БНХАУ-ын Шанхай хотод болсон пүүл билльярдын залуучуудын ДАШТ-ий 17 хүртэлх насны ангилалд өрсөлдсөн Монголын поккет билльярдын холбооны тамирчин Э.Тэмүүжин мөнгөн медаль хүртсэн билээ.
Түүний амжилтыг үнэлж, Гэр бүл, хүүхэд, залуучуудын хөгжлийн газраас “Шилдэг хүүхэд” медалиар шагнажээ. Шагналыг Гэр бүл, хүүхэд, залуучуудын хөгжлийн газрын дарга О.Алтансүх гардуулж, илүү их амжилт гаргахыг хүсэн ерөөлөө.
“Топ модель Г.Уранцэцэг буюу Урнаа “Semi Nude Art Fashion Show” – Хагас Нүцгэн Урлаг Шоу-ны үеэр анх удаа нүцгэлнэ” гэх мэдээлэл цахим ертөнцийг шуугиулж, олон хүнийг сэтгэл догдлон хүлээлгэж буй.
Манай улсад эмэгтэйчүүд хүчирхийлэлд өртөх тохиолдол их байдаг. Тэгвэл тэдгээр эмэгтэйчүүдэд зориулж “Хүчирхийлэлд өртсөн эмэгтэйчүүдийн төлөө” уриатай хагас нүцгэн урлаг, загварын шоу өнөөдөр болох гэнэ.
Хагас нүцгэн загварын шоуны үеэр DYRBERG/KERN брэндийн 1985 оноос хойшхи дизайнерын цуглуулгаас толилуулах юм байна. Мөн “KHALIUN” брэндийн Mонгол үндэсний хэв шинжийг агуулсан эрэгтэй, эмэгтэй гоёлын коллекциос сонирхуулах аж.
Түүнчлэн зураач, дизайнер Э.Халиуны “Сөрөхүй” хэмээх уран зургийн үзэсгэлэнг дэлгэхээс гадна дуучин Э.Энхзол, “GUYS” хамтлаг хүрэлцэн ирж, уран бүтээлээ хүргэхээс гадна Топ модель Г.Уранцэцэг ирэх юм байна.
Уг шоунд Монголын томоохон нэр хүнд бүхий зочид уригдаж, такс нь 150$ буюу 360 мянган төгрөг хэрнээ зарагдаад дуусч байгаа аж.
Өнөөдөр цэцийн дунд суудлын хуралдаан болно. Нэр бүхий иргэн Монгол Улсын Үндсэн хуулийн цэцэд хандаж Шүүгчийн эрх зүйн байдлын тухай хуулийн 15 дугаар зүйлийн 15.3 дахь хэсэгт Улсын дээд шүүхийн Ерөнхий шүүгчийг зургаан жилийн хугацаагаар зөвхөн нэг удаа томилохоор хуульчилсан нь уг асуудлыг зохицуулсан Үндсэн хуулийн Тавин нэгдүгээр зүйлийн 2 дахь хэсгийн агуулгад харшилж байна гэсэн мэдээлэл ирүүлсний дагуу Үндсэн хуулийн цэцэд маргаан үүсгэсэн байна.
Уг маргааныг хянан хэлэлцэх Монгол Улсын Үндсэн хуулийн цэцийн дунд суудлын хуралдаан 09.30 цагаас Цэцийн ордонд нээлттэй болох юм.
Хөгжлийн банкнаас өнгөрсөн хугацаанд шууд болон арилжааны банкаар дамжуулж нийт хоёр мянга орчим аж ахуйн нэгж зээл авсан байна. 1.3 их наяд төгрөгийг хэн, хэнд зээл хэлбэрээр олгосон бэ гэдгийг хууль хяналтын байгууллагад шалгуулахаар өгсөн мэдээлэл гарсан. Энэ талаар манай “Өдрийн сонин”-ы 2016.11.30-ны лхагва гаригийн дугаарт дэлгэрэнгүй нийтлэгдсэн юм. Бондуудын хөрөнгө ямар замаар, хэнд олгогдож, хэрхэн зарцуулагдсан нь саяхныг хүртэл тодорхойгүй байсан. Тэгвэл тодорхойгүй гэгдэж байсан асуудал эхнээсээ ил болоод эхэллээ.
Албаны эх сурвалжаас авсан мэдээллээр УИХ-ын гишүүн Л.Энх-Амгалан, гишүүн Л.Элдэв-Очир нарын хувь эзэмшдэг гэгдэх “Эм Си Эс” групп 385 тэрбум төгрөгийн зээлийг Хөгжлийн банкнаас авсан аж. Үүний дараа УИХ-ын гишүүн Ц.Гарамжавын “Монполимет” компани 122 тэрбум төгрөг, “МАК цемент” 110 тэрбум төгрөг, С.Бямбацогтын “Нью прогресс” групп 10.3 тэрбум төгрөг, Сү.Батболдын “Чингис” зочид буудал 9.4 тэрбум төгрөг, Ж.Энхбаярын “Дархан нэхий” ХХК 14 тэрбум төгрөгийн зээлийг тус тусдаа авсан байдаг аж. Эндээс эхлэн МАН-ын гишүүдийн Хөгжлийн банкаар дамжуулан “Чингис”, “Самурай” бондуудын мөнгөнөөс зээл авсан хүмүүсийн нэрс цаашаа цувардаг байна.
УИХ дахь АН-ын бүлгийнхэн өнгөрсөн даваа гаригт мэдээлэл хийхдээ “Хууль зүй болон Эдийн засгийн байнгын хорооны хурлаар Засгийн газраас Хөгжлийн банкинд хийсэн шалгалтын талаарх ажлын хэсгийн мэдээллийг сонсоно. Энэ мэдээлэл одоогоор бүлэгт ирээгүй байгаа. Тиймээс долоо хоног хойшлуулах саналыг хүргүүлнэ. МАН-ын бүлэг, Ажлын хэсэг Хөгжлийн банкинд хийсэн шалгалтын жижиг зөрчлүүдийн талаар ярьдаг хэрнээ томоохон зээлийн талаар ярьдаггүй. Хөгжлийн банкнаас гарсан зээлийн 60 гаруй хувийг Ардын намын гишүүдийн компани авсан байдаг. Үлдсэн хувиар дэд бүтэц, автозамтай холбоотой хөрөнгө оруулалтыг хийсэн” хэмээж байсан билээ.
Э.МӨНХ
Дээрхийн гэгээнтэн XIV далай лам Монголд ирэхдээ оюутан залуустай уулзаж “XXI зууны ёс зүй ба бурхны шашин” сэдвээр лекц уншсан билээ. Түүний лекцийг тоймлон дор нийтэлж байна.
Цаг хугацаа үргэлж хувьсан өөрчлөгдөж байдаг. Өнгөрсөн цагийг хэн ч өөрчилж чадахгүй. XX зуун хэдийнэ өнгөрчээ. Харин ирээдүйг бид бүтээж чадна. Ирээдүй өнөөдрөөс хамааралтай. XXI зуун ямар болох вэ гэдгийг бид мэдэж, хариуцлага үүрэх ёстой. Бид энэ ертөнцөд өөрчлөлт авчрах хэрэгтэй. XXI зуунд энх амгаланг авчрах өөрчлөлт хэрэгтэй юм. Өнөөдөр бид энд амар амгалан байгаа ч Араб, Африкийн орнуудад хүмүүсийн алтан амь үрэгдэж байна. Араатан амьтад хүнийг хөнөөдөггүй, хүн хүнийгээ хөнөөж байна. Бид ийм л сэтгэл өвдөм нийгэмд амьдарч байна. XX зуунд дайн тулаанаас болж 200 саяас илүү хүн үрэгдсэн хэрцгий зуун болсон.
Би “Энэ их хэрцгий дайн тулаан болох нь зөв. Үүний ачаар бид амар амгалан байна” гэх хүмүүсийн эсрэг байдаг. XXI зууны дайн тулаан бие биенийгээ хүлээн зөвшөөрөхгүй, санал зөрөлдөж байгаагаас үүдэлтэй. Тиймээс ч XX зуунаас өвлөж ирсэн алив маргааныг хүчээр шийдэх үйлдэл одоог хүртэл үргэлжилсээр байна. Үүнийг би хуучин сэтгэлгээ гэж хэлнэ. Аливаа асуудлыг хүчээр шийдэхийг XXI зуунд өөрчлөх хэрэгтэй. Асуудлыг хүчээр шийдэх нь одоо бодитой зүйл биш болсон. Бид XXI зуун болж өөрчлөгдчихөөд байхад XX зуунд үеэ өнгөрөөчихсөн хүч хэрэглэх арга замаар асуудлыг шийдэж болохгүй.
Эрт дээр үеэс хүмүүсийн нийгэм өөрөө өөрийгөө болгодог байсан. Гэтэл энэ байдал дэлхий дахинд өөрчлөгджээ. Дэлхий дахин бие биенээсээ хамааралтай болсон байна. Үүний жишээ дэлхийн дулаарал. Улс хоорондын хил хязгаар дэлхийн дулааралд хамаарахгүй болсон. Дахин хэлэхэд хуучин нийгэмд өөрөө өөрийгөө болгоод байдаг байсан бол одоо таны үйлдлээс бусдын амар амгалан, зовлон хамаарахаар ийм ертөнцөд амьдарч байна. Энэ ертөнцөд долоон тэрбум хүн амьдардаг. Тэдний нэг нь та. Та долоон тэрбум хүний нэг хэсэг. Хүн гэдэг нийгмийн амьтан учраас таны амар амгалан бусдаас хамаарч, бусдын амар амгалан танаас хамаардаг цаг үе ирлээ. Тэгэхээр энэ зуунд нийт хүн төрөлхтөн нэгдмэл байх ёстой гэдгийг ухаарч амар амгалан зөвхөн биднээс хамаарна шүү гэдгийг ойлгох хэрэгтэй. Миний үе XX зуун. Та бүхний үе XXI зуун. Энэ зуунд та бүхэн амар амгалан байхад хичээл зүтгэлээ гаргах хэрэгтэй. Та нарын тэр сайхан амар амгалан эрэн үед би байхгүй байх. Та бүгдийн цогцлоосон үеийг харж чадахгүй ч, амар амгаланг цогцлоож чадна гэдэгт итгэлтэй байна.
Нийт хүн төрөлхтнийг бие биедээ сайн хандахыг харахын тулд боловсрол маш чухал үүрэгтэй. Орчин үеийн боловсрол 200 орчим жил үргэлжилж байна. Орчин үед техник технологи, материаллаг дэвшилд илүү анхаарч, дотоод сэтгэлийн боловсролд хараахан анхаарч ирсэнгүй. АНУ, Европ, Япон, Хятад гэх зэрэг улсад эдийн засгийн, материаллаг байдал илүү хөгжсөн. Гэвч дотоод хөгжлийг орхигдуулсан. Боловсролын түвшин сайн байна гэдэг аз жаргалтай хүмүүн, аз жаргалтай гэр бүлийг тогтоож чадна гэсэн баталгаа биш. Тиймээс орчин үеийн боловсролын түвшинд хүн хүнээ хайрлах, энэрэх дотоод сэтгэлийн боловсролыг олгох нь зүйтэй хэмээн үзсэн. Дотоод сэтгэлийн амар, амгалан боловсролыг шашин буюу сүм хийд олгож иржээ. Бид боловсролын салбарын хүмүүс, нийгмийн ажилчидтай хамтран дотоод сэтгэлийн амар амгалангийн талаар хичээлийн хөтөлбөр боловсруулж байгаа. Энэ хичээлийн хөтөлбөрийг шинжлэх ухааны үндэслэлтэй, жирийн хүн үүнийг хэрэгтэй юм байна гэж бодох оюун ухаан болоод амьдралын туршлага дээр үндэслэн гаргаж байна. Энэ хөтөлбөр тун удахгүй АНУ, Энэтхэг зэрэг оронд хэрэгжиж эхэлнэ. Мөн Монгол руу хөтөлбөрөө явуулж болох юм.
Монголын боловсролын хөтөлбөр баталдаг хүмүүс энэ дотоод сэтгэлийн амар амгалан боловсролыг хэлэлцэж системдээ оруулах нь зүйтэй. Тус хөтөлбөрийн үр дүн шуудхан биш ч дөрвөөс таван жилийн дотор харагдана. АНУ-ын зарим хотууд “Энэрэл нигүүлсэхүйн хот”, “Асралын хот” хэмээн нэрлэж буй. Тус хотод буй сургуулиудад дотоод сэтгэлийн боловсрол заасан учраас амьдарч байгаа хүмүүс нь илүү амар амгалан, бие биедээ тусалдаг болсон байна. Канадаар жишээ авахад “British Colombia” сургуульд ёс суртахууны боловсрол зайлшгүй сургалтын хөтөлбөрт нь багтсан байдаг. Монгол боловсролын системдээ дотоод сэтгэлээ хөгжүүлэх, бусдыг энэрэн нигүүлсэх хөтөлбөр оруулах нь чухал.
Бурхны шашны хамгийн чухал сургаал бол энэрэх, нигүүлсэх сэтгэл байдаг. Бид өдөр бүр хамаг амьтан амгалан хийгээд амгалангийн шалтгаан төгөлдөр байх болтугай гэж залбирч, номоо уншдаг. Та зүгээр залбирах биш өөрөө үйл хөдлөлөөр хийх хэрэгтэй. Ертөнц гэдэг хэмжээ хязгааргүй. Бидний залбирал дэлхийд илүү хамаатай. Адгуусан амьтдыг хайрлаж энэрэхээс биш харьцахад хэцүү учраас бид хүмүүстэй илүү харьцаж, энэрэл нигүүлслийг түгээж чаддаг. Дэлхий дээрх долоон тэрбум хүн өөр өөрийн шүтлэгтэй. Бүгдээрээ будда шүтдэг болно гэвэл өрөөсгөл. Гэхдээ энэ долоон тэрбум хүн бүгд амар амгаланг хүсдэг. Бид амар амгаланг зүгээр хүсэх биш бусдын төлөө зүтгэх, бусдад үйлчлэх үйлийг эдүгээгээс нэн даруй хийх нь зүйтэй. Бурхан будда хэрэв одоо морилж ирвэл иргэдийн ёс зүй, энэрэн нигүүлсэхүйн талаар хэлэх байсан. Бүгд нэг шашинтай болохгүй учраас нийт хүмүүн бие биенээ хайрлан нигүүлсэх нь зүйтэй гэдгийг бид хүмүүст түгээх нь зүйтэй. Эртний Энэтхэгт оюун санаа, сэтгэлийн хөдлөлийн талаар ойлголт дэлгэрэнгүй байсан. Одоо энэтхэгчүүд тэр уламжлалаа орхисон ч түвдүүд аваад үлдчихсэн. Монголчуудад ч сэтгэлээ яаж хөгжүүлэх, хэрхэн амар амгалан байлгах ойлголт бий. Тийм учраас сэтгэлийн ухааныг та бүхэн өөрсдөө сурч, түгээх нь зүйтэй юм. Оюун санааны сургаал номлолыг оюун ухааны шинжлэх ухаан гэдэг. Бурхан багшийн оюун ухааны сургаалыг Наландрын уламжлал гэдэг. Энэ нь хувь хүн, гэр бүл, дэлхий даяараа хэрхэн амгалан улсыг бий болгох вэ гэсэн сургаал юм. Монголын лам хуврагууд зөвхөн залбирал, гүрэм дором хийхээс гадна оюун санааны эрдэмд суралцаж, боловсрох хэрэгтэй хэмээн айлдсаны дараа сүсэгтэн олны цөөн хэдэн асуултад хариулсан юм.
-Та олон улсаар явж сургаал номоо айлтгаж байсан. Таны бодлоор Монгол Улс юугаараа ялгарах вэ?
-Монголчуудын хувьд орчин үеийн шинжлэх ухаан, техник, технологийн дэвшлийг Наландрын сургаалтай хослуулан хэрэглэвэл монголчууд үнэхээр сайхан хөгжиж чадна. Та бүхэн орчин үеийн шинжлэх ухаан, техник, технологийн дэвшлээр биеийн амар амгаланг олно. Харин Наландрын сургаалаар сэтгэлийн амар амгаланг олох юм. Тэгэхээр бие, сэтгэлийн амар, амгаланг цогцлоосон гайхамшигтай улс болох боломж харагдаж байна.
-Залуучууд маань өөрсдийн уламжлалт буддын шашин, ёс зүйг судлахад анхаарах хэрэгтэй байна. Үүнд шашны байгууллага, иргэний нийгмийнхэн анхаарахгүй байгаад сэтгэл дундуур байдаг. Энэ тал дээр та юу хэлэх вэ?
-Шашин шүтэх, эс шүтэх хувь хүний эрх. Сэтгэлийн ухааныг дэлгэрүүлэхэд төрийн бус байгууллага, сүм хийдүүд их чухал нөлөөтэй. Ялангуяа сүм хийд энэ үйлд оролцох хэрэгтэй. Сүм хийд сүсэглэх газар биш суралцах газар байх ёстой. Лам хуврагууд маш сайн суралцах хэрэгтэй. Тиймээс би түвдүүдэд, Гималайд байгаа суралцагчдад илүү их суралцаарай гэж хэлдэг. Зарим бурхны шашинтай орнуудад сүсэгтнүүд сүм хийддээ хүндэтгэлтэй хандах нь багасч байна. Сүм хийдэд зан үйлийн гүрэм дором хийж сүсэгтнүүдийн өглөгийг авах нь нэмэгдэж. Лам хуврагууд мэдлэг боловсрол бага байгаа учраас сүсэгтнүүд сүм хийд, лам нарыг хүндлэхгүй байх тохиолдол гарч байна. Монголчууд ч гэсэн үүнийг анхаарах хэрэгтэй. Тиймээс лам хуврагууд уламжлалт шашны зан үйлээ явуулж байна гэхээсээ илүү өнөөгийн нөхцөл байдлыг ухаарч хүмүүс юу хүлээж байна гэдгийг харгалзаж тохирсон үйл ажиллагаа явуулмаар байна. Хэрвээ та нар намайг хүндэлдэг бол шинжлэх ухаанч, бурхны сургаалтан байгаасай гэж хүсч байна.
-Бясалгал хийхэд юуг эхэлж бодвол зохих вэ?
-Бясалгах чухал ч түүн дотор шинжлэн судлах бясалгал чухал байдаг. Их удаан хугацаанд бясалгал хийж байж үр дүн гарна. Би 56 жил бясалгал хийж байна. Хоосон чанар, шүтэн барилдлагын ухаанд бясалгах хэрэгтэй. Бусдыг нигүүлсэн бодийн сэтгэлийг бясалгах нь зүйтэй. Би өдөрт таван цаг бодийн сэтгэл, хоосон чанар, шүтэн барилдлагын ухааныг бясалгадаг. Мөн тарнийн ёсонд бодийн сэтгэл, хоосон сэтгэлийн ухаан чухал байдаг. Энэ байхгүй бол зүгээр л үг тоолж байгаагаас өөрцгүй юм.
-Манай Монгол Улс яаж тусгаар тогтнолоо хадгалж хүчирхэг болох вэ?
-Монголчууд бусдаас ялгарах соёл, уламжлалаа хадгалах хэрэгтэй. Чингис хааны үед Монгол агуу хүчтэй байжээ. Эдүгээ мэдлэг боловсрол, уламжлал соёл, шашнаа дээдэлснээр монгол түмний хийморь сүлд улам бадрах болно гэж хариулаад монголчууд та бүгдийн хичээл зүтгэл, ерөөл барилдлагаар би Монгол Улсад ирж чадлаа. Та бүхний сүсэг гайхамшигтай сайхан байна. Би дахин Их Монгол Улсад морилон ирнэ хэмээлээ.
Агаарын бохирдлоос болж хэчнээн хүний эрүүл мэнд сүйдэж байгааг нарийн тогтоосон судалгаа алга. Хамгийн гол нь балчир үрсийн эрүүл мэндийг агаарын агаарын бохирдол сүйтгэж байна. Өнөөгийн байдлаар нийслэлийн хорт утааг хэдэн жилийн дараа тэдэн хувь бууруулна хэмээн баттай хэлж чадах хүн алга.
Нөгөөтэйгүүр, агаарын бохирдолтой тэмцэх олон төрлийн ажил зохион байгуулж байгаа ч бодитой үр дүн үзүүлсэн нь цөөн байна. Иймээс хэн нэгэн агаарын бохирдлыг бууруулна хэмээн хүлээхээс илүү өөрт байгаа нөөц боломж, мэдлэгээ ашиглан хорт утааны хөнөөлийг саармагжуулахад анхаарцгаая.
Амны хаалт хэрэглэж хэвшээрэй:
Өвөл амны хаалт байнга хэрэглэж хэвших хэрэгтэй. Ингэснээр агаарын бохирдлоос тодорхой хэмжээнд өөрийгөө хамгаална. Ялангуяа, өглөө, оройд, мөн дулаан гэрээс гарах үед амны хаалт зүүж байх хэрэгтэй. Учир нь өглөө, оройд агаарын бохирдол хамгийн их байдаг. Мөн дулаан газар байж байгаад гэнэт хүйтэн, хортой агаар амьсгалахад амьсгалын замыг цочроодог. Улмаар астма өвчин үүсэх нөхцөл болдог байна.
Илчлэг сайтай хоол хүнс чухал:
Агаарын бохирдлоос хамгаалах хамгийн сайн аргын нэг нь илчлэг сайтай хоол хүнс хэрэглэх явдал юм. Дархлаа сайн байснаар элдэв өвчин тусах магадлал буурна. Иймээс чанартай, илчлэг сайтай халуун хоол хүнс тогтмол (хоол хүнсийг дөрвөн цаг тутам хэрэглэхэд тохиромжтой) хэрэглэж байх хэрэгтэй. Насанд хүрсэн хүн хоолныхоо дараа өдөр бүр С витамин уувал сайн аж. Энэ нь уушгины өвчлөлөөс сэргийлэх нэг арга юм. Мөн өвлийн улиралд Е витаминтай хүнс хэрэглэж занших хэрэгтэй.
Цусаа шүүлгэж болно:
Шинжлэх ухааны хөгжлийн ачаар цус цэвэрлэх буюу плазмаферез эмчилгээ дэлгэрч байна. Энэ нь агаарын бохирдлоос биед үүссэн хорыг арилгах үйлчилгээтэй юм. Эмнэлгүүд ойролцоогоор 20 орчим мянган төгрөгөөр дээрх эмчилгээг хийдэг байна. Ерөнхийдөө ямар ч хүн хийлгэх боломжтой аж. Гэхдээ та дээрх эмчилгээг хийлгэхийн тулд заавал эмчид үзүүлж, харшлах зүйл байгаа эсэх талаар зөвлөгөө авах хэрэгтэйг хатуу санаарай. Үүнээс гадна хүчилтөрөгчийн коктейль хэрэглэж байвал сайн. Агаарын бохирдол хү-нийг хүчилтөрөгчийн дутагдалд оруулдаг. Иймээс хүчилтөрөгчийн дутагдлаа нөхөж байх нь олон төрлийн өвчнөөс хамгаална. Дэлгүүрүүдэд хүчилтөрөгчийн коктейль 5000 орчим төгрөгийн үнэтэй байдаг. Найруулахад тийм ч хэцүү биш. Жимсний шүүс, өндөг байхад л хангалттай.
Болж өгвөл хөдөө өвөлжсөн нь дээр:
Жирэмсэн эмэгтэйчүүдийн хувьд хөдөө, агаарын бохирдолгүй газар амьдарч хүүхдээ тээх нь хорт утаанаас өөрийгөө болон хүүхдээ хамгаалах цорын ганц боломж гэвэл хилсдэхгүй болов уу. Иймээс ажил төрөл бусад зүйлээ зохицуулаад цэвэр агаартай газар уруу явах төлөвлөгөөгөө эртнээс базааж байсан нь дээр юм. Бусад хүний хувьд агаарын бохирдлоос зугатаах ихээхэн төвөгтэй. Ажил төрөл, сургууль соёл гээд хотод уях зүйл олон бий. Гэхдээ боломж байвал хэдэн хоногоор ч болов хөдөө рүү тэмүүлж байгаарай.
Агаар цэвэршүүлэх төхөөрөмж бий:
Агаар цэвэршүүлдэг олон төрлийн аппарат, төхөөрөмж гарчээ. Тухайлбал, озоны тусламжтайгаар агаарыг ариутгаж, халдваргүйжүүлэн, нянг устгах үйлчилгээтэй аппарат байна. Мөн хасах цэнэгтэй ионоор агаар цэвэршүүлдэг төхөөрөмж байгаа юм. Эдгээрээс сонгон авч хэрэглэж болно. Ялангуяа, албан байгууллагад агаар цэвэршүүлэгч төхөөрөмж байх шаардлагатай аж.
Офиссын агаарыг байнга сэлгэн, цэвэршүүлж байгаарай:
Хүний хамгийн их цагаа өнгөрүүлдэг газар бол мэдээж офисс. Тэгвэл агаарын бохирдол офисст хамгийн их байдаг аж. Эрдэмтдийн судалснаар офиссын агаарын бохирдол хотын утаанаас 4-6, хорт бодисын агууламж нь 8-10 дахин их байгааг тогтоожээ. Олон хүний амьсгал, тоос шороо, бүгчим байдал зэрэг агаар бохирдуулах олон хүчин зүйл байгаагаас гадна принтер машин агаарыг хамгийн ихээр бохирдуулдаг аж. Иймээс принтерийг хүмүүсээс аль болох хол байрлуулах, ажлын өрөө тасалгааны агаарыг байнга сэлгэж байх хэрэгтэй гэнэ. Хэрэв боломжтой бол ажлын өрөөнд агаар цэвэршүүлэгч төхөөрөмж суурилуулах юм бол нэн сайн аж. Учир нь цэвэр агаарт ажиллаж буй хүний бүтээмж бусад хүнийхээс тав дахин өндөр байгааг эрдэмтэд тогтоожээ.
АГААРЫН БОХИРДЛЫГ БУУРУУЛАХАД ИРГЭДИЙН ОРОЛЦОО
Иргэд, аж ахуйн нэгжид зориулсан агаарын бохирдол, тоосжилтыг бууруулах энгийн зөвлөмжүүд.
1. Ногоон байгууламжийн хэмжээг нэмэгдүүлэх (айл, өрх бүр мод тарих)
2. Ард иргэд агаарын бохирдлыг бууруулах үйл ажиллагааг дэмжин идэвхтэй оролцох
3. Гэр, байшингаа дулааны улиралд сайн дулаалах,
4. Утаа бага гаргадаг технологийн зуух, түлш хэрэглэх
5. Дотоод, гадаад орчны агаарын бохирдол, түүнийг бууруулах арга замын талаар харилцан мэдээлэл солилцох
6. Хог хаягдал, бохир усаа ил задгай хаяхгүй зэрэг үйл ажиллагаанд идэвхитэй оролцох
Хэрвээ гадаа дасгал хийдэг бол өглөө эрт хийж байх хэрэгтэй
Агаарт агуулагдах озоны хэмжээ өглөөд хамгийн бага байдаг ба дасгал хийж амьсгаадах үед озон уушигны гүнд нэвтэрдэг. Хөдөлгөөн ихтэй замууд, төв замтай ойрхон байх нь агаарын бохирдолтой холбоотойгоор эрүүл мэндэд үзүүлэх сөрөг нөлөөллийг нэмэгдүүлдэг., эргэн тойрон 400 метрийн дотор дасгал хийхгүй байхыг зөвлөж байна.
-“ЧАНДМАНЬ ЖИМСТ”-ИЙНХЭН ШИНЭ ЖИЛЭЭС ӨМНӨ ӨРГӨСТ ХЭМХ, УЛААН ЛООЛИО ЗАХ ЗЭЭЛД ГАРГАНА-
Улаанбаатар хотоос гарч 59 км яваад Төв аймгийн Баянчандмань сумын нутагт байрлах Х.Алтанцацралтын өвлийн хүлэмжинд очлоо. Замын хойхно талд зүүн урагш харсан энгэр газарт долоон ижил хүлэмж цаснаас ялгагдахааргүй цайран харагдана. Хүлэмж бүрийн дэргэд жижигхэн улаан тоосгон байшин барьжээ. Ажилчдынх нь сууц юм байна. Биднийг очиход арваад хүн ид ажиллаж байв. “Х.Алтанцацралтын хүлэмж мөн үү” гэж лавлахад “Мөн, Цацаа ах тэр хүлэмжинд байгаа” хэмээн зүүн урд талын хүлэмжийг заалаа. Тэр хүлэмжинд гүзээлзгэнэ тариалжээ. Агрономич С.Тунгалаг “Би чинь 9900 хүүхэдтэй. 10х80-ын хэмжээтэй манай хүлэмжинд гүзээлзгэний 9900 бут бий. Өвлийн тэргүүн сарын шинийн нэгэнд үрсэлгээгээ суулгасан. Одоо цэцэглэсэн хэд хэдэн бут байна. Долдугаар сард ургацаа хураана” гэж ярилаа. Гүзээлзгэний бутнуудыг гялгар уутаар бүтээжээ. Зэрлэг ургамлаас хамгаалах, чийгийг нь барих, хөрсний дулааныг хадгалах гэж ийм арга хэрэглэдэг юм байна. Гучин хэм давсан энэ өдрүүдэд өвлийн хүлэмж дулаахан гэж жигтэйхэн бөмбийж байна. Хаврын хачин дулаахан өдөр шиг орчин биднийг угтав. Биднийг очихын өмнөх өдрийн үүрийн дөрвөн цагт энд гадаа хасах 42 хэм хүрч хүйтэрч. Тэр үед эдний хүлэмж нэмэх 18 хэмийн дулаантай байжээ. Нар гарч байвал хүлэмжинд зун шиг дулаахан байдаг гэж “Чандмань жимст” компанийн ажилчид ярьж байв. Монголын хувьд жилийн 365 хоногийн 300 өдөрт нь нартай байдаг гэнэ.
Сонирхуулж хэлэхэд хүлэмжийн ургамалд зөгийгөөр тоос хүртээдэг юм байна. Агрономич С.Тунгалаг “Гадаа ургадаг ургамал агаар, салхи, шавьжаар тоос хүртдэг.
Харин хүлэмжинд байгаа ургамалд зөгийгөөр тоос хүртээдэг. Тоос хүртсэний дараа жимс нь хурдан гардаг юм” гэж тайлбарлав.
“Чандмань жимст” компанийн захирал Х.Алтанцацралт “Энэ жил эрт хүйтэрч, цас их орсон. Ойрын зуун жил тохиогоогүй хүйтэн өвөл болно, бичин жил сүүлээрээ шарвадаг гээд ярьж байна. Хүйтний улирал гурван сар гартал үргэлжилнэ гэвэл илүү сартай өвөл болох нь. Халуун орны жимс ногоог эрс тэс уур амьсгалтай Монголд, ийм хүйтэн жил тарьж байна. Нуулгүй хэлэхэд заримдаа айдас төрдөг. Маш олон хүн надад итгэж хөрөнгө оруулсан. Тийм болохоор гэр орноо хаяад энд ирж сар гаруй хугацааг өнгөрүүллээ. Өвлийн жавар тачигнахаас өмнө үлдсэн хүлэмжийнхээ дотоод ажлыг дуусгачих гээд хичээж сууна” гэж ярилаа.
Хүлэмжийн дулааныг яаж шийдсэнийг сонирхоход компанийн захирал “ШУТИС-ийн доктор Баяр айл, аж ахуйн нэгжид ирж байгаа 220 вольтын цахилгааныг дөрвөөс тав дахин өсгөдөг технологи зохион бүтээсэн юм. Энэ нь 2015 оны дэлхийн шилдэг 15 бүтээлийн нэг болсон. Бид Баяр докторын багтай хамтраад хүлэмжийн халаалтын системээ зохицуулсан” гэв.
Өргөст хэмхнийх нь хүлэмжээр орлоо. 2250 бут суулгажээ. Энэ хүлэмжинд улаан лооль ч тарьсан гэж агрономич бүсгүй тайлбарлав. Эхний ургацаа шинэ жилээс өмнө хураахаар төлөвлөжээ. Өргөст хэмх, улаан лооль хураах гэнэ. Барьчихсан байгаа долоон хүлэмжийнхээ нэгд нь өргөст хэмх, улаан лооль, гуравт нь гүзээлзгэний үрсэлгээ хийсэн юм байна. Нэг хүлэмжээс нэг удаадаа 25-30 тонн ургац авна гэж агрономич бүсгүй сонирхуулав.
“Чандмань жимст” ХХК-ийн захирал, хүлэмжийн агро парк байгуулах төслийн санаачлагч Х.Алтанцацралт биологич мэргэжилтэй юм байна. “Мөнх ногоон амьдрал” төрийн бус байгууллагаараа дамжуулан иргэдэд экологийн боловсрол олгож, зуны гурван сар мод ургамал тарих сургалт явуулдаг гэнэ. Тэрээр “Газар тариалангийн салбарт ажилладаг хүмүүс өвөлдөө ажилгүй сул суудаг. Өвөлдөө ч ногоо, жимс тарьж ажилтай байх гэж өвлийн хүлэмж ажиллуулж эхэлсэн” гэж ярив. Эхлээд “Чингис” бондоос наян сая төгрөгийн санхүүжилт авч, Шувуун фабрикт өвлийн хүлэмж бариад нарийн ногоо тариалж. Хоёр жил амжилттай тариалсан ч, өвлийн хүлэмжийн аж ахуйг ганц нэгээрээ эрхлэхэд зардал өндөр тусдагийг мэдэрчээ. Нэгдэж, нийлээд менежмэнттэйгээр үнэ цэнийн сүлжээнд орж байж өвлийн хүлэмжийн аж ахуй эрхэлбэл илүү ашиг олно гэсэн санаа тэр үед төрсөн юм байна. Ингээд “Хүлэмжийн агро парк” байгуулах төслийг санаачлан бичжээ. Өмнөх засгийн үед өвлийн хүлэмжийг бондын мөнгөөр санхүүжүүлэхээр болж, жижиг дунд үйлдвэрлэлийг дэмжих сангаас “Голомт” банкаар дамжуулан хөнгөлөлттэй зээл олгох шийдвэр гарсан ч сонгууль болоод замхарчээ. Хариуцаж байсан Аж үйлдвэрийн яам нь татан буугдсан учраас банкнаас зээл авах ч боломжгүй болж.
Х.Алтанцацралт төслөө бариад “Голомт” банк, Азийн хөгжлийн банк, Жайка гээд хандаж болох газар бүрт очсон ч санхүүжилт олдоогүй гэнэ. Харин “Голомт” банкнаас “Та өөрөө санхүүжилт босгоод энэ намар хэдэн хүлэмж барьчихвал бид ирэх жилээс дэмжинэ” гэсэн хариу өгчээ. Х.Алтанцацралт “Хаваржин хүлэмж барина гэж ярьчихсан байдаг. Гэтэл есөн сар гарч байхад ямар ч санхүүжилтгүй гацаж орхисон. Одоо л хүлэмжээ барьж чадахгүй бол хавар дахиад ярих хэрэг гарна. Хавар болохоор хүлэмж ярьдаг өвчтэй хүн гэж хэлүүлэхийг хэн хүсэх вэ дээ” хэмээн ярив.
Ингээд твиттер, фэйсбүүкээр 30 сая төгрөгийн санхүүжилт хийвэл төсөл амжилттай хэрэгжсэний дараа нэг хүлэмж өгье гэсэн зар тавьжээ. Өвлийн хүлэмжинд хөрөнгө оруулах сонирхолтой иргэд санаснаас нь их байсан гэнэ. 45-хан хоногийн дотор нэг тэрбум 280 сая төгрөгийн санхүүжилт босгожээ. АНУ-д амьдардаг гурван залуу хүртэл итгэж хөрөнгөө оруулжээ. Солонгост 18 жил ажилласан бүсгүй “Монголд ирээд юу хийхээ мэдэхгүй байсан юм. Таны санал таалагдлаа. Байгальд ээлтэй, хүнд хоргүй гоё бизнес байна” гээд мөнгөө бариад ирж. Ингээд хүлэмж барих ажлаа есдүгээр сарын 17-ноос эхэлүүлсэн байна. Барилгын ажилд нь 100 гаруй хүн оролцжээ. Иргэдээс цугласан мөнгөөр долоон хүлэмж бариад дуусч байгаа аж. Нэг хүлэмж нь 150 сая төгрөгөөр босчээ. Х.Алтанцацралтын “Чандмань жимст” компани одоогоор итгэж мөнгөө оруулсан хорь гаруй хөрөнгө оруулагчтай болж. Тэрээр энд 60 өвлийн хүлэмж байгуулах юм байна. Үлдсэнийг нь ирэх жилээс банкнаас зээл авч барихаар төлөвлөжээ. Банкнаас авсан зээлээ дараа жилийнхээ ургацаас дарах тооцоо хүртэл гаргачихаж. 30 сая төгрөгөөр хөрөнгө оруулалт хийсэн хүмүүс эдний барьсан хүлэмжийг өмчлөх эрхтэйгээс гадна ургацынх нь ашгаас ч хүртэх боломжтой аж. Хөрөнгө оруулагчдадаа хүлэмжийг нь өгөхдөө газартай нь үл хөдлөх хөрөнгийн гэрчилгээтэй өмчлүүлэх юм байна.
Аймаг, нийслэлээс их олон хүн эдний хүлэмжийг сонирхож туршлага судалж байгаа гэнэ. Х.Алтанцацралт “Монголчууд нэгдэж аймаг бүрт өвлийн хүлэмжийн цогцолбор байгуулж ажиллавал хүнсний аюулгүй байдлын асуудал бүрэн шийдэгдэнэ. Үүгээр ч зогсохгүй жил бүр урд хөршид 20 сая доллар тушааж жимс, ногоо худалдан авах шаардлагагүй болно. НҮБ-ын Хөдөө аж ахуйн байгууллага хятад хүн жилд 350 кг, монгол хүн 35 кг жимс ногоо иддэг гэсэн судалгаа гаргасан байна лээ. Тийм болохоор Орос, Хятад улсад үндэсний сортын, эрүүл ногоо жимсээ экспортлох боломж ч бүрдэнэ. Энэ бол Монголын хөгжлийн нэг гарц. Манай орны хөрс нь, агаар нь эрүүл, ус нь тунгалаг учраас цэвэр эко жимс, ногоо тариалах бүрэн боломжтой” хэмээн ярилаа.
Одоо барьчихаад байгаа долоон хүлэмжийн ургац гэхэд л нийслэлчүүдийн улаан лооль, өргөст хэмх, гүзээлзгэний хэрэглээний таван хувийг өлхөн хангах юм байна.
Х.АЛТАНЦАЦРАЛТ: ЖИМС, НОГООГОО УХААЛАГ УСАЛГААГААР УРГУУЛЖ БАЙНА
“Чандмань жимст” компанийн захирал Х.Алтанцацралтаас зарим зүйлийг тодрууллаа.
-Гэрэл цахилгаан, усалгаа, ажилчдын амьдрах орчин гээд олон асуудлыг цогцоор нь шийджээ. Туршлагаасаа хуваалцахгүй юу?
-Өнөөдөр монголчуудын хоолны хуваарьт өөрчлөлт орсон. Зөвхөн гурил мах иддэгээ болиод цагаан, ногоон хоолтнууд нэмэгдэж байна. Тийм болохоор химийн бордоогүй, эрүүл монгол хөрсөнд ургасан жимс, ногооны эрэлт нэмэгдсэн. Энэ бол хэзээ нэгэн цагт хэн нэгэн хүн эхлүүлэх ёстой ажил байсан. Мэргэжлийн хүний хувьд би эхлүүлээд байна. Миний тавьж байгаа гол зорилго бол нэг хүлэмжид хоёр хүн ажиллана. Гэхдээ 365 хоног ээлжгүй тулаа ажиллах юм. Тийм учраас амьдрах байр нь ая тухтай байх ёстой. Хятадууд бол 3х3 харьцаатай ногоочны байр гэж барьдаг. Би 6х4-ийн харьцаатай сууц барьсан. Хэмжээ нь багадаж байна. Тэгэхээр сүүлийн хоёр хүлэмжийн ногоочны байрыг 6х5-аар барьсан. Монгол хүн гэдэг бол барууны соёлтой, усанд орох ёстой, интернэтэд орох, зурагт үзэх хэрэгтэй. Тийм болохоор энэ бүх асуудлыг шийдэж байна. Ирээдүйд 60 хүлэмжинд 120 ногоочин ажиллаж, амьдрана гэхээр цэцэрлэг сургууль ч барих асуудал гарах биз. Баянчандманийн ажилгүй залууст ойжуулагч, цэцэрлэгч, ногоочны мэргэжил олгох сургалт явуулсан. Усалгааны хувьд ургамал болгонд дусалж очдог ухаалаг системийг ашиглаж байгаа. Мөн цахилгаан тасарсан үед нөөц зөөврийн цахилгаан үүсгүүрийг байрлуулсан.
-Тариалалтын хувьд төдийд өдийд тарина гэсэн тогтсон хугацаа бий юү?
– Тогтсон хугацаа байхгүй. Үр болгон хэд хоноод жимсээ өгөх өөрийн тогтсон хугацаатай. Тийм учраас зах зээлээ судлаад, хэдийд ургац авахыг хүсч байна, түүнийгээ тооцоод үрсэлгээгээ хийнэ. Манайхан хавар газар гэсэхээр бүгд тариалалт хийгээд намар ургацаа хураадаг. Бүгд ургацаа зэрэг авдаг учраас зах зээл дээр жимс, ногооны илүүдэл үүсч, ашиггүй ажиллах эрсдэлтэй байдаг. Энэ асуудлыг шийдэхэд өвлийн хүлэмж чухал ач холбогдолтой.
-Өвлийн хүлэмж барих хүсэлтэй жирийн иргэдэд хандаж ямар зөвлөгөө өгөх вэ?
-Хүлэмжийн барилгын үндсэн материал болох тоосго цемент, арматур бол манай улсад элбэг бий. Хучлага хөнжил, дээврийн карказыг Хятад улсаас оруулж ирдэг дистрибьютэр нь манай компани. Хоббигоороо хашаанд өвлийн хүлэмж байгуулаад жимс ногоо тарьж болно. Гэхдээ бизнес эрхлэх гэж байгаа бол аль болох нэгдэж, хоршоолж байж, өвлийн хүлэмжийг үнэ цэнийн сүлжээнд оруулж хийгээрэй гэж зөвлөмөөр байна.
Б.НАРАНЧИМЭГ
Монгол Улсын арслан Доржпаламын Ганхуягтай ярилцлаа.
-Та ээжийн талаасаа бөхийн удамтай бил үү?
-Би Улаанбаатар хотын Хан-Уул дүүрэгт төрж өссөн юм. Миний аав Өвөрхангай аймгийн Зүүнбаян-Улаан сумынх. Харин ээж Гучин-ус сумын харьяат. Ээжийн удамд Махбал гэж даншгийн заан цолтой хүн байсан юм билээ. Би тэр хүний удмын тав дахь үеийн хүн л дээ. Манай өвөө бас барилддаг хүн байсан. Сумын заан цолтой Доржсүрэн гэж хүн байлаа. Харин өвөөгийн ах Мэгд гэж хүн 1935 онд 25 насандаа аймгийн начин цол хүртсэн гэдэг. Мөн өвөөгийн үеэлүүд аймгийн заан Мижиддорж, аймгийн арслан Аюушжав гэсэн бөхчүүд бий. Бид гурав Өвөрхангайн наадамд 30 жилийн зөрөөтэйгөөр үзүүр, түрүүнд үлдсэн байдаг юм билээ. Мөн Монгол Улсын гавьяат тамирчин Д.Цэрэнханд бид хоёр төрсөн эгч, дүүсийн хүүхдүүд юм. Харин манай аавын талынхан биерхүү хүмүүс байдаг. Бас сайхан ч барилдчихдаг, гарын дүйтэй, уран дархан хүмүүс байдаг даа.
-2000 онд начин цол хүртсэн. Хэнээр начин цол хүртэж байсан бэ?
-Би аавынхаа төрсөн нутгаар овоглуулж явдаг. Манай Өвөрхангайн “Их Монголын хүчтэн” дэвжээ 1998 онд байгуулагдсан. Би 16 настайдаа нутгийнхаа Д.Цэрэнтогтох аваргаар ахлуулсан галд гарч бэлтгэл хийж эхэлсэн юм. Ганбаатар, Долгорсүрэн, Дүвчин, Эрдэнэбат гээд сайхан заануудтай наадмын бэлтгэлд гардаг байлаа. 16-тай хүүд тэр том бөхчүүдтэй наадмын бэлтгэлд гарна гэдэг их сайхан хувь тохиол шүү дээ. Шувууны бага нь жиргэдэг гэдэг шиг хий гэснийг нь шууд л хийдэг байв. Ах нарынхаа хувцсыг нь хүртэл угаана. Оймсыг нь ч угааж байсан үе бий.
Харин би хамгийн анх 1995 онд 19 настайдаа Өвөрхангай аймгийнхаа баяр наадамд түрүүлж аймгийн арслан цол хүртсэн. Аав намайг аймгийн наадамд явахад “Аймгийн начин болоорой” гэж захисан юм. Аавынхаа захиасыг бүр давуулан биелүүлчихээд холбоон дээрээс гэр лүүгээ залгаж хэл дуулгасан. Тэр үед аав минь маш их баярлаж билээ. Дараа нь 24 насандаа О.Бахыт харцагаар гурав, Д.Эрдэнэбат заанаар дөрөв, дархан аварга Цэрэнтогтохоор тав давж улсын начин цол хүртсэн түүхтэй юм. Энэ чинь 2000 он шүү дээ. Түүнээс хойш цолоо ахиулчих юм шүү гэж их л боддог байлаа.
-2008 онд цолоо ахиулж арслан цол хүртсэн…
-Хэдий цолоо ахиулчихъя гэж хичээсэн ч болдоггүй л байсан. Харин түрүүлдэг жилээ заалны барилдаан нэг ч удаа таслаагүй, бэлтгэл ч сайн байсан. Гэхдээ түрүүлнэ чинээ бодож яваагүй л дээ. Сайн барилдаж цолоо ахиулна л гэж бодож явсан. Харин эргээд бодоход тэр жил миний бэлтгэл ханачихсан байж дээ гэж бодогддог юм. Би улсын заан Б.Соронзонболдтой үзүүр, түрүү булаалдаж түрүүлсэн дээ. Наадмын өмнөхөн нэгэн барилдаанд Б.Соронзонболдод хутгуулаад унасан юм. Тиймээс хутгаж магадгүй гэсэн бодол мэдээж байсан. Харин маш тайван байж санасан барилдаанаа хийж чадсан даа. Их сайхан барилдаан болсон.
-Та заалны барилдаанд Хадаа аварга, Долгорсүрэн заан нарыг давсан гэдэг бил үү?
-Би 17 настай байсан. Аравдугаар ангийн л сурагч байлаа. Жанжин Сүхбаатарын мэндэлсний ойн барилдаанд Хадаа аваргаар гурав, Долгорсүрэн заанаар дөрөв давсан. Хадбаатар аваргатай таараад хоёулаа хаялцдаггүй их уддаг юм байна. Би ч яахав, жаахан хүүхэд тэр том хүнээс зуураад л байлаа. Тэгж, тэгж аварга надад тахимаа өгчихөж билээ. Хадаа аваргыг давчихаад гүйж явсан минь санаанаас гардаггүй юм. Хүүхэд байсан болоод ч тэр үү, аз, од байсан болов уу гэж боддог юм. Манай ангийн багш тэр барилдааныг зурагтаар үзсэн юм билээ. Тийм ч айхтар бөх мэддэг хүн биш л дээ. Тэгсэн маргааш нь “Ганхуягийг би тэр том бөхөд даруулж унахвий гэж айж байлаа. Миний хүү битгий тийм том бөхчүүдтэй барилдаж байгаарай” гэж билээ.
-Х.Намшир багшийнхаа тухай яриач?
-Би эхээс дөрвүүлээ. Гурван ахтай. Хөвгүүд л болсон хойно ноцолдоно. Хөдөлгөөнтэй гэж жигтэйхэн хүүхдүүд байлаа. Харин аав намайг бөхийн секцэнд явахыг зөвлөсөн юм. Би сургуулийнхаа бөхийн секцэнд хичээллэж байгаад 1998 онд “Хөдөлмөр” нийгэмлэгт Монгол Улсын гавьяат дасгалжуулагч Х.Намшир багшийн шавь болж байлаа. Багаасаа л багшийнхаа удирлаган дор хичээллэсэн учраас юу хэлэх гэж байгааг нь бараг харцаар нь ойлгочихдог болсон гэхэд хилсдэхгүй. Багшийн арга барил бусад хүмүүсийнхээс ондоо санагддаг юм. Хаанаас барьц авахыг нь хүртэл нарийн заадаг байсан.
Анх хичээллэж эхлэхэд минь “Хөдөлмөр” нийгэмлэгийнхэн гадагшаа тэмцээн, уралдаанд их явдаг байлаа. Би тэмцээнд очих хэмжээнд хүртэл бэлтгэгдээгүй байсан л даа. Гэтэл намайг Х.Намшир багш тэмцээнд авч явна гэдэг юм байна. Багш маань “Ухарч хожигддог энэ муу бөхчүүдээс, ялагдсан ч хамаагүй урагшилж довтолдог Ганхуягийгаа авч явна” гэж билээ. Энэ үг надад маш их урам өгч байсан даа. Мөн Биеийн тамирын дээд сургуулийн Монгол Улсын гавьяат багш Ж.Даваажав, Ч.Дамдиншарав, Дамдин, Д.Сэрээтэр, З.Ойдов гээд сайхан хүмүүсийн шавь нь байлаа. Тийм болохоор өөрийгөө их азтайд тооцож явдаг юм даа. Энэ багш нарын ачаар манай ангиас начин Эрхэмбаяр, хурц арслан Отгонбаатар, аймгийн арслан Энхтайван, Цэдэндамбаа, аймгийн заан Оюунбаатар, Мөнхзориг гэх мэт сайхан бөхчүүд төрсөн. Спортын мастер цолтой хүмүүс ч цөөнгүй бий.
-Та сагсан бөмбөгийн “Генералууд” багт тоглодог байсан. Хэдий хугацаанд тоглосон бэ?
-Би Улсын биеийн тамирын дээд сургуулийг төгссөн. Оюутан байхдаа сагсан бөмбөгийн тэмцээн уралдаануудад оролцдог байлаа. Ер нь дажгүй эвсэлтэй, сонирхолтойг минь сагсан бөмбөгийн багш, дасгалжуулагч Дамба анзаарч байсан юм билээ. Лигийн тэмцээнд оролцохын өмнө “Генералууд” баг сэлгээ хийж, хүч нэмэхээр залуу тоглогчдыг авсан. Энэ үед манай курсын оюутнуудаас хэдэн хүүхэд элсэн орсон юм. Үүнд багтаж хоёр жил гаруй “Генералууд” багийн төвийн тоглогчоор тоглосон. Гэхдээ үндэсний бөхөөрөө амжилт гаргах сонирхол минь давамгайлж сагсан бөмбөгөө орхисон доо.
-Та Өвөрхангай аймгаа төлөөлөн сагсан бөмбөгийн тэмцээнд оролцдог. Өнгөрсөн жилийн бөхчүүдийн хоорондох тэмцээнд аваргалсан байх аа?
-Одоо Үндэсний лигийн тэмцээнд Өвөрхангай нутгаа төлөөлөн оролцож байна. Мөн “Мөнгөн цагариг” клубээс санаачилж ес дэх жилдээ зохион байгуулж буй бөхчүүдийн сагсан бөмбөгийн тэмцээн арванхоёрдугаар сарын 1-нээс эхлэх юм. Энэхүү тэмцээнд оролцохоор бэлтгэлээ базааж байна. Өнгөрсөн жилийн тэмцээнд манай “Их Монголын хүчтэн” дэвжээ аваргалсан. Нийтдээ хоёр түрүүлж, хоёр удаа гуравт шалгарсан юм байна. Би энэ сагсан бөмбөгийн тэмцээнд орохдоо дуртай байдаг шүү. Ялангуяа бөхчүүд сагсан бөмбөгийн тэмцээнд оролцох нь олон давуу талтай. Энэ нь бөхчүүдийн эв дүй, эвсэл, ур чадварыг нэмэгдүүлдэг юм. Мөн тоглож байх явцдаа их гүйдэг учраас нэг бодлын маш сайн сургуулилт болдог л доо. Энэ жилийн бөхчүүдийн хоорондох сагсан бөмбөгийн тэмцээн аймгийн арслангаас дээш болон доош цолтой бөхчүүдийнх гэсэн ангилалтай болно. Энэ хоёр ангиллын хоёуланд нь Өвөрхангай аймгийн бөхчүүд оролцох юм.
-Та маш олон спортын төрлөөр хичээллэсэн юм билээ. Хичээллэсэн спорт бүртээ чамгүй амжилт гаргасан байсан?
-Бөхийн төрлүүдээр голчлон хичээллэсэн. Хэдий бөхийн төрлүүд дүрэм, барьц нь өөр хэдий ч зорилго нь бол адилхан шүү дээ. Ер нь бөхийн төрлүүдээр хичээллэснээр давуу тал ихтэй байдаг. Би кураш бөхийн Дэлхийн аварга, сонирхогчдын сумо болон самбо бөхийн Дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээний хүрэл, сонгомол бөхийн зүүн Азийн наадмын мөнгө, чөлөөт бөхийн Азийн аварга шалгаруулах тэмцээний хүрэл медальт, “Монгол говь” олон улсын тэмцээний аварга, улсын аварга, оюутны Дэлхийн аваргын мөнгөн медальт, регби Америк хөлбөмбөгийн Монголын анхны тоглогч, мөн жүдо бөхийн хүнд жинд барилдаж байсан.
-Эдгээр спортоор хичээллэж амжилт гаргахын тулд маш их бэлтгэл сургуулилт хийсэн байх?
-Би оюутан байхдаа өдөрт дөрвөөс таван бэлтгэл хийдэг байсан. Манай биеийн тамирын сургуульд хөлбөмбөг, гимнастик гээд хичээлүүд ордог. Тэд бүгд зааланд ордог юм. Түүнээс гадна манайх бөхийн багш, дасгалжуулагчийн анги тул өглөө ирээд бөхийн дасгал, сургуулилт хийнэ. Өдөртөө сагсан бөмбөгийн бэлтгэлдээ эсвэл лигтээ тоглоно гээд нэг цаг 30 минутын хугацаатай дөрвөөс таван бэлтгэл хийдэг байжээ. Оюутан байх хугацаанд зөвхөн бэлтгэлдээ цаг хугацаагаа зориулахад ээж, аав минь дэмжиж тусладаг байсан. Харин гэр бүлтэй болсны дараа эхнэр минь үргэлж дэмждэг болсон доо. Миний эхнэрийг Ганчимэг гэдэг. Бид хоёр нэг сургууль төгссөн. Сургуулиа төгсөөд нэг гэрт ороод, үр хүүхэдтэй болсон ч намайг бэлтгэлээ л сайн хийхийг зөвлөдөг байлаа.
Бид хоёр хүүхэдтэй болоод удаагүй байлаа. Тэр үед эхнэр маань “Хүүхэд шөнө уйлна миний хань өөр өрөөнд унт” гэдэг байв. Хань минь ид барилдаж бөхөд сэтгэл зүрхээ өгч байх үед тийм л их анхаарал хандуулж ар талыг бат даадаг байсан.
-Ам бүл хэдүүлээ вэ?
– Манайх ам бүл дөрвүүлээ, охин, хүү хоёртой.
-Энэ жилийн наадамд начин цол хүртсэн хоёр ч бөхөөс допинг илэрлээ. Та энэ тал дээр ямар бодолтой байдаг вэ?
-Би допингийн эсрэг 100 хувь зогсдог хүний нэг. Хүмүүс уураг, нэмэлт тэжээлэнд допингд хамаарах бодис байдаг, түүнийг санаандгүй байдлаар хэрэглэснээр допинг илэрлээ гэж бодоод байх шиг санагддаг. Уураг, нэмэлт тэжээлд допингийн ямар нэг бодис байдаггүй. Үүнийг олон улсын стандартын дагуу тестээр шалгаж нэвтрүүлдэг юм. Тиймээс допинг санаандгүй байдлаар хэрэглэнэ гэж байхгүй. Хүмүүс өөрсдөө мэдэж байгаа болохоор л хэрэглэж байгаа гэсэн үг. Амжилтын төлөө шунасандаа л хэрэглэж байгаа юм.
-Шавьтай болж байна уу?
-Нутгийнхаа залуучуудтайхоёр жил ажилласан. Ирээдүйд их юм дуулгах сайхан залуучууд бий. Одоогоор дэвжээний бөхчүүдийнхээ бэлтгэл сургуулилтад нь анхаарах гэхээсээ илүү нөхцөл боломжийг нь хангахыг зорьж байна.
О.АРИУНЦЭЦЭГ
“Нийслэлийн багш-бидний бахархал” хүндэтгэл ёслолын ажиллагаа өчигдөр Монголын хүүхдийн ордонд болж нийслэлийн боловсролын салбарын түүчээ манлайлал болсон 700 гаруй багш, сурган хүмүүжүүлэгч оролцож, “Багшийн эрхэмлэх зүйл”-тэй болсноо зарлан төрийн алтан соёмбот далбаандаа хүндэтгэл үзүүлсэн юм. Энэ үеэр нийслэлийн боловсролын шилдэг ажилтан цол, тэмдгийн эзнээр тодорсон Баянгол дүүргийн “Эрдмийн өргөө” цогцолбор сургуулийн хөгжмийн багш Лхагвын Отгонцэцэгтэй уулзаж ярилцлаа.
-Та хөгжмийн багшийн мэргэжил хаана суралцаж эзэмшив?
-Би 1992 онд Багшийн сургуулийг хөгжмийн багш мэргэжлээр суралцаж төгссөн. Боловсролын салбарт ажиллаад арван зургаан жилийн нүүр үзэж байна. БСШУСЯ-ны лаборатори сургууль “Эрдмийн өргөө” цогцолборт хөгжмийн багшаар тав дахь жилдээ ажиллаж байгаа. Манай сургууль чинь аравдугаар хорооллын 43, 56 дугаар сургуулиас бүрдсэн цогцолбор шүү дээ.
-Хөгжмийн ангид хэн хэнтэй хамт суралцаж байв?
-Продюсер Н.Халиун, Арзаак хэмээх С.Төрбат, соёлын тэргүүний ажилтан, дуучин Л.Байзада, Батболд нарын Монголын хөгжмийн урлагийн нэгэн үеийн төлөөлөлтэй хамт суралцаж төгссөндөө баяртай байдаг. Манай доод ангид урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Т.Сэр-Од, соёлын тэргүүний ажилтан, хөгжмийн зохиолч П.Ганбат, ая зохиогч, дуучин Норовын Баасандорж нар суралцаж байсан.
-Дунд сургуульд дуу-хөгжмийн хичээлийг хэддүгээр ангийнханд зааж байна?
-Хөгжмийн боловсролын хичээлийг нэгээс есдүгээр ангид ордог болсон. Миний хувьд зургаагаас есдүгээр ангийнханд хичээл зааж байгаа. Бага ангийнханд долоо хоногт хоёр цаг, дунд ангийнханд нэг цаг ордог.
-Арваад жил багшлахдаа олон сайхан шавиа урлагийн харгуйд замчилсан биз?
-Би нийслэлийн Сонгинохайрхан дүүргийн нэгдүгээр хороололд байдаг Төмөрбаатар захиралтай 36 дугаар сургуулиас ажил хөдөлмөрийн гараагаа эхэлж байлаа. Бүжигчин шавь нар олон байгаа. Тэр сургуулийг “Guys 666” хамтлагийн гишүүн Төгсөө маань төгссөн. Анх эстрадын бяцхан дуулаачдын уралдаанд оролцоод явж байсан жаахан хүү одоо Монголын рок, попын ертөнцөд од болоод гялалзаж явна.
-Багшлах хугацаандаа хэд орчим хүүхдэд дуу хөгжмийн боловсрол олгосон байх юм?
-Ангиар нь тоолбол олон анги бий. Манай “Эрдмийн өргөө” чинь цогцолбор сургууль болохоор одоо би 976 хүүхдэд хичээл зааж байна. Манай сургуулийн онцлог гэвэл найрал дууны дугуйлан хичээллүүлдэг. Найрал дууны сурагчид маань сүүлийн таван жилд олон сайхан амжилтын эзэд болсон. Найрал дуугаараа дүүргийн дөрвөн удаагийн аварга, Улаанбаатар хотын найрал дууны уралдааны тусгай, нэг, хоёр, гуравдугаар байрын шагналыг жил дараалан авлаа. ОХУ-ын Буриадын Улаан-Үд хотноо дөрвөн жилд нэг удаа зохиогддог “Поющее детство” олон улсын найрал дууны уралдаанд энэ оны дөрөвдүгээр сард очин оролцож гран при шагналыг авчирсан. Энэ амжилт бол Байгальмаа захиралтай “Эрдмийн өргөө” сургуулийнхны чин сэтгэл, зүтгэлийн ач юм даа. Хичээл зүтгэлийг минь үнэлж анхны “Нийслэлийн боловсролын шилдэг ажилтан” шагналаар шагнасанд баярлаж байна.
-Та ингэхэд яг ямар хөгжмөөр дагнан суралцсан хүн билээ?
-Биднийг суралцаж байх үед хөгжмийн багш хүн юу чадах ёстой байдаг юм, тэр бүх хичээлийг заадаг байлаа. Бүжиг, бүх хөгжмийг заалгасан. Ямар ч үед аль ч хөгжмийг тоглох чадвартай багш нар байх ёстой гэсэн бодлого ч байсан байх. Хөгжмийн удирдаач, найрал дуу, бүжиг, төгөлдөр хуур, баян хуур, ардын хөгжим гээд бүгдийг бидэнд заасан. Агуу их багш нарынхаа зааж сургасны хүчинд л бид өдий зэрэгтэй ажиллаж, амьдарч явна даа.
-Та багш нарынхаа тухай яриач?
-Миний дунд сургуулийн багш бол Архангай аймгийн Цэнхэр сумын дуу хөгжмийн багш Д.Дашцэдэн маань байна. Анги удирдсан энэ багш маань бидэнд маш их өгөөжөө өгсөн. Багшийн сургуульд элсэн ороход ангийн багш Баярсайхан биднийг хүлээж авсан. Монголын урлагийн алтан үеийн од гэмээр урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, хөгжмийн зохиолч Сангидорж, дуучин Галхүү, Бүдхүү, урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, хөгжмийн зохиолч Бямбабаяр, хөгжмийн зохиолч Мөнхбат, урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Д.Цэцэрлэг нараар хичээл заалгасан бид яагаад ч муу байхын аргагүй шавь нар нь юм. Тиймээс бид энэ сайхан багш нараа үеийн үед шүтэн биширч явна.
-Та өөрийн гэсэн бүтээлтэй юу?
-Яг тухайлсан бүтээлгүй ч найрал дууны олон хөг аялгууг түмний хүүхдүүдийн авьяасыг хөгжүүлчих юмсан гэж зааж сурган хичээн ажиллаж байна.
-Манай боловсролын салбар бол их савлагаатай бодлоготой болчихсон нь нууц биш. Хөгжмийн боловсролын хичээлд энэ аль хэр нөлөөлж байна?
-Ерөнхийдөө бодлого өөрчлөгдөж л байдаг. Орчин үетэйгээ хөл нийлүүлж алхахын тулд сургалтын чиг хандлага ч өөрчлөгдөж байна. Хүүхэд бүрийг хөгжүүлэх гэдэг зүйл их өгөөжөө өгч байгаа. Урьд нь урлагийн үзлэг боллоо гэхэд ганцхан хүүхэд л дуулж, бүжиглэн, хөгжимддөг байсан бол одоо хүүхэд нэг бүрийн оролцоог чухалчлах болсон. Манай сургууль “Багш аа, надад авьяас бий” уралдааныг гурван жил дараалан зохион байгуулсан. Бүх сурагч энэ тэмцээнд оролцдог. Ноднин жил “Улаанбаатар палас”-ын концертын их танхимд 3754 хүүхдийн тоглолтыг амжилттай зохион байгуулсан. Монгол Улсад анх удаа ерөнхий боловсролын сургуулийн сурагчид ийм тоглолт хийсэн дээ.
-Өнгөрөгч зууны наяад оны сурагчид урлагийн үзлэг болохоор “Дуулуулчих вий, тайзан дээр дуудаад гаргачих вий” гэж их эмээцгээдэг байлаа. Одооны хүүхдүүдийн хандлага ямаршуухан байна?
-Тэр үеийн сурагчид, одооны хүүхдүүд хоёрын хандлага их ялгаатай. Өнөөгийн хүүхдүүд өөрсдийгөө илэрхийлэх талаар маш их хөгжсөн. Тайзан дээр гарч биеэ авч явж сурсан байна. Бидний үед хэчнээн зөв зүйтэй зүйл байсан ч багшаас айдаг байсан бол одоо “Багш аа, энэ чинь ийм, тэр чинь тийм” гэж хэлэх чадвартай болсон.
-Таны шавь нар дотор найрал дуунаас гадна ямар авьяастнууд байгаа бол?
-Манай сургуулийг энэ хавар төгссөн Мэндсайхан гэж мундаг хүү байгаа. “Чонын алтан шагай” уран сайхны кинонд тоглосон. Энэ хүү сурагч солилцооны хөтөлбөрт хамрагдан хөдөө сурч, аж төрж байлаа. Мэндсайхан миний удирддаг найрал дууны дугуйланд долоон жил сурсан. Наранцогтын Мөнхшүр гэдэг охин гэхэд “UBS” телевизээс зохион байгуулдаг “Universе best songs” тэмцээний шилдэг арван зургаан оролцогчийн нэг болсон. Манай сургуулийн “Гоо үжин” бүжгийн клубт долоон жил хичээллэсэн хүү бүжгийн Дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээнд одоо явах гээд бэлтгэлээ базааж байна. Дэлгэрнасан багшийн удирдлаганд морин хуурын наян хүүхдийн чуулга хичээллэж байна. Дэлгэрнасан багшийг Завхан аймгаас олон морин хуурч хүүхэд төрүүлсэн мундаг хүн гэдгийг Монголын ард түмэн сайн мэднэ. Манай сургуулийн морин хуурын хүүхдийн чуулгынхан гурав дахь жилдээ хичээллэж байгаа гэхэд маш гайхамшигтай тоглолт хийж байсан.
–Таны хүүхдүүд урлагийн авьяастай юу?
-Ууган хүү Чулуунтулга маань ШУТИС-ийг барилгын инженер мэргэжлээр төгссөн. Бага хүү Мөнхтулга маань арванхоёрдугаар ангийн сурагч. “Загасчны морь усгүй” гэдэг шиг хоёр хүүгээ урлагийн ямар нэгэн төрөлд ойртуулж чадаагүй. Түмний хүүхдийг болохоор загнаад л сургадаг байтлаа өөрийнхөө хүүхдүүдийг “Хариад хичээлээ давт” гэсээр байгаад хүүхдүүддээ урлагийн боловсрол олгож чадаагүй хүн шүү (инээв. сур)
-Архангайн Цэнхэр сумаас урлагийн одод олон төрсөн үү?
-Цэнхэр сум маань маш сайхан байгальтай нутаг. Төрийн тахилгат Суварга хайрхан байдаг. Арын сайхан хангай нутгийг бөхчүүдийн өлгий нутаг гэж Монгол даяараа мэднэ. Манай сумаас харин ардын жүжигчин Самбуу гуай төрөн гарсан. Эгч нь Дэнсмаа гэж мундаг хөгжмийн зохиолч байдаг. Эднийхэн удмаараа урлагийн гайхамшигтай хүмүүс. Манай аав, ээжтэй бараг л хамаатан садан шахуу тийм ойр нэг нутгийнхан.
-Таны аав, ээж юу хийдэг хүмүүс байв?
-Миний аавыг “Доголон” Лхагва гэхээр нутгийнхан андахгүй байх. Хөл нь тааруухан байсан ч цээж их бяртай хүн байсан. Ямар ч бүдүүн эмнэг адууг чихдэж аваад толгойг нь газарт хүртэл дардаг эрэмгий хүн байсан гэж хөгшчүүл гайхдаг юм билээ.
-Ингэхэд цалин цуух аль хэр авч байна гээд асуучихвал хэтэвч рүү чинь өнгийчихсөн хэрэг болохгүй байх. Амьдралд хүрэлцэх юм уу?
-Багш нар ямаршуухан цалинтай хүмүүс гэдгийг та мэдэх байлгүй. Таван зуун мянган төгрөгийн л цалинтай улс. Амьдрал ахуйд хүрэлцээтэй юү, үгүй юү гэдэг асуудалтай шүү дээ. Зэргийн нэмэгдэл, илүү цагийн хөлс гээд жаахан юм авна. Багш нарын цалин амьдралд яагаад ч хүрэлцэхгүй. Гэхдээ үнэн сэтгэлээсээ, түмний хүүхдийн төлөө л ажиллаж байна. Сайхан хамт олонтой байна гэдэг л багш нарын хамгийн том шагнал. Хамт олонгүйгээр ажил, амьдралаа яагаад ч төсөөлж чадахгүй шүү дээ. Өнөөдөр би шагнал гардлаа гэхэд цэцэг аваад зогсож байна гэдэг чинь хамт олны маань л сайхан сэтгэлийн илрэл биз дээ. Жаргал, зовлон, уралдаан тэмцээн алив бүхэнд тусалж дэмждэг ийм хамт олонтойдоо баярлаж явдаг. Найрал дууны “Ундарга” хамтлагийн тоглолтыг “Корпорайт”-д хийхэд чин сэтгэлээсээ тусалсан сурагчдынхаа эцэг эхчүүдэд маш их талархсанаа хэлье дээ.