Month: November 2016

Эдийн засагч Д.Жаргалсайхантай ярилцлаа.

-Олон улсын валютын сан уу, Хятадын хөнгөлөлттэй зээл үү гэсэн хоёр хувилбар ид яригдаж байна. Таныхаар аль хувилбар нь дээр вэ?

-Монгол Улсын Засгийн газар шууд төлөх ямар ч чадваргүй болтлоо гадаад, дотоодын өрөнд баригдсан учраас хүнээс мөнгө гуйж таарна. Гуйхдаа мэдээж зээлж авна. Бага хүүтэй, урт хугацаагаар өгөх боломжтой нь Хятадын Засгийн газрын хөнгөлөлттэй зээл байх. ОУВС тодорхой нөхцөлтэйгөөр өгдөг. Энэ удаад ОУВС, Хятад хоёр хамтрах боломж бий гэж харж байна. Учир нь Хятадын мөнгө саяхан ОУВС-д орсон. Тэгвэл бид өрөө дарах хэмжээний зээл авчих болов уу. Мэдээж өр дарлаа гээд эдийн засагт өөрчлөлт орохгүй. Гэхдээ энэ маягаараа цаг алдвал илүү их өрөнд орох эрсдэлтэй. Төр засаг эдийн засгаа удирдаж чадахгүй, нийт ард түмнийг гэхээс илүү тодорхой бүлэглэлийг төлөөлөөд байна л даа.

-Бизнесүүдийг дэмжиж байж л эдийн засаг тэлнэ. Компаниудаа яаж дэмжвэл үр дүнд хүрэх бол?

-Бизнесээ дэмжихийн тулд үнийг чөлөөлж, төр бизнест оролцохоо болих хэрэгтэй. Төрийн өмчит компаниудыг бүгдийг нь хувьцаат компани болгох шаардлага бий. Чөлөөт өрсөлдөөнийг урамшуулж, бонд гэх мэт есөн шидийн мөнгийг хувааж нууж өгдгөөсөө татгалзах ёстой.

-Дифляци гэсэн ойлголт эдийн засагт гараад ирлээ. Иргэдийн худалдан авах чадвар унасан учраас ийм үзэгдэл ажиглагдаж байна гэх юм…?

-Худалдан авах гэж юуг хэлээд байна гэдгээс эхэлнэ л дээ. Хоол хүнс, өргөн хэрэглээний бараа авах нэг хэсэг бий. Нөгөө талд хадгаламжаасаа том зүйл худалдаж авах дунд ангийн хэрэгцээ гэж байгаа. Энэ утгаар нь авч үзвэл хүн амын 20 хувь ядуу байна. Ахиад 20, 30 хувь нь ядуу руу ороход бэлэн болчихсон. Хэзээнээсээ өндөр хувьтай байгаагүй дундаж анги харьцангуй багасчихлаа. Тийм учраас сегмент болгоны худалдан авах чадвар юунаас хамаарч байна вэ гэдгийг хэлэхгүй бол ерөнхийлөхөд хэцүү. Жишээ нь өндөр орлоготой хүмүүс дуртайгаа хэрэглээд явна. Хадгаламжтай хүмүүс нэг хэсэгтээ тэвчинэ. Бага орлоготой хэсэг буюу хүн амын бараг хагас нь хэцүү байдалд байгаа нь үнэн. Үүнээс гарах гарц нь ажлын байр. Ажлын байрыг хувийн хэвшил бий болгодог. Хувийн хэвшилд ажлын байр нэмэх боломж одоогоор алга. Ер нь хувийн хэвшил хумигдаж байна. Компаниудын худалдан авах чадвар буюу хөдөлмөрийн бүтээмж бага байгаа. Өөрөөр хэлбэл эдийн засаг идэвхгүй болж байна гэсэн үг.

-Эдийн засаг идэвхгүй байгаагийн шалтгаан нь юу вэ?

-Хямралын байдалд орчихоод идэвхгүй болчихлоо л доо. Гадагшаа экспортолдог бүтээгдэхүүний үнэ уначихаар уул уурхайн салбар уруудлаа, ийм шалтгаанаар хямарсан гэж яриад байгаа. Үнэн хэрэгтээ тийм биш. Монголын хувьд үүнээс илүүтэйгээр улс төрийн, засаглалын чанартай хямрал нүүрлэсэн. Бид бонд авснаас болж өрөнд орсон. Бондоо юунд зарцуулахаа төлөвлөлгүйгээр авсан. Энэ бол засаглалын асуудал. Юунд зарцуулахаа тохироогүй, шийдээгүй байж хүнээс мөнгө зээлнэ гэдэг хариуцлагагүй явдал. Тэгээд сандрангуутаа зам тавьчихсан. Гэтэл замыг урт хугацааны дэд бүтцийн хөгжлийн зээл гэж тусдаа зээлээр тавьдаг. Мөнгөө яаж хуваасан нь ил тод биш, бүлэглэлүүд нь хуваагаад авчихдаг гэж ирээд яривал асуудал их бий.

-Дээгүүрээ мөнгө хувааж идээд байгаа бүлэглэлүүдийг задалж хүчийг нь сулруулахын тулд яах ёстой юм бол?

-Ардчилсан оронд зах зээл гэдэг аж ахуйгаа хянаад явдаг зах зээлийн ардчилал гэсэн ойлголт байдаг. Манайд үүнийг явуулах сонирхолгүй хүмүүс төр засаг хянадаг болгоод хувиргачихсан. Улс төрийн нам гэдэг олон хүний үзэл бодлыг илэрхийлдэг институци байхаа больчихлоо л доо. Тодорхой хэсэг бүлэглэлийн сонирхлыг төлөөлсөөр өнөөг хүрсэн. Үүнийг зогсоож, улс төрийн намуудын санхүүжилтийг ил тод болгох хэрэгтэй. Улс даяар иргэний нийгмийг хүчтэй болгох шаардлага бий. Ер нь зах зээлийн ардчилалд хамгийн чухал хүчин зүйл бол иргэдийн, иргэний нийгмийн хяналт шалгалт байдаг. Энэ механизмыг сэргээхгүйгээр хямралаас гарахгүй. Ойлгохгүй удах тусам хямралд илүү их өртөнө. Төлбөрийг нь бүгдээрээ нийлээд төлнө. Хожих хүмүүс нь бидний нэрийн өмнөөс шийдвэр гаргаж өөрсдөө завшаад байгаа этгээдүүд.

-Эрдэнэтийн 49 хувь дээр ямар байр суурьтай байгаа вэ, төр зуун хувь авах нь хэр зөв шийдэл бол?

-Ер нь бол Оросын Засгийн газраас Эрдэнэтийн хувийг авах нь зөв. Процедурын хувьд эргэж харах асуудал бий. Эрдэнэтийн хувийг Монголын Засгийн газраас ч авах хэрэгтэй.

-Эрдэнэтийн хувьтай холбоотой асуудлыг УИХ хэлэлцээд Оросын талд байсан 49 хувийг төр засаг авчихлаа гэж бодъё. Тэгвэл Эрдэнэт өнөөдрийнхөөсөө ч уруудна гэдэгтэй та санал нийлэх үү?

-Мэдээж. Монголын төрийн эрхийг улс төрийн намууд гартаа авдаг. Улс төрийн намууд нь хэн бэ гэхээр том асуултын тэмдэг гарчихаад байна л даа, яг өнөөгийн нөхцөлд. Товчхондоо, ил тод биш бизнесийн бүлэглэлүүд улс төрийн намуудыг худалдаад авчихсан.

-Таван толгой гэх мэт том төслүүд яагаад ч юм урагшилж өгдөггүй. Таны яриад байгаа бүлэглэлүүдийн зодоон том төслүүдийг гацаагаад байна уу?

-Бизнесийн нууц бүлэглэлүүд буюу ил тод биш үйл ажиллагаатай компаниудын л хийж байгаа ажил. Дахин хэлэхэд улс төрийн намыг хувьчлаад авчихсан нь гол асуудал болоод байна.

-Улстөрчид энэ тэр нам гэхээс илүү, ашиг сонирхлоороо нам дамжаад нэгдчихлээ гэсэн шүүмжлэл таны хэлж байгаатай агуулга нэг санагдлаа…?

-Компаниуд улс төрийн аль аль намд нь орчихсонд хамаг учир байгаа юм. Энэ талаас нь харахаар улс төрийн нам гэдэг институци бараг алга болчихсон. Ганц манайд ч биш посткоммунист орнуудад улс төрийн намууд гэсэн институциудыг нөлөө бүхий бизнесийн нууц бүлэглэлүүд, үйл ажиллагаа нь тодорхой биш бизнесийн группууд авчихсан байгаа. Монголын удирдлагууд гэхэд л бүгдээрээ том бизнесийн эзэд. Тэр хүмүүсийн хоорондын тохиролцоогоор бүх зүйл өрнөж байна. Намын нэр, өнгө ямар ч хамаагүй болчихсон. Түүн шиг худлаа юм байхгүй.

-“Bank of China” Монголд салбараа нээх асуудалд та ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Улс төрийн бүлэглэлүүдийн эрх ашгийг хөндөх учраас эсэргүүцээд байна л даа. Ер нь манайх шиг засаглалтай оронд “Bank of China” шиг банк орж ирээд гавьтай зүйл болохгүй дээ. Оруулсан нэртэй, гарсан ч юм шиг, орсон ч юм шиг ажиллах болов уу. Жинхэнэ либериал эдийн засагт бусад орнуудын банк орж ирэх нь тийм онцгой асуудал биш. Ер нь өндөр хөгжилтэй, зөв явсан улс оронд мөнгөний, хөрөнгийн урсгал чөлөөтэй байх тусмаа сайн. Гэхдээ төр засаг нь авлигагүй байх ёстой.

-Тэгэхээр одоо яах ч ёстой юм…?

-Наадах чинь асуулт л даа. Иргэний нийгэм хүчтэй хөгжиж, төр засгийг хянадаг шалгадаг системийг хүчирхэгжүүлэхээс өөр ямар ч сонголт байхгүй. Иргэний нийгмийг хүчтэй хөгжүүлэхийн тулд хараат бус хэвлэл мэдээллийг хүчтэй хөгжүүлэх ёстой. Гол шалтгаан нь бидний толгойноос коммунист сэтгэлгээ арилахгүй байна. Хүчнээс айж байна, хүчний байгууллагууд нь хүчтэй байна. Улс төрийн намуудын удирдлагыг үг дуугүй дагадаг яахаас ч буцахгүй бүлгүүд бий болчихож. Үүнээс гарахын тулд хоорондоо сайн ярилцах хэрэгтэй. Харамсалтай нь ярилцах механизм нь бага байна.

-“Де факто”-гийн зочид их сонирхолтой хүмүүс байдаг. Зочдоо ямар шалгуураар сонгодог вэ?

-Амьдралдаа өөрчлөлт хийсэн, нийгэмд нөлөө болохуйц үзэл санаатай, том хэргийн төлөө зүтгэдэг хүмүүсийг урихыг оролддог. Нэвтрүүлгээ орос, англи, монгол хэлээр хийж байна. Орос, англи хэл эзэмшлээ, баруун зүүнгүй сурлаа, олж авсан мэдлэгээ олон хүнд хүргэе гэсэн чин хүсэлтэй явдаг. Энэ бүхнээ ашиглаад нэлээд баян болъё гэсэн зорилго тавьж байснаа больсон (инээв).

-Хамгийн сонирхолтой ярилцагч чинь хэн байв?

-Олон хүн бий. Мэдээж Далай лам маш сонирхолтой ярилцагч. Уянга гээд хараагүй бүсгүй байна. Яг хараатай юм шиг амьдарч яваа эмэгтэй. Ийм хүмүүсээс эрч хүч авдаг. Улс орны лидерүүд, Ерөнхий сайд, Ерөнхийлөгч, хаан, ханхүү, Нобелийн шагналтан гээд яривал сонирхолтой зочид олон доо. Энэ бүхний цаана тодорхой хувь заяа, өөрчлөлт байдаг. Тэр бүхэн нь яаж бий болсон, ямар зан характер, хэр тэвчээртэй хүн ийм зүйл хийж чаддаг вэ гэдгийг яриулах сонирхолтой шүү. Ер нь амжилтын цаана асар их хөлс хөдөлмөр, шударга ёс, сахилга бат байдаг юм билээ.

-Тэгвэл урьж ярилцахад нэлээд цаг авсан зочин хэн бэ?

-Далай лам. Ярилцах гэж нэг жил хөөцөлдсөн.

-Уриад ярилцаж чадаагүй яваа, ярилцахсан гэж хүсдэг хүн гэвэл хэн байна?

-Түдэв гуай. Хэнээр ч яриулаад хавьтуулахгүй байна. Ухаан санаа нь саруул байгаа дээр ярилцаад авахсан гэж бодох юм. Ер нь энэ хорвоод гайхамшигтай хүмүүс олон бий. Тэр хүмүүсийг монголчуудтайгаа уулзуулж, нөлөөлөхүйцээр асуулт тавиад яриулахсан гэж зорьж явна даа.

-Гадны томчуудаас урихаар төлөвлөсөн хүмүүс өчнөөн биз?

-Зөндөө бий. Тодорхой улсын удирдлагуудаас байгаа. Гэхдээ одоохондоо нэрийг нь дурдаад яахав. Саявтар хойд хөршийн төмөр замын дарга байсан Якунинтай ярилцлаа. Монголд телевизийн ярилцлага өгдөггүй хүн байгаа юм. Их ширүүн характертай нөхөр. Ярилцлага хийх тохиролцоог дөрөвдүгээр сард Москвад хийгээд энд ирэхэд нь ярилцсан.

-Та эдийн засгийн чиглэлээр нийтлэл бичээд нэлээд удаж байна. Ер нь анх хэний саналаар бичиж эхэлсэн юм бэ?

-Талийгаач Ц.Балдоржийн саналаар. 2009 оны долдугаар сарын 1-нээс бичихээр шийдсэн юм. Хөтөлдөг булангаа нэг ч долоо хоног алгасаагүй. Бичсэн нийтлэлээ бизнес радио 98.9-д орой бүр 18.30 цагт өөрөө уншдаг. Энэ жилээс “Де факто тойм” гэж хийж эхэлсэн. Долоо хоногийн онцлох дөрөв, таван үйл явдлыг, яагаад ийм юм болов гэдгийг хараат бусаар тайлбарлахыг оролдож байна. Юу ч хийгээгүй хэрнээ би тэгэх байсан юм гэж ярьдаг хүмүүсийн нэг болчих вий гэж айдаг. Эргээд харахад өөрөөс хамаарах бүхнээ хийжээ гэсэн мэдрэмж төрөхөөр амьдрах хэрэгтэй. Ер нь би их өөдрөг хүн. Улсаа хөгжиж дэвжинэ гэдэгт итгэдэг. Хүн амын маань хагас нь залуус, дарангуйллын системийг мэдэхгүй хүүхдүүд өсч өндийж байна. Тэр хүүхдүүд эрхийг нь хязгаарласан зүйлийг хүлээн зөвшөөрөхгүй. Ер нь монголчууд хамтраад, хийж бүтээгээд, бүтээснээ дэлхийд зарж борлуулаад сайхан амьдрах бүрэн боломжтой, эрхтэй хүмүүс.

-Англи хэлийг бие дааж сурав уу, эсвэл сургууль номоор нь явж байж энэ хэмжээнд эзэмшсэн үү?

-Ямар нэг зүйлийг төгс сайн эзэмших хэцүү, би англи хэлийг төгс эзэмшээгүй. Гэхдээ төгс сурахын төлөө тэмүүлэх хэрэгтэй. Одоо ч сурсаар яваа. Яаж хэлбэл дээр юм, англи, америк, австрали, канадуудын хэллэгийн ялгаа нь юу байна гэж ирээд яривал хэзээ ч дуусашгүй танин мэдэхүйн ертөнц л дөө. Миний хувьд англи хэлийг 18 наснаасаа 20 хүртлээ бие дааж судалсан. 18-тайдаа Орост очмогцоо англи хэл илүү чухлыг ойлгоод сурч эхэлсэн. 20 настайдаа англиар ойлгож ярих болсон минь миний амьдралд том өөрчлөлт авчирсан гэж боддог. Ер нь гадаад хэл сурахад ахиад нэг хүн бий болж байгаа юм шиг ертөнц хүний дотоодод нээгддэг.

-Таныг олон жил бодибилдингээр хичээллэсэн гэж сонссон. Бодибилдингээс өөр ямар спортоор хичээллэдэг байв. Ер нь спорт хүнд юу өгдөг гэж боддог вэ?

-Москвад сурах үедээ цанаар хичээллэж эхэлсэн. Сургуулийнхаа эдийн засгийн салбарын багт орж цанаар арван километрт гүйдэг байсан юм. Ломоносовын их сургуульд сэлж чаддаггүй хүүхдийг төгсгөдөггүй хуультай. Тавь, жараад онд маш олон залуус усанд сэлж чаддаггүйгээсээ болж үрэгдэж байсан учраас ийм шийдвэр гаргасан байдаг юм. Ийм түүхтэй сургуульд сурсан учраас мэдээж сэлэх дуртай. Талын цанаа хориод жилийн өмнө уулын цана болгосон. Бодибилдингээр 24, 25 жилийн турш хичээллэж том биетэй, булчинтай болж үзсэн л дээ. Хийж байгаа ажилд таарахгүй гэсэн шалтгаанаар больсон. Тэгж их унтаж, идээд байвал хэзээдээ юугаа бичихэв гэмээр юм билээ. Одоо гольф тоглож байна. Ер нь хүн зовлогоо зовоох ёстой. Боломжтой бол биеийн тамир хийж биеэ зовоовол нөгөө зовлон нь бага даа. Өвдөх зовлон нь.

-Төрд ажиллаж байсныг тань мэднэ. Гэхдээ нэг их удаан ажиллаагүй. Дэмий санагдсан уу?

-Хувийн бизнес хийе гэж боддог байсан юм. Хийж эхэлж байтал М.Энхсайхан “Гадаадын хөрөнгө оруулалтын газрын даргын албан тушаалд англи хэлтэй хүн хэрэгтэй байна, чи яриад байхаар хийгээч” гэсэн. Тэгээд М.Энхсайханы Засгийн газрын үед Гадаадын хөрөнгө оруулалтын газрын дарга болж байлаа. Энэ албанд гурван жил хагас ажилласан. Дараа нь баруунд тэтгэлгээр сурах боломж гарч 2000 онд Америк явсан. Найзууд дөч гарсан хойноо мастер хийхдээ яадаг юм гэж шоолж л байсан. Тоохгүй яваад санхүүгээр мастер хийгээд ирсэндээ баяртай байдаг. Эргэж ирээд төрд ажиллаад дэмий юм байна, шийдвэр гаргах түвшинд л биш бол бүх юм дээрээс хамааралтай учраас үр дүн бага гэж бодоод хувийн салбарт арваад жил ажилласан.

-Та санхүүгийн эрх чөлөөнд хүрсэн үү?

-Санхүүгийн эрх чөлөөний хувьд юуг ямар хэмжээнд хүсч байгаагаа тодорхойлохгүй бол шунал гэдэг хязгааргүй. Бүх юманд дээд хязгаар гэж байх ёстой. Гэхдээ зарим хүмүүст тийм хязгаар байдаггүй юм шиг санагддаг. Хүний наад захын хэрэгцээ гээд харахаар сайхан ор, тохитой дээвэр, эрүүл саруул уур амьсгал, юу байх нь хамаагүй а-гаас б-д хурдан хүргэдэг унаа байх ёстой гэж боддог. Ийм төвшинд хүрээд урсгал зардлаа даагаад явж байгаа бол санхүүгийн эрх чөлөөнд хүрчихсэн гэсэн үг. Би ингэж л боддог.

-Таны хувьд нийтлэл бичих, нэвтрүүлэг хийх ажил бизнес болж чадсан уу?

-Миний хувьд хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл ямар нэг хэмжээгээр бизнес болж чадсан. Хэрвээ би хүнд хэрэгтэй үнэ цэнэ бүтээж байгаа бол тэрийг мөнгөөр илэрхийлж болох учиртай. Жишээ нь би компаниудад мөнгөөр лекц уншдаг. Харин залуус, оюутнуудад үнэ төлбөргүйгээр лекц уншдаг.

-Хувийн томоохон компаниудад хэр үнэтэй уншдаг вэ?

-Томоохон, олон ажилтантай компанид бол маш үнэтэй уншдаг. Хэрвээ намайг нэг компани уриад, нэг ажилтандаа ганц шил шар айраг авч өгч байгаа юм шиг үнэ хэлбэл би очихгүй. Учир нь би ажилтнуудад нь нэг шил шар айраг ууснаас илүү үнэ цэнийг өгч байгаа. Тэр үнэ цэнийг би хийсэн юмаараа батлах ёстой. Миний хувьд монгол, орос, англиар бичсэн номнуудтай. Бичсэн номнууд минь хамгийн том баталгаа.

Ц.БААСАНСҮРЭН

ХӨСҮТ-ийн их эмч Д.Наранзултай ярилцлаа.

-Сүрьеэгийн өвчлөл ихэсч байна гэж сонсогдох боллоо. Энэ өвчний тархалтад юу нөлөөлж байгаа вэ?

-Сүрьеэг нийгмийн халдварт өвчин гэж үздэг. Тиймээс хүн амын ядуурал, шилжилт хөдөлгөөн, хэт бөөгнөрөл, ажлын байрны хүнд нөхцөл, хоол тэжээлийн дутмагшил, ажлын хэт ачаалал, зарим хавсарсан өвчин эмгэг гээд сүрьеэгээр өвчлөх, түүний тархалтад нөлөөлдөг олон хүчин зүйл байдаг. Манай улсын эдийн засаг тогтвортой хөгжиж, хүн амын амьжиргаа дээшлэн, эрүүл ахуйн нөхцөл сайжирвал сүрьеэ болон бусад халдварт өвчний дэгдэлт, тархалт буурахад нөлөөлнө. Үүнээс гадна иргэдийн эрүүл мэндийн боловсрол, тусламж хайх зан үйлийн хандлага чухал. Тухайлбал, 14 хоногоос дээш ханиалгах, ялангуяа ханиалга дарах эмчилгээнд үр дүнг өгөхгүй бол яаралтай эмнэлэгт хандаж, оношлогоо хийлгэх шаардлагатай. Сүрьеэ нь амьсгалын замаар халдварладаг тул өвчтөн эмнэлэгт хожуу хандах тусам гэр бүл, найз нөхөд, ажлын хамт олонд халдвар тараахын зэрэгцээ өвчин хүндэрч, амь насаа алдах эрсдэлд ордог.

-Сүрьеэгээр түлхүү өвчилж байгаа аль нэг насныхан байна уу?

-Манай оронд жилд дунджаар 4000 гаруй сүрьеэгийн шинэ тохиолдол бүртгэгдэж байгаагийн 70 гаруй хувийг хөдөлмөрийн болон нөхөн үржихүйн насны буюу 16-44 насны залуучууд, 10 орчим хувийг 15 хүртэлх насны хүүхдүүд, 70 гаруй хувийг амьжиргааны баталгаажих түвшнээс бага орлоготой иргэд эзэлж байгаа. Энэ нь сүрьеэ өвчин нийгмийн тулгамдсан асуудал болохыг харуулж байна. Түүнчлэн хяналтад бүрэн орохгүй байгаа нь цаашид тэмцэх, сэргийлэх арга замыг улам боловсронгуй болгох, тусламж үйлчилгээг өргөжүүлэх, оношлогоо, эмчилгээний шинэ техник, технологийг нэвтрүүлэх, хүн амын эрүүл мэндийн боловсролыг дээшлүүлэх шаардлага бидний өмнө тулгарч байгааг илтгэж байна.

-Эмэнд тэсвэртэй сүрьеэгийн тархалт өндөр байгаа гэдэг. Энэ төрлийн сүрьеэтэй хүмүүсийг халдвар тараахгүй байлгах талаар авч хэрэгжүүлж байгаа бодлого, арга хэмжээ байдаг уу?

-Сүүлийн жилүүдэд дэлхий дахинд болон манай улсад сүрьеэгийн эсрэг хамгийн сайн эмүүдэд сүрьеэгийн нян тэсвэржиж байгаа нь ихээхэн сэтгэл түгшээсэн асуудал болж байна.

Эмэнд тэсвэртэй сүрьеэ үүсэх нь хүнээс л шалтгаалдаг. Ялангуяа өвчтөн сүрьеэгийн эмчилгээг бүрэн хийлгэхгүй байх, таслах зэрэг нь нийгэм, тухайн гэр бүлд ихээхэн хор уршиг тарьдаг. Сүрьеэгийн эмчилгээний зардлыг манай Засгийн газар болон олон улсын төсөл хөтөлбөрөөс гаргаж, өвчтөнд үнэ төлбөргүй эмчилгээ хийж байна. Гэтэл манай зарим иргэдийн ухамсар дорой, хариуцлагагүй байдал ихээхэн нөлөөлдөг. Тухайлбал, сүүлийн таван жилийн байдлаар манай улсын хэмжээнд 360 гаруй өвчтөн сүрьеэгийн эмчилгээг тасалсан байна. Энэ нь цаашид эмэнд тэсвэртэй сүрьеэ үүсч эмчлэхэд төвөгтэй нянгийн халдварыг тарааж байна. Иймд сүрьеэтэй өвчтөнг бүрэн эмчилж эрүүлжүүлэхэд хувь хүн, гэр бүл, найз нөхөд, ажлын хамт олон ихээхэн үүрэгтэй юм. Сүрьеэгийн эмчилгээ удаан хугацаанд үргэлжилдэг учраас олон талын дэмжлэг, туслалцаа ялангуяа нийгмийн халамж, дэмжлэг ихээхэн чухал байдаг.

Ер нь сүрьеэтэй өвчтөн өдөр эмээ уугаад, эмчилгээг бүрэн хийлгэсэн тохиолдолд богино хугацаанд халдваргүй болж, орчиндоо халдвар ялгаруулах, цаашид бусад хүмүүст халдвар тархах нь зогсдог.

-Эдийн засгийн хямралтай үед сүрьеэтэй өвчтөнүүдийн эмийн хангамж ямар байгаа вэ. Олон улсын төсөл хөтөлбөр хэр удаан үргэлжлэх бол?

-Монгол Улс сүүлийн арав гаруй жилийн хугацаанд Глобаль сангийн дэмжлэгтэй ДОХ, сүрьеэгийн төслийг хэрэгжүүлж байна. Энэ төслийн хүрээнд болон Монгол Улсын Засгийн газрын санхүүжилтээр сүрьеэтэй өвчтөнд шаардлагатай эмийг худалдан авдаг. Манай улсын сүрьеэтэй тэмцэх үндэсний бодлого, хөтөлбөрийн хүрээнд Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллага болон Олон улсын эм ханган нийлүүлэх байгууллагын стандартын шаардлага хангасан эмийг худалдан авдаг. Өндөр чанартай сүрьеэгийн эмээр сүрьеэтэй өвчтөнийг үнэ төлбөргүй эмчилж байгаа юм.

Харин цаашид буюу ирэх 2018 оноос Глобаль сангийн төсөл дуусах шат руу орно. Иймд манай Засгийн газар цаашид сүрьеэгийн эмийн зардлыг бүрэн хариуцна гэсэн үг. Бид одооноос энэ бэлтгэлийг хангах ёстой.

-Сүрьеэг эмчилдэг эмнэлгүүдийн ачаалал хэр байгаа вэ?

-Халдварт өвчин судлалын үндэсний төвд сүрьеэг эмчилдэг тусгай клиникийн эмнэлэг, бүх аймгийн Эрүүл мэндийн газар, Нэгдсэн эмнэлгийн дэргэд тусгай тасаг, диспансер, Улаанбаатар хотын есөн дүүргийн Эрүүл мэндийн төвийн дэргэд сүрьеэгийн диспансер, өдрийн эмчилгээний цэг ажиллаж байна. Үүний зэрэгцээ бүх Өрхийн эрүүл мэндийн төв, сумын эрүүл мэндийн төвүүдэд сүрьеэтэй өвчтөн түүний гэр бүлд тусламж үзүүлдэг. Харьцангуй ачаалал ихтэй ч, аль болох тусламж үйлчилгээг үйлчлүүлэгчид ойр, чирэгдэлгүй зохион байгуулах талаар олон арга хэмжээ авдаг. Тухайлбал, сүрьеэгийн эмчилгээ удаан хугацаагаар үргэлжилдэг учраас эмчилгээг бүрэн хийлгэх нөхцөлийг бүрдүүлэх үүднээс сайн дурын идэвхтэнүүд сүрьеэтэй өвчтөний ажил, гэрт нь эмийг нь өдөр бүр хүргэж хяналттай уулгах зэргээр үйлчлүүлэгч төвтэй арга хэмжээг олон жил хэрэгжүүлж байна. Энэ нь ч үр дүнгээ өгдөг. Өвчтөн хаана, хэний хяналтад эмчилгээ хийлгэхээ эмчлэгч эмч, гэр бүлтэйгээ харилцан зөвшилцөж сонголт хийх боломжтой. Сүрьеэгийн диспансер, өдрийн эмчилгээний цэг, хоолтой эмчилгээ, сайн дурын идэвхтэн зэргээр хэний хяналтад, хаана эмчилгээ хийлгэхээ сонгох боломж олгож байгаа. Иймээс өвчтөн сонголтоо зөв хийж, боломжийг бүрэн ашиглаж, эрүүлжих нь чухал.

-Ямар үед хүн өөрийгөө эрсдэлтэй гэж үзээд эмчид хандах ёстой вэ?

-Өнгөрсөн хоёр жилийн хугацаанд Монгол Улсын хэмжээнд явуулсан судалгаагаар илэрсэн сүрьеэтэй өвчтөнүүдэд ханиалгах, цэр гарах, биеийн жин буурах, цээжээр өвдөх, амьсгаадах шинж тэмдэг давамгай илэрсэн байна.

Цаашид манай иргэд дээрх шинж тэмдэг илэрсэн үед харьяа өрх, сум, аймаг, дүүргийн эмнэлэгт хандаж, сүрьеэ өвчнийг эрт илрүүлэх, үзлэг шинжилгээнд зайлшгүй хамрагдах шаардлагатай байна.

Тус судалгаагаар сүрьеэгийн сэжигтэй буюу 14 хоногоос дээш хугацаагаар ханиалгах шинж тэмдэг илэрсэн хүмүүсийн 50 орчим хувь нь эмнэлэгт хандаагүй, 16.6 хувь нь шууд эмийн санд хандсан байна. Ялангуяа хотод амьдардаг залуучууд, оюутнууд шууд эмийн санд очих хандлага давамгайлж байна. Үүний зэрэгцээ эрэгтэйчүүдийн 52.3 хувь нь ямар нэг байдлаар эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээ аваагүй байна. Сүрьеэгийн сэжигтэй шинж тэмдэг илэрч, эмнэлэгт хандахгүй байгаа хүмүүсийн дийлэнх нь 25-44 насны залуучууд, ялангуяа хотод амьдардаг иргэд байна. Удаан хугацаагаар эмнэлэгт хандахгүй ханиалгах нь гэр бүл, ойрын хамаатан садан, ажлын хамт олон болон нийгэмд сүрьеэгийн халдвар тараах эрсдэлийг бий болгодог.

Тус судалгаанд оролцсон эрэгтэйчүүдийн 44.8 хувь, эмэгтэйчүүдийн 5.5 хувь нь байнга тамхи татдаг. Эдгээр тамхи татдаг эрчүүдийн гуравны нэг нь эмэгтэйчүүдийн 18.2 хувь нь өдөрт 20 ба түүнээс дээш ширхэг тамхи татдаг байна. Үүний зэрэгцээ тамхи татдаггүй хүмүүс ч өдөр бүр дам тамхидалтад өртдөг гэнэ. Мөн судалгаагаар эрэгтэйчүүдийн 63.2 хувь, эмэгтэйчүүдийн 33.5 хувь нь архи хэрэглэдэг гэжээ.

Тус судалгаанд оролцогчдын 27.7 хувь нь артерийн даралт ихсэх эмгэгтэй, 2.5 хувь нь чихрийн шижин өвчтэй гэж хариулсан бол эмэгтэйчүүдийн 31.6 хувь, эрэгтэйчүүдийн 30.9 хувь нь биеийн жингийн илүүдэлтэй байна.

Энэ нь манай улсын хүн амын дунд хорт зуршлын хэрэглээ өндөр, ялангуяа эрчүүдийн дундах архи, тамхины хэрэглээ нэн өндөр байгаа нь сүрьеэ болон бусад өвчин эмгэгт өртөх эрсдэлийг нэмэгдүүлэхийн зэрэгцээ дундаж наслалтыг бууруулах, эрт нас барах, амьдралын чанарыг доройтуулах шалтгаан байж болох юм.

-Бусад оронтой харьцуулбал Монгол сүрьеэгийн өвчлөл өндөртэйд тооцогдох уу?

-Монгол Улс нь Номхон далайн баруун бүсийн 37 орноос сүрьеэгийн өвчлөл өндөртэй дөрвөн орны нэг бөгөөд сүрьеэ нь хүн амын нас баралтын шалтгааны зургаадугаарт, халдварт өвчний шалтгаантай нас баралтын нэгдүгээрт орж байна. Азийн бусад улс оронтой харьцуулахад сүрьеэгийн өвчлөл өндөртэй орны нэг хэвээр байна.

-Улаанбаатарын агаарын бохирдол энэ төрлийн өвчинд өртөх нөхцөл бүрдүүлдэг үү. Орон нутгийн иргэдтэй харьцуулахад нийслэлчүүд энэ өвчинд илүү өртдөг болов уу?

-Манай улсад жил бүр бүртгэгддэг сүрьеэгийн өвчлөлийн 60 орчим хувь нь Улаанбаатар хотод гардаг. Нийслэлийн бүх дүүрэг ялангуяа Сонгинохайрхан, Баянзүрх гээд хүн ам, газар нутаг, шилжин суурьшигчид ихтэй дүүргүүдэд сүрьеэгийн өвчлөл өндөр байна. Ер нь манай улсын төв болон зүүн бүсийн аймгуудад сүрьеэгийн өвчлөл ихтэй, ялангуяа төмөр замын дагуух аймаг, орон нутаг, Улаанбаатар хотод сүрьеэгийн өвчлөл өндөр байгаа дүр зураг харагддаг. Сүрьеэ нь амьсгалын замын халдварт өвчин учраас гадна болон дотор агаарын бохирдол, орчны таагүй байдал нөлөөлөх нэг хүчин зүйл байх боломжтой юм.

-Сүрьеэгийн өвчлөлийн талаар гадаадын судлаачидтай хамтарсан судалгаа хийдэг үү?

-Монгол Улсын Засгийн газар, Глобал сангийн дэмжлэгтэй ДОХ, сүрьеэгийн төсөл, Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллага хамтран “Монгол улсын хүн амын дундах сүрьеэгийн тархалтын судалгаа”-г 2013-2015 онд үндэсний хэмжээнд хийж дууссан. Судалгааны үр дүнг удахгүй Засгийн газарт хүлээлгэж өгнө.

Хэрэв танд удаан хугацаагаар ханилгах, цэр гарах, биеийн жин буурах, цээжээр өвдөх, амьсгаадах шинж тэмдэг илэрвэл харьяа эмнэлэгт хандан үзлэг шинжилгээнд хамрагдахыг зөвлөж байна.

“Дэлхийн кино дуу, дүрсний өвийг хамгаалах” өдрийг 2005 оноос ЮНЕСКО зарласнаар, жил бүрийн аравдугаар сарын 27-нд дэлхийн олон улс оронд тэмдэглэсээр иржээ. Харин манай улсад 2013 оноос эхлэн Архивын ерөнхий газар, ЮНЕСКО-гийн Монголын үндэсний комисстой хамтран зохион байгуулж иржээ. “Суварган цэнхэр уулс” киног бүтээсний 40 жилийн ойг тохиолдуулан уран бүтээлчидтэй уулзах уулзалт Архивын ерөнхий газарт болсон. Уг арга хэмжээнд тус киноны ерөнхий найруулагч ардын жүжигчин Г.Жигжидсүрэн, ерөнхий зураглаач, урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Зундуй, гавьяат жүжигчин Н.Батцэцэг, урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, хөгжмийн зохиолч Т.Эрдэнэ-Очир нарын жүжигчид, уран бүтээлчид болон СУИС-ийн РТМУС-ийн мэргэжлийн ангийн оюутнууд оролцсон юм. Мөн улсын алтан сан хөмрөг тусгай төрлийн баримтын архивтай оюутнуудыг танилцуулж, уг киног НD хэлбэрт шилжүүлсэн хувийг үзүүлсэн юм. “Суварган цэнхэр уулс” киноны дэслэгч Цэндийн дүрийг бүтээсэн урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, жүжигчин, хөгжмийн зохиолч Тогтмолын Эрдэнэ-Очиртой уулзаж хөөрөлдлөө. Тэрээр Улаанбаатар хотод ХБДС-ийн хуучрын анги, 1981-1986 онд Москвад П.И.Чайковскийн нэрэмжит Хөгжмийн дээд сургуульд суралцаж цэргийн хөгжмийн удирдаач мэргэжлээр төгссөн байна. 1971-1974 онд УАДБЧ, 1976-1993 онд Хилийн цэргийн дуу, бүжгийн чуулгад хөгжимчин, хөгжмийн багш, хөгжмийн зохиолч, удирдаачаар ажилласан байна. “Нар мандуулсан ээж”, “Хүүдээ дуулсан дуу”, “Тэр үүрээр чинь би төрсөн юм”, “Юугаа ч хайрлахгүй аав минь”, “Богд Дүнжингарав уул минь” зэрэг олон дуу, дан хөгжмийн зохиолууд туурвижээ. “Нар хиртсэн жил” киноны Чулуунхүү, “Суварган цэнхэр уулс”-ын Цэнд, “Цөвүүн цагийн богд”-ын Өндөр гэгээн Занабазар, “Их хааны удам”-ын Довчин бэйс, “Уучлаарай хайрт минь” киноны мөрдөн байцаагч, “Төрийн сүлд өршөө” телевизийн киноны Содномын дүрийг бүтээсэн жүжигчин юм. Хуучраар Болгарын Софи хотод болсон олон улсын залуучуудын уулзалт дээр Р.Шубертийн “Серенада”, Ж.Бизегийн “Кармен” дуурийн антракт, Ц.Сүхбаатарын “Жороо сайхан халиун”-ыг, үндэсний хөгжимчдийн улсын анхдугаар уралдаанд Моцартын “Рондо”-г хөгжимдөж өндөр үнэлгээ авч байсан хөгжимчин ажээ.

-Монголчуудын сэтгэл зүрхэнд хоногшсон “Суварган цэнхэр уулс” кинонд та цэргийн дарга Цэндийн дүрийг хэрхэн бүтээсэн тухайгаа яриач?

-Дэслэгч Цэндийн дүр хэдийгээр уран сайхных боловч Монгол Улсын баатар П.Чогдонгийн түүх намтраас ургасан дүр л дээ. Халхын голын Бойтогт манхан, Элст манханд болсон үйл явдлыг гаргасан байдаг. Манай кинонд Чогдон гуай зөвлөхөөр ажилласан. Халхын голын шумуулын хазаж хатгах гэдэг үйлийн үргүй хэцүү. Тэгэхэд Чогдон баатар ердөө ч тоохгүй шүү дээ. “Олон сайхан анд нөхдөө алдсан Халхын голд хонож, кинонд ажиллах хоногийн тоо гүйцээгүй байжээ” гэж санаа алдаж байсан нь одоо ч нүдэнд харагдаж байна. Кинон дээр морьдоо Элст манханд хэвтүүлж нуугдаж байгаад гэнэт мордоцгоон дайсны бүслэлтийг сэтлэн гардаг хэсэг байдаг даа. Гучин есөн онд Чогдон гуай яг тэгж бүслэлтийг сэтлэн цэргүүдээ авч гарч байсан түүхэн үйл явдал болсон юм билээ.

-Энэ кинонд та ямар шалгуураар тоглох болов?

-Би өмнө нь ардын уран зохиолч Сормууниршийн Дашдооров гуайн зохиол “Нар хиртсэн жил” уран сайхны кинонд тоглочихсон байсан юм. Өөрөө цэргийн хүн болохоор надад цэргийн даргад тоглох тийм ч хэцүү байгаагүй. Манай Батцэцэг их сургуулийн орос хэлний ангид сурдаг, урьд нь “Эх бүрдийн домог” кинонд тоглочихсон байсан. Арван долоон настай хүүхэд байсан. Бид хоёр түрүүнд нь нэг нэг кинонд тоглочихсон хөөрхөн туршлагатай хоёр байсан байхгүй юу.

-Одоогийн харилцаа дуучдыг хараад байхад дүрдээ итгэнэ гэдэг шиг биендээ сэтгэлтэй болоод сууцгаачих юм. Та хоёрын хувьд нэгэндээ сэтгэл татагдах тохиолдол гарч байв уу?

-Социализмын үеийн хүмүүжил гэдэг лут юм байлаа шүү дээ. Би хорин найман настай байлаа. Гэргий, хүүхэдтэй хүн чинь юу боллоо гэж илүү дутуу юманд сэтгэлээ сатааруулахав. Кинонд тоглохын хувьд л Батцэцэгтэйгээ хамтарч байснаас дурлалын харцаар харж байгаагүй.

-Таныг “Суварган цэнхэр уулс” кинонд тоглосноос хойш охид бүсгүйчүүд захиа их ирүүлдэг байсан гэл үү?

-Захиа их ирнэ. Би ерөөсөө хариу өгдөггүй байсан ш дээ. (инээв. сур) Би чинь их бүрэг томоотой залуу байлаа. “Нар хиртсэн жил”-д тоглосноос хойш захиа их л ирдэг байсан. Кинонд залуу охидтой тоглодог байсан ч арай ахмад байсан болохоороо ухаандаа ичдэг байсан шиг байгаа юм. Наймдугаар ангид байхдаа нэг охинд сайн болоод захиа бичсэн ч өгч чадахгүй зөрөөд явчихсан тийм л ичимхий хүүхэд байсан юм.

-Та аль сургуулийг төгссөн билээ?

-Хөгжим, бүжгийн дунд сургуулийн хуучрын ангийг төгссөн юм. Гуравдугаар сургуулийн дөрөвдүгээр анги төгсөөд, Хөгжим бүжгийн сургуульд тавдугаар ангиасаа орохгүй юу. Миний аав Тогтмол гэж тайж гаралтай мундаг хүн байсан.

-Танайх хэдэн онд хотод шилжиж ирсэн юм?

-Дөчин долоон онд олон тэмээ ачаалж хотод нүүж ирж байсан гэдэг. Аав тайж, ээж зайсан хүний хүүхэд байсан болохоор их баян айл байж. Миний эгч нар Увс аймгийн Цагаанхайрхан суманд төрцгөөж, би харин хотод төрсөн юм билээ. Гэхдээ миний эгч нар Увс нутгаа сайн мэдэхгүй, би бол киноны буянаар нутгаа сайн мэднэ шүү. Би эхээс есүүлээ ч, гурван эгч бид дөрөв л хүн болсон байдаг. Миний ээж дөчин хоёр настайдаа намайг төрүүлсэн хүн.

-“Нар хиртсэн жил” кинонд та бас л цэргийн даргын дүр бүтээсэн дээ?

-Хорин нэгэн настайдаа тоглосон юм. Цэргийн ёсолгоо ч мэдэхгүй хүүхэд байж. Тэр кинонд мянга есөн зуун далан гурван онд тоглоод, далан дөрвөн онд цэрэгт явлаа. Хилийн цэргийн 05 дугаар ангийн тусгай хороонд алба хааж байгаа юм. Тусгай хороонд очоод жинхэнэ утгаар цэргийн амьдралыг туулсан даа. “Нар хиртсэн жил” чинь яг л миний цэргийн амьдрал даа. Цэрэгт хоёр жил болж улираад, хоёрдугаар сард гэртээ очтол ээж маань юм оёод сууж байсан. Тэр кинон дээ “Хүү ирлээ, сүү хөөрлөө” гэж гардаг даа. Яг тэрэн шиг л юм болж байгаа юм. Ээж маань “Хүү ирлээ” гэж тэвэрч үнсээ л. Аав маань эмч хүн байсан. Одоогоор өрхийн эмч хүн байж. Аав маань их олонтой хүн. Увсаас ирсэн хүүхдүүд манайд л байна. Академич Баатар, Ишдорж нар манайд аж төрж байлаа.

-Таны хань хэн гэж хүн байв?

-Миний анхны хань Чулуун-Эрдэнэ гэж нуруу царай сайтай, сайхан бүсгүй байсан. Цэл залуугаараа бурхан болсонд харамсаж л явдаг. Миний охин Энх-Эрдэнэ одоо Америкт, Чикаго хотноо амьдарч байна. Аав, ээж хоёрынхоо Эрдэнэ нэрийг өвлөж авсан хүн дээ, миний үр. Охин маань цагаан сар болгоноор л бэлэг сэлт илгээнэ. Ах нь дөрвөн хүүхэдтэй хүн байгаа юм. Ач маань энэ жил сургуульд орсон. Миний хань Долгор ч ачид минь их хайртай.

-Та “Суварган цэнхэр уулс” кинонд тоглох үедээ ямар ажил алба эрхэлж байв?

-Хилийн цэргийн ансамбльд хөгжимчнөөр ажиллаж байлаа. Цэргийн хувцсан дээрээ ромбоо зүүчихсэн, хийморьтой л амьтан байж. Хувцсандаа түүртэхгүй байна гэдэг чинь цэргийн хүний нэг том соёл юм шүү. Залуу нас ч өөрөө сайхан жавхаалаг үе байж.

-Цэргийн хувцастайгаа кинонд тоглов уу?

-Цэргийн оёдлын үйлдвэрт кинонд өмсөж тоглосон хувцсыг захиалсан. Саарал шинельтэйгээ гудамжаар явж байхад хүүхнүүд их эргэж харна аа. Бүсгүйчүүлтэй ийм ээ, тийм ээ юм болох ямар ч бодолгүй их гэгээлэг бодолтой явлаа.

-Өнөө цагт нэг киног бараг л өдөрт нь зураг авалтыг хийчихээд байна гэж шүүмжлэх болсон. “Суварган цэнхэр уулс”-ыг хэдий хугацаанд хийсэн бол?

-Дорнодын төв дээр, Сүмбэрийн отрядын төв, Эрс уулын зургадугаар застав дээр зураг авч байлаа. Бараг бүтэн жил болсон байх. Хятад, манай хоёр улсын харилцаа тааруухан байсан үе шүү дээ. Кинонд тэсэлгээ энэ тэр хийхээр л Хятадын талынхан түргэн авна. Манай кино чинь Хятадын армийг түргэн авахуулж байсан кино шүү. Ерээд оноос өмнөх кинонууд төлөвлөгөөтэй, их мундаг байж. Дэслэгч Цэндэд анх ардын жүжигчин Жамсранжав гуайг тоглуулахаар пробонд оруулсан юм билээ. Тэгээд харин азаар намайг тоглуулсан байдаг. Киноны туслах найруулагч, Сэлэм Тогмидын дүрээрээ олны танил болсон Цэрэндорж гуай намайг сонгосон гэдэг.

-Киноны уран бүтээлчидтэйгээ амьдрал дээр хэр ойрхон харьцаатай байна?

-Төмөрбаатар гавьяат, Батцэцэг гавьяат, Жийгээ найруулагч нартайгаа бүгдтэй нь л сайхан харьцаатай явдаг. Энэ киног үзээд цэрэгт явсан хүн их олон байдаг.

-Киноны дөчин жилийн ойгоор та бүхэн ямар ажил зохиохоор болов?

-Манай киноныхон саяхан нэг цуглаад кино бүтсэн нутгаар дахин явах талаар ярилцсан. Хил хамгаалах ерөнхий газрын дарга, хошууч генерал Сэргэлэнтэй уулзаж аяллын багаа танилцуулсан. Яваандаа бид киноны хоёрдугаар ангийг хийх тухай ч яригдсан. Энэ кино одоо болтол гараад байгаа нь зохиолч Санжийн Пүрэв, найруулагч Г.Жигжидсүрэн, ерөнхий зураглаач Зундуй нарын гайхамшигтай авьяастнуудын авьяас билигтэй шууд холбоотой. Хүмүүс “Кино чинь гарч байна шүү” гэж бараг л өдөр бүхэн утасдана шүү. Киноны хөгжмийн зохиол нь ч агуу шүү дээ. Зундуйн Хангал гэж тэр агуу хүн дэндүү уянгалаг сайхан аялгуу зохиож. Үүнээс улбаалж би ч бас олон кинонд хөгжмийн зохиолчоор ажилласан.

-Та ямар кинонуудад хөгжим бичлээ?

-“Сэтгэлийн уяа”, “Зүрхэнд уяатай хайр”, “Амилсан хайр”, “Гэрээс”, “Нүцгэн натур” зэрэг долоон киноны хөгжим бичсэн. П.И.Чайковскийн хөгжмийн сургуульд сурч байхдаа дэлхийн сонгодог хөгжмийн зохиолчдын бүтээлийн хоёр утастай хуучраар тоглоход багш нар маань гайхдаг байлаа. Зөвлөлт холбоот улсын урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Гордяавын удирдлага дор таван жил сурсан минь үлээвэр хөгжмийн гайхамшгийг мэдрэхэд их тус болсон. Хилийн цэргийн ансамбльдаа ирээд үндэсний цөөхүүл хөгжим, үлээвэр хөгжмийг хослуулан холимог оркестр ажиллуулж эхэлсэн.

Л.БАТЦЭНГЭЛ

Гэрэл зургийг Г.ЛХАГВАДОРЖ