины баяр гэх мэтийг чөлөөтэй тэмдэглэх болжээ. Сонирхолтой нь, өмнөдийн залуус өнөөг болтол Валентины баярт хайнга хандана. Хот сууринд боловсрол эзэмшсэн цөөн залуус нэлээн шохоорхдог аж. Сүүлийн үед өмнөдийн залуус гадаадад сурч дотооддоо бизнес хийх сонирхол нэмэгдэж байна. Зарим залуус Цагаан сарыг ингэж олон хоног тэмдэглэхэд таатай хандахгүй байгаагаа илээр илэрхийлдэг болсон аж. Учир нь олон хоногийн амралт бизнест нь муугаар нөлөөлдөг. Гэхдээ л өмнөдүүдийн хамгийн том баяр нь мэдээж цагаан сар. Олон хоногийн амралттай цагаан сарын үеэр хоолны газрууд маш их ашиг олно. Томоохон зоогийн газрууд урьдчилан захиалга авна. Өмнөдүүд гэртээ цагаалахаас гадна хамаатан, төрөл садан, найз нар нийлж хоолны газар цуглах хоббитой. Энэ үеэр тэд өнгөрсөн жилд олсон олз, мэргэн санаа хөгтэй явдлуудаа бие биедээ хуучилж ихэнх цагаа барна.Өмнөдөд барууны кино гаргадаг телевизийн ганц суваг байдаг. Өмнөд Монголын эрх баригчид цагаан сарыг улам төгөлдөржүүлэх арга эрэлхийлсээр ирсэн гэнэ. Тэд энэ баяраар дамжуулж үндэсний өв уламжлалаа авч үлдэхийг оролддог аж.

Харин овог, дошоо сахиж үлдсэн бидний цөөн монголчуудын цагаан сарын баяр жил ирэх тусам өргөжиж байгаа ч, зарим талаар шүүмжлэл дагуулах болж байна. Тэтгэврийн хөгшдийн цагаан сараа тахлах үндсэн хөрөнгө нь тэтгэврийн зээл. Хэдхэн хоног идэх идээ будаанд ямар ч тэтгэврийн хөгшин багаар тооцоход 3-5 сарын тэтгэврээ золино. Гар дагуулж харсан хөгшид хүүхэд бүрт гар цайлгах ёслол үйлдэнэ. Социализмын үед энэ нь бэлгэдлийн чанартай байсан бол сүүлийн жилүүдэд зэрэг зиндаа, бэл бэнчингийн өрсөлдөөн болж хувирч байна. Төр засгийн тэргүүнүүд нь ч нэг өрөөнд шинэлж байгаа байж тус бүртээ өндөрлөг гэдгээ харуулах мэт өөрсдөөсөө өндөр боов өрж өрсөлдөнө. Энэ бүх өрсөлдөөний хөлд орлого багатай иргэд нэрвэгдэж нэрэлхүү зандаа автаж төрийн өндөрлөгүүдээс дутахгүй гэсэн ууц, боовны зарлагад нухуулна.

Мэдээж энэ баярыг тэмдэглэх нь соёлын том өв уламжлал. Гэхдээ бэлгэдэл, ёс заншлаас илүүтэйгээр өнгө мөнгөний өрсөлдөөн болгох нь зохимжгүй. Бидний бэлтгэдэг идээ шүүс ч эрүүл ахуйн нөхцөлийг хангаж байгаа нь эргэлзээтэй. Цагаан сараар тавьсан ууц, боовыг хэд хоног идэх нь ч тодорхойгүй. Энэ нь эрүүл мэндэд сөрөг нөлөөтэйг эмч нар анхааруулдаг. Бас нэг ноцтой асуудал нь цагаан сарын үеэр хоолны хордлого нэмэгддэг тухай түргэн тусламжийн эмч нар ярьдаг. Энэ мэтчилэн цөөнгүй асуудал цагаан сарыг дагадаг болсон. Зүй нь энэ баярыг ашиглаад хойч үедээ мэндлэх, хүндлэх ёс монгол хэлнийхээ уламжлалт хэллэгийг хэвшүүлж сургавал хэн хэндээ хэрэгтэй л дээ.

Х.БАТТӨГС