Month: November 2016

Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын сайд Н.Номтойбаяртай ярилцлаа.

-Засгийн газрын 100 хоногийн хүрээнд танай яам ямар ажлууд хийсэн бэ?

-Засгийн газрын 100 хоногийн хүрээнд Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын яам шинээр үүсгэн байгуулагдаж үйл ажиллагааны тайлангаа танилцуулсан. 100 хоногийн хүрээнд ирэх дөрвөн жил манай яамнаас хийх 47 ажлын 13-ыг эхлүүлчихээд байна. Нийт Засгийн газрын 100 хоногийн хүрээнд хийгдсэн 20 ажлын зургаа нь манай яамны хийсэн ажил. Бидний ажлын эхлэл бол ажилгүйдэл. Нийгэмд ажилгүйдэл ихэсч, ядуурал хавтгайрлаа. Төр засгийн бодлого энэ салбарын хүрээнд төсвийн захиран зарцуулалтыг төдийлөн зөв оновчтой зохион байгуулаагүйгээс үүдэлтэй нэлээд асуудал үүссэн байсан. Ахмадууд, залуус, эмэгтэйчүүд, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд, хүүхдүүд гээд асуудалгүй хүн бараг алга. Бидний ажил бол эдгээр хүмүүсийн амьдралын асуудлыг шийдвэрлэх. Хөдөлмөр, нийгмийн хамгаалал бусад салбарыг бодвол бүх хүнийг хамардгаараа онцлог. Эхийн хэвлийд хүүхэд бий болсноос бурхан болох хүртэл бүх л санхүү, эдийн засгийн харилцааг зохицуулж байдаг үүрэгтэй яам. Бид улс орны эдийн засгийн бодлого боловсруулахад салбарын түвшинд дуу хоолойгоо илэрхийлж байх ёстой. Монгол Улсад макро эдийн засгийн бодлогын баталгаажсан хэлбэр бол ирэх дөрвөн жилийн хугацаанд Засгийн газрын хийж хэрэгжүүлэх хөтөлбөр. Мөн 2030 он хүртэлх Монгол Улсын эдийн засгийн бодлого. Энэ нь хөгжлийн бодлого төлөвлөлтийн хуулиар зохицуулагддаг. Эдийн засгийн бодлого эргэлдэж байж хөдөлмөрийн салбараа дагаж хөдөлдөг. Хөдөлмөрийн салбар эргэснээр халамж, даатгал, боловсролын асуудал дагаж эргэлтэд ордог. Тэгэхээр хоорондоо хамаарал бүхий эргэлтийн бодлогын хүрээнд салбарынхаа үүрэг, хариуцлагыг мэдэж байх ёстой. Үүний хэрэгжилтийг хангахад насны бүлгээр хувааж ямар ажил хийж байгаагаа гаргасан.

Юуны өмнө 1050 орчим ахмадтай хэлэлцүүлэг өрнүүлж, үр дүнд нь өнгөрсөн долоо хоногт ахмад настнуудын тухай хуулийг Засгийн газарт танилцуулж УИХ-д өргөн барихаар бэлэн болсон байна. Энэ хуульд ахмадуудын хүсэлт, шаардлагын дагуу хөдөлмөр эрхлэлт, халамж, эрүүл мэнд, орон сууц, амралт сувиллын үндсэн таван бодлого багтсан. Мөн өнгөрсөн долоо хоногт Нийгмийн бодлогын байнгын хороон дээр томоохон хэлэлцүүлэг зохион байгуулсан. Миний бие намын мөрийн хөтөлбөр боловсруулах ажлын хэсэгт залуучуудын хөгжлийн хэсгийг хариуцсан ахлахаар ажиллалаа. Энэ хугацаанд нийтдээ 27400 орчим залуучуудтай уулзаж, ажил амьдралтай нь танилцсаны үр дүнд залуучуудын хөгжлийн тухай хуулийг боловсруулаад дууссан. Ирэх долоо хоногийн Засгийн газрын хуралдаанаар бид анхны танилцуулгыг хийж, УИХ-д өргөн барина. Өнөөдөр залуучууд нэн ядуу гэсэн томьёололд үндсэндээ багтаж байгаа. Монгол Улсын нийт хүн амын 70 орчим хувийг залуучууд эзэлдэг. 70 орчим хувийг эзэлж байгаа залуучууд ядуу байна гэдэг нь үндэсний хэмжээний томоохон асуудал гэж хэлж болно. Залуучуудын хөгжлийн тухай хуулийг хэрэгжүүлэхэд эзэн хичээвэл заяа хичээнэ гэдэг зарчмыг баримтална. Уг хууль залуучуудын хувь хүний хөгжил, боловсрол, хөдөлмөр эрхлэлт, эрүүл мэнд, чөлөөт цаг гэсэн үндсэн таван бодлогоос бүрдсэн нийт 18 хуулийн төсөлд нэмэлт өөрчлөлт оруулах зайлшгүй шаардлагатай. Томоохон хуулийн төслийг манай яам хийж дууслаа. Энэ хуулийн үзэл баримтлалын хүрээнд зарим ажил хэрэгжээд явж байгаа. Жишээлбэл, боловсролын зээлийн санг анх бид санаалчилсан. Харьяаллын дагуу Боловсролын яам хариуцаж, манай яамтай хамтран зээл олгогдож эхэлсэн. Төрөөс сургалтынхаа төлбөрийг зээлээд төгссөн хойноо төлье гэдэг зарчимтай ажиллаж байна. Үүний цаана хөдөлмөрийн зах зээлийн эрэлт, нийлүүлэлтийг боловсролын зээлийн сангаараа зохицуулалтыг хийх үндсэн ажил орж байгаа юм.

-Гадаадад ажиллах хүч илгээх ажлын хүрээнд Японы талтай санал солилцсон. Энэ ажлын явц ямар шатандаа байна вэ. Танай яамнаас ямар бодлого хэрэгжүүлж байгаа вэ?

-Гадаадад ажиллах хүч авахтай холбоотой томоохон ажлууд хийж байна. Үүний хүрээнд саяхан Монгол Улсын Ерөнхий сайд Ж.Эрдэнэбат тэргүүтэй Засгийн газрын гишүүд, холбогдох хүмүүс Япон улсад албаны айлчлал хийсэн. Үүний үр дүнд аравдугаар сарын 21-нд Японы доод танхим дадлагажигч авахыг дэмжсэн. Одоо дээд танхим нь араваннэгдүгээр сарын 30-нд шийднэ. Хууль нь батлагдмагц үүний хэрэгжилтийг хангадаг “Житко” гэх байгууллагын удирдлагууд Монгол Улсад ирж хамтарсан семинар зохион байгуулна. Миний оролцоо бол эдийн засгийн хамтын ажиллагааны хүрээнд хэрэгжүүлэх төсөл хөтөлбөртэй уялдуулан боловсон хүчнээ Японд бэлтгэж, Монголдоо ирж салбарынхаа хүрээнд ажиллах юм. Жишээлбэл, ССТ буюу цэвэр нүүрсний технологийн Таван толгойн ордод түшиглэж үйлдвэр байгуулах саналыг Японы Ерөнхий сайд Шинзо Абэ бидэнд тавьсан. Энэ нь хуванцар бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх юм. Уг хуванцраар автомашины доторх салоныг үйлдвэрлэдэг. Япон улс жилдээ 13.2 тэрбум ам.долларын пластик буюу хуванцар материал гаднаас худалдаж авдаг тоо бий. Үүнийг Монголд үйлдвэрлэе гэж ярьсан. Үүнтэй уялдуулаад нүүрсний цэвэр технологи буюу нүүрс химийн салбарын хүрээнд сургалтынхаа бодлогыг хамтдаа хэрэгжүүлнэ. Мөн монгол залуусыг Японд очиж дадлагажуулах, хөдөлмөрийн ур чадварыг эзэмшүүлэх, мэргэжил боловсролыг дээшлүүлэх улмаар Монголдоо ирж ажиллах нөхцөл бололцоогоор хангахаар болсон.

Мөн Японоос хуурай сүүний технологи худалдаж авч байгаа. Энэ ажлын үр дүнд 17 мянган ажлын байр бий болно гэсэн техник эдийн засгийн үндэслэл гарсан байгаа. Энэ ажлын хүрээнд манай МСҮТ-ийнхэн эдгээр боловсон хүчнийг бэлтгэх хэрэгтэй. Ийм л эдийн засгийн цикль бүхий уялдаа холбоог хангаж ажиллах гэж байна. Өмнө нь хэн дуртай нь гадагш гараад явчихдаг. Түүнийг нь төр мэдэхгүй, статистик тоо байгаагүй. Бид одооноос мэдээлэлтэй болж байна. Мөн энэ ажлын хүрээнд манай ажилтан Солонгост ажиллаж байгаа. Хэтдээ бид ХХАА-н салбарын хүрээнд Франц улс, эрчим хүнсний салбар болоод ХХАА-н салбарын хүрээнд Герман улс, хөнгөн үйлдвэрлэлийн хүрээнд Чех улс руу тус тус ажиллах хүч явуулна. Чех улсад л гэхэд 138 мянган ажлын байрны эрэлт хэрэгцээ бий.

-МСҮТ-тэй уялдаатай ажиллах юм байна. Тус төвийн санхүүжилтийг зогсоосон. Энэ нь танай яамнаас хийсэн шалгалттай холбоотой юу. Чухам ямар асуудал гарсан юм бэ?

-МСҮТ-д шалгалт хийхэд асуудал бүхий нэг сургууль гарсан. Хаяг бүртгэлтэй мөртлөө хаягаар нь очиход ямар ч сургууль байхгүй байсан. Тэгсэн хэрнээ хувьсах зардал, оюутны 70 мянгыг авч байсан байгаа юм.

МСҮТ-ийн оюутны 70 мянган төгрөгийг хассан. Энэ мөнгө Хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих сангаас санхүүждэг. Энэ сангийн бодлого нь дотоодод хөдөлмөрийн зах зээлээ хамгаалахад хөрөнгө оруулалт хийгддэг. Гэтэл МСҮТ-ийн оюутнуудын 70 мянгыг санхүүжүүлээд тус сан хөдөлмөр эрхлэлтийг санхүүжүүлэх ямар ч эх үүсвэргүй болчихоод байна. Хөдөлмөрийн зах зээл дээр эрэлт хэрэгцээтэй байгаа ажлын байран дээр тавигдаж буй мэргэжлийг судлаад үзэхээр 70 хувь нь МСҮТ-ийг төгссөн хүмүүсийнх байдаг. Хөдөлмөрийн зах зээл дээр эрэлт хэрэгцээтэй байгаа боловсон хүчнийг бэлтгэх үүрэг хариуцлагыг манай яам хүлээж байгаа. Гэтэл эрэлтэд нийцсэн оюутан залуусыг төгсгөж байна уу гэвэл бас л үгүй. Жишээлбэл, эрчим хүчний салбар байна. Энэ салбар өнөөдөр 10 квт-ын шугам дээр үйл ажиллагаагаа явуулж байгаа. Өмнө нь зургаан квт байсан юм. Гэтэл манайхан зургаан квт эрчим хүч дээр ажиллах боловсон хүчин бэлтгэж байна. Энэ нь ажил олгогчийг мэргэжлийн сургалт үйлдвэрлэлд оролцуулахгүй байгаатай холбоотой. Тийм учраас уг хуулийг бид арваннэгдүгээр сард хэлэлцүүлэхээр томоохон бүрэлдэхүүнтэй ажлын хэсэг гарчихсан ажиллаж байгаа. Тус хуульд өөрчлөлт оруулна. Дээрээс нь боловсролын зээлийн сантай МСҮТ-ийг холбож төлбөртэй болгоно. Одоогийн байгаа хуулиар төлбөр авах боломжгүй байгаа. Тэд төгсөөд ажилтай, орлоготой болохоороо төлөх нь зүйн хэрэг. Тодорхой хэмжээнд төр МСҮТ-ийн хувь эзэмшлээ хадгална. Заримыг нь хувьчилна. Ажил олгож байгаа байгууллага нь боловсон хүчнээ бэлтгэх бааз болох хэрэгтэй. Ийм хувьчлалын шилдэг загварууд олон бий. Тэгж байж МСҮТ хөгжинө.

-Эдийн засаг хямралтай байгаа цаг үед ажлын байр чухал байр суурийг эзэлдэг. Ажлын байрыг нэмэгдүүлэх тал дээр яамнаас ямар бодлого хэрэгжүүлж байгаа вэ?

-Засгийн газар өнгөрсөн долоо хоногт эдийн засгийн хямралыг даван туулах онцгой хөтөлбөрийг УИХ-д өргөн барьсан. Энэ хүрээнд улс орны хэмжээнд нийтдээ 20-оод томоохон аж үйлдвэрийг хөгжүүлэх төсөл хөтөлбөрүүд урьдчилсан байдлаар суусан байгаа. Одоо УИХ шийдвэрээ гаргаж хэлэлцэнэ. Мэдээж ажлын байр гэдэг хамгийн чухал асуудал. Ажлын байрыг нэмэгдүүлэх арга зам нь өөрөө аж үйлдвэрийг дэмжих шүү дээ. Манай яам үүн дээр нэлээд онцгойлон ажиллаж байна.

-Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих асуудал дээр арга хэмжээ авч байгаа юу. Тэд ямар нэг байгууллагад ажиллах боломж үндсэндээ хомс байдаг шүү дээ?

-Би ажлаа авмагцаа хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн 80 орчим төрийн бус байгууллагын төлөөлөлтэй уулзаж үүрэг даалгавар хүлээж авсан. Үүний хүрээнд хийгдэж байгаа эхний ажил хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд нийтийн тээврээр үнэгүй зорчино. Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн эрхийг хамгаалах бодлогын томоохон ажлын суурийг тавьж байна. Хамгийн гол нь хөдөлмөр эрхлэхэд таатай байх бодлогыг л хэрэгжүүлэх юм. Хөгжлийн бэрхшээлтэй ч гэсэн эрүүл хүнийг бодвол ажиллах эрмэлзэл өндөр байдаг нь судалгаагаар харагддаг. Манай яам халамжаас хөдөлмөр эхлэлт рүү шилжих бодлого баримтална. Халамжийн төсөл хөтөлбөрт хамрагдаж байгаа хүмүүс маш олон байгаа. Үүнийг санхүүжүүлэх арга бол хөдөлмөр эрхлэлтийг дэмжих сан. 2017 онд бид 62 тэрбум төгрөг энэ сандаа орлогодоно гэсэн төлөвлөгөөтэй байна. Энэ мөнгө халамжаас хөдөлмөр эрхлэлтийн бодлогыг санхүүжүүлэх хэрэгжилтийг хангахад зарцуулна. Үүнийг хөдөлмөр эрхлэх боломжтой чадамжтай, хөдөлмөр эрхлэх боломжгүй чадамжгүй гэсэн хоёр томьёоллын хүрээнд харна гэсэн үг. Дээрээс нь энэ судалгааны хүрээнд амьжиргааны түвшин боломжийн хүн халамж хөтөлбөрт хамрагдаад байгаа асуудал байна. Өөрөөр хэлбэл, зорилтот бүлэг рүүгээ манай салбарын хөрөнгө оруулалт хийгдэхгүй байна гэсэн үг. Зорилтот бүлэгтээ мөнгө очихгүй байгаа асуудал ч бий. Үүний дагуу ажлын хэсэг гарчихсан ажиллаж байна.

-МАН эрх барьж өмнөх Засгийн газрын үед хэрэгжүүлсэн сайн хөтөлбөрүүдийг зогсооно гэж байсан ч хүүхэд харах үйлчилгээг буцаан сэргээж байх шиг байна?

-Миний бие хөдөө орон нутгаар ажиллаж хүүхэд харах үйлчилгээ үзүүлж байгаа зарим төвүүдтэй танилцсан. Үнэхээр стандарт шаардлагыг хангаж үйл ажиллагаа явуулж байгаа хувь хүн мэдээж байсан. Үүний хажуугаар саар нь ч байсан. Стандартын дагуу хүүхэд харах үйлчилгээ эрхэлж байгаа хүмүүст тавигдах хяналт шаардлагаа бид сайжруулна. Үүнд хяналт тавих хэрэгтэй. Бид энэ асуудлыг өргөн барьснаар байнгын хороод дэмжчихээд байна. Үндсэндээ хүүхэд харах үйлчилгээгээр 1392 ажлын байр нэмэгдэж, 6700 хүүхэд хамрагдаж байгаа. Өмнөх Засгийн газар зөв ажил эхлүүлсэн. Гагцхүү хэрэгжилтэн дээрээ алдаа гаргасан учраас бид үүнийг зөв голдрилд нь оруулна.

-Та өнгөрсөн дөрвөн жил тэтгэврийн зээлийн хүүг бууруулах хэрэгтэй гэсэн байр суурьтай байсан. Сүүлийн үед энэ асуудал ахин яригдаад байгаа. Чухам яаж хүүг нь бууруулах юм бэ?

-Тэтгэврийн зээлийн хүүг бууруулах улмаар цалингийн зээлийн хүүг бууруулах шаардлагыг өнгөрсөн дөрвөн жил цөөнхийн дэд дарга байхдаа тавьж байсан. Энэ хүрээнд Ерөнхий сайдын зүгээс Засгийн газрын наймдугаар сард болсон хуралдаанаар надад үүрэг даалгавар өгч Төрийн банктай хамтарсан ажлын хэсэг байгуулсан. Сайн мэдээ хэлэхэд тэтгэврийн зээлийн хүү, цалингийн зээлийн хүүг бууруулах бүрэн дүүрэн боломжтой. Арга зам нь тодорхой. Ямар ч хууль, дүрэмд өөрчлөлт оруулахгүйгээр банкны тухай хуулийн 9.1-ийг удирдлага болгоод бидний цалингаасаа төлдөг нийгмийн даатгалын хуримтлалыг арилжааны банкинд байршуулах замаар бууруулах арга зам байгаа. Харамсалтай мэдээ гэвэл, ажлын хэсгийн дүгнэлтээр Төрийн банкны зардал маш өндөр байна гэж гарсан. Төрийн банкны урсгал зардал өндөр байгаа нь өгч байгаа зээлийнхээ хүүнд шингэдэгтэй холбоотой. Ажлын хэсэг маржин (банкны үйл ажиллагааны зардал, эрсдэлийн зардал) зургаан хувьд багтаах боломжтой байна гэсэн дүгнэлт өнгөрсөн долоо хоногт өгсөн. Зургаан хувь гэдэг маш өндөр тоо. Энэ зардлыг бид Төрийн банкинд байршуулахдаа хуваалцах шаардлагатай болчихоод байна. Өөрөөр хэлбэл, нийгмийн даатгалын сангийн орлого тэр хэмжээгээр буурна гэсэн үг. 2016 оны тавдугаар сарын 17-нд буюу сонгуулийн өмнө нийгмийн даатгалын сангийн чөлөөт мөнгөн үлдэгдэл болох 577 тэрбум төгрөг 11.8 хувийн хүүтэй арилжааны банкуудад нэгээс хоёр жилийн хугацаатай хадгаламж хэлбэрээр байршиж байсан юм байна. Гэтэл тавдугаар сарын 17-ны нийгмийн даатгалын үндэсний зөвлөлийн хурлаар энэ хүүг бууруулаад жилд есөн хувь болгосон. Өөрөөр хэлбэл, бид 577 тэрбум төгрөгөөс гурван хувийн хүүгийн орлого олох боломжоо алдсан. Энд 17 орчим тэрбум төгрөгийн асуудал хөндөгдөж байгаа. Ийм шийдвэрийг би одоогийн байдлаар гаргаж чадахгүй. Төрийн банкны захирал Д.Баярсайхантай уулзаж зургаан хувиа буулга гэдэг шаардлага тавьсан. Энэ бол цэвэр арилжааны зарчмаар явж байгаа хэрэг. Хэрэв Төрийн банк зургаан хувиа буулгаж чадахгүй бол бусад банкуудад би албан ёсоор хүсэлт тавина. Хэн нь надад бага зардал бүхий маржины хүү санал болгоно тэр банктай л би хамтарч ажиллана. Ихэнх хүн цалингаа Төрийн банк, Хаан банкаар авч байгаа байх. Төрийн байгууллагууд болон тэтгэвэр авагчид үндсэндээ энэ хоёр банкаар үйлчлүүлдэг. Энд шударга өрсөлдөөний зарчмыг хангаж чадаж байна уу, үгүй юу гэдэг асуудал үүсээд байгаа юм. Өнгөрсөн долоо хоногт бид энэ асуудлыг ярилцсан. Чөлөөт өрсөлдөөний хуулиар цалин, тэтгэврээ авах банкаа сонгодог болгоё гэж урьдчилсан байдлаар ярилцсан. Өөрөөр хэлбэл, энэ монопол бүхий өнөөдрийн хэв маягийг эвдсэнээр банкууд хоорондоо өрсөлдөж эхэлнэ. Өрсөлдөнө гэдэг үйлчилгээгээ сайжруулж, янз бүрийн шимтгэл хураамж авахаа болино. Улмаар зээлийн хүүгээ бууруулна.

-Өмнөх сайд ажлаа хүлээлгэж өгөхдөө нийгмийн даатгалын санд 900 тэрбум төгрөг байгаа гэж хэлсэн. Одоо хэдэн төгрөг байгаа вэ. Үүнийг ашигтай салбарт хөрөнгө оруулалт хэлбэрээр оруулах боломж бий юу?

-Харилцах хадгаламжаа нийлүүлээд нэг их наяд төгрөг байдаг юм. Үүний 587 тэрбум төгрөг нь хадгаламж хэлбэрээр, үлдсэн 500 орчим нь харилцах хэлбэрээр бий. Би энэ ажлыг авснаас хойш эрүүл мэнд, нийгмийн даатгалын удирдлагуудтай ярьж байгаад сангийн мөнгийг банкинд хадгаламж хэлбэрээр өгөх хэрэгтэй гэж үзэж байгаа. Хадгаламж хэлбэрээр байршуулахад хадгаламжийн хүү дунджаар 15 хувь орчим байгаа. Хадгаламж хэлбэр гэдэг маань тухайн мөнгийг 15 орчим хувьд байршуулах боломжтой гэсэн үг. Харин харилцах хэлбэр нь дунджаар дөрвөн хувь байгаа. Харилцах хэлбэрээр багагүй хэмжээний мөнгө яваад байдаг. Бид 80 тэрбум төгрөгийг харилцах хэлбэрээс хадгаламж хэлбэр рүү шилжүүлье гэдэг тооцоог гаргаад байгаа. Өөрөөр хэлбэл, дөрвөн хувийн хүүтэй байсан харилцах дансыг хадгаламжийн дундаж буюу 15 орчим хувийн хүүтэй байршуулах буюу 11 хувийн хүүтэй орлого олох боломжийг бүрдүүлж байна гэсэн үг. Ийм байдлаар нийгмийн даатгалын хуримтлалд төвлөрдөг сангийн мөнгийг эдийн засгийн идэвхтэй байдалд байлгана. Гадны туршлагаас харахад нийгмийн даатгалынхаа сангаас янз бүрийн салбарт хөрөнгө оруулалт хийдэг. Хөрөнгө оруулалтын сан хэлбэрээр ашигладаг. Гэтэл ийм байдал руу шилжүүлбэл шийдвэр гаргагч улстөрчдөд тавигдах шударга, ил тод, олон нийтийн санаа бодолд тулгуурлаж шийдвэр гаргадаг ийм зарчим үнэндээ манайд байхгүй.

Ямартай ч би энэ салбарт байх хугацаанд манай баг бүрэлдэхүүн ямар нэгэн байдлаар олны эрх ашигт нийцэхгүй, хулгайн шинж чанартай үйлдэл нэгийг ч гаргахгүй. Эрх зүйн орчин нээлттэй болж хөрөнгө оруулалтын сан хэлбэрт шилжүүлчихвэл миний яриад байгаа шиг шударга биш хүн томилогдвол үндсэндээ энэ сангийн мөнгөөр тоглож дуусна. Тэгэхээр би илүү хамгаалалттай байх бодлого барьсан нь дээр юм болов уу гэж бодож байна. Энэ улстөрчид нь жаахан хөгжих хэрэгтэй. Ард иргэдийн хяналт, шаардлага өндөр болох ёстой. Тэрний дараа энэ асуудал хөндөгдөх байх. Энэ дөрвөн жилд хөрөнгө оруулалтын сан хэлбэрт шилжүүлэхийг би туйлын үндэслэлтэй гэж үзэж байна.

-Ирэх оноос хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээ шинэчлэгдэж байгаа. Харин цалин, хөлс нэмэгдэх үү?

-Хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээ ирэх оноос 240 мянган төгрөг болно. Хүний цалин амьдралдаа худалдан авалт хийхэд хангалттай хүрэлцэхүйц байх ёстой байтал өнөөдөр хүрэлцэхгүй байна. Ажил хийж байгаа мөртлөө цалингийн зээлтэй ядуу амьдраад байна. Үүнийг л бид арилгахын тулд ажиллана. 2017 онд цалин нэмэх ямар ч боломж байхгүй. Улсын төсвийн орлого 5.3 их наяд байгаа. Бидний 2017 онд төлөх ёстой зээлийн үндсэн төлбөр 6.3 их наяд шүү дээ. Өөрөөр хэлбэл нэг их наяд сох дутаж байгаа юм.

ОХУ-ын бүх ард түмний сонгуулиар сонгогдсон анхны Ерөнхийлөгч Борис Николаевич Ельцин өнөөдөр амьд байсан бол 85 настай байх байсан. Оросын түүхэнд тэмдэглэгдэн үлдсэн түүний талаар янз бүрээр ярьдаг. Тэрээр хоёр удаа төрийн тэргүүнээр улиран сонгогдсон, Оросын улс төр, эдийн засгийн тогтолцоонд шинэчлэл хийсэн улстөрч. 1999 оны арванхоёрдугаар сарын 31-ний өдөр өөрийнхөө хүсэлтээр албан ажлаа өгөхөөр болсноо ард түмэндээ шинэ оны мэндчилгээ дэвшүүлэхдээ уламжилсан нь дэлхий нийтийн гайхшил төрүүлсэн үйл явдал байсан гэж болно. Ийм шийдвэр гаргасных нь төлөө түүний бүх алдааг уучилж болно хэмээн оросууд ярьдаг. Б.Ельцинг төрийн тэргүүнээр ажиллаж байхад Орос орны хувь заяаг шийдэх олон ээдрээтэй үйл явдал тохиосон билээ. 1991 оны наймдугаар сард Улсын онц байдлын хорооныхон төрийн эргэлт хийхийг завдахад Б.Ельциний удирдлага дор хуйвалдааныг дарсан. Тэрээр Орост Коммунист намын үйл ажиллагааг хориглох шийдвэр гаргаж, Зөвлөлтийн задралыг тууштай дэмжсэн улстөрч юм. Улс орондоо хувьчлалыг эхлүүлж, зах зээлийн эдийн засагт шилжүүлсэн. Түүнийг төрийн тэргүүн байхад буюу 1993 онд Оросын парламент хямралд автсан юм. Энэ үед Б. Ельцин зэвсэг хэрэглэхийг зөвшөөрчээ. Чеченийн байдал хурцдахад тэрээр тушаал гаргаж тус бүс нутагт цэрэг оруулсан гээд олон чухал шийдвэр гаргасан билээ.

Боря ОХУ-ын Свердловск мужийн Бутка хэмээх тосгонд жирийн нэгэн айлд төрсөн. 1917 оны хувьсгалаас өмнө Ельцинийх нэлээд чинээлэг айл байсан тухай тагнуулын албаны баримт бичигт дурдсан байдаг нь одоо ч архивт хадгалагдаж байгаа. Ельцинийх усан, салхин тээрэмтэй, 12 гектар эдлэн газартай, буудай бутлагч машинтай, хөлсний ажилчидтай, морь, ямаа, үхэртэй байжээ. Тэднийх маш их хөдөлмөрлөдөг, түүнийхээ ачаар чинээлэг амьдарч байв. Ийм айлуудад Зөвлөлт засаг дургүй байсныг бүгд мэднэ. Ингээд хамтрал байгуулах хөдөлгөөн өрнөхөд бүх эд хөрөнгөө хураалгажээ. Борис Ельциний аав Николай Ельцин хэлмэгдэж 1937 онд суллагдаад барилга дээр ажиллахаар хуваарилагдсан байна. ОХУ-ын анхны Ерөнхийлөгчийн ээж Клавдия Старыгина оёдолчин аж.

Боря сурлагадаа сайн байсан боловч нэлээд зүггүй бас зодоон хийнэ. Зарим судлаачид хичээлдээ тийм ч сайн байгаагүй гэдэг. Ангийн багш нь сурагчдаа зодож, шийтгэж байгаа нэрийдлээр гэрийнхээ ажлыг хийлгүүлдэг байсныг долдугаар ангийн сурагч Боря Ельцин эсэргүүцжээ. Багштайгаа тэрсэлдсэн түүнийг сургуулиас хөөсөн боловч бууж өгөөгүй. Хотын намын хороонд гомдол гаргаснаар өөр сургууль руу шилжсэн байна.

Б.Ельцин хүүхэд байхдаа зүүн гарынхаа хоёр хуруугаа тайруулсан. Өөрийнх нь ярьснаар гар бөмбөг дэлбэлэх гэж байгаад бэртсэн аж. Харин зарим судлаачид үүнийг үгүйсгэж, цэрэгт явахгүйн тулд ингэсэн гэдэг.

Тэрээр 1950 онд дунд сургуулиа дүүргээд Уралын политехникийн дээд сургуульд барилгын инженер мэргэжлээр суралцсан. Дээд сургуулиа дүүргээд мэргэжлээрээ ажиллаж байгаад 1968 оноос Оросын Коммунист намд ажиллах болсон. Улстөрч болох гараагаа ингэж эхэлжээ. Долоон жилийн дараа Свердловск мужийн намын хорооны даргаар томилогдож удалгүй Коммунист намын Төв хорооны гишүүнээр сонгогдсон байна. Ийнхүү намын шугамаар албан тушаал ахиж Улс төрийн товчооны гишүүн болсон. Гэвч 1987 онд намынхаа үйл ажиллагааг ширүүхэн шүүмжилснийх нь төлөө албан ажлаас нь огцруулжээ. Гэсэн хэдий ч Коммунист намын их хурлын төлөөлөгчөөр сонгогдсон байна. Ингээд намынхаа XXVIII их хурал дээр М.Горбачевыг шүүмжилж, өөрөө намаасаа гарч байгаагаа олон нийтэд зарласан нь тухайн үедээ нэлээд шуугиан тарьж байсан түүхтэй.

Улстөрч Борис Ельцинийг дурсахад 1991 оны наймдугаар сард Москвад болсон

явдлыг дурдахгүй байхын аргагүй. Улсын онц байдлын хорооныхон төрийн эргэлт хийхийг завдахад тэрээр удирдан дарсан. Улаан талбайд танк оруулж байсан үе. Үүний дараахан тэрээр Оросын төрийн тэргүүний эрх мэдлийг өргөжүүлсэн тогтоолуудыг гаргаж ОХУ-ын Ерөнхийлөгч гэсэн албан тушаалтай болгох саналыг оруулсан юм. Ингэснээр Зөвлөлт, Оросын хоорондох зөрчилдөөн үүсчихээд байсныг зохицуулжээ. Тухайн үед Орос, Украин, Беларусийн төрийн тэргүүнүүд уулзаж Беловежийн хэлэлцээрийг байгуулснаар М.Горбачев ажлаа ОХУ-ын Ерөнхийлөгч Б.Ельцинд хүлээлгэн өгсөн.

Өөрөөр хэлбэл, улс орныг удирдах ажлыг хүлээн авсан байна. Ингээд хувьчлал явуулж, зах зээлийн эдийн засагт шилжих ажлыг яаралтай эхлүүлсэн юм. 1992-1993 онд Ерөнхийлөгч болон парламентын хоорондох зөрчилдөөн дээд цэгтээ хүрч зэвсэгт мөргөлдөөнд хүргэсэн. ОХУ-ын Дээд Зөвлөлийн гишүүд төв телевиз байрлах Останкиног эзэлж авахыг завдаж хариуд нь Ерөнхийлөгч Б.Ельциний цэргүүд парламентын байр руу гал нээж байсан билээ.

Б.Ельцинийг Ерөнхийлөгчийн албыг хашиж байхад Чеченийн салан тусгаарлагчид хүчээ авч эхэлсэн. Асуудлыг шийдэхээр ОХУ-ын Ерөнхийлөгч тус бүс нутаг руу цэрэг оруулжээ. Энэ нь түүнийг шүүмжлэх хамгийн гол бай нь болсон. Гэсэн хэдий ч Оросын төрийн тэргүүн барууны орнуудтай харилцаагаа сайжруулах алхмуудыг хийсээр байв.

1996 оны ОХУ-ын Ерөнхийлөгчийн ээлжит сонгуулиар Б.Ельцин дахин нэр дэвшиж эцсийн шатанд Коммунист намын дарга Г.Зюганов тэр хоёр тунаж үлдсэн. Б.Ельцин “Саналаа өгөхгүй бол ялагдана” гэсэн уриатай оролцсон нь ялалт байгуулахад хамгийн их нөлөөлсөн гэдэг. Нэг хэсэг маш богинохон хугацаанд ОХУ-ын Ерөнхий сайдыг дөрвөн удаа сольсон нь Оросын засаг төр хямралд автсаны нэгэн илэрэл хэмээн ажиглагчид тайлбарлаж байлаа.

В.Черномырдин, С.Кириенко, С.Степашин хамгийн сүүлчийнх нь В.Путин. Залуухан В.Путинг Засгийн газрыг тэргүүлэхээр болоход бүгд л халагдахыг нь хүлээж суулаа. Тэр үед Б.Ельциний бие тийм сайнгүй байсан тул самуурч байна гэсэн яриа ч гарчээ. Үнэндээ өөрийнх нь халааг авч чадахуйц шинэ удирдагчийг хайж байсан гэдгийг сүүлд ньмэдсэн байдаг.

ОХУ-ын Аюулгүйн Зөвлөлийн нарийн бичгийн даргын албыг хашиж байсан В.Путинг эхэндээ Ерөнхий сайдын үүрэг гүйцэтгэгчээр томилсон юм. Б.Ельцин түүнийг анх танилцуулахдаа л ирээдүйд халаагаа өгөх бодолтой байгаагаа илэрхийлжээ. Ингээд 1999 оны арванхоёрдугаар сарын 31-ний өдөр хугацаанаасаа өмнө ажлаа өгөхөөр болсноо мэдэгдэхдээ В.Путинг Ерөнхийлөгчийн үүрэг гүйцэтгэгчээр томилсноо хэлсэн.

Б.Ельцин ХБНГУ-д төрийн айлчлал хийхээр очихдоо онгоцноос халамцуу бууж, төрийн дууллыг тоглохоор очсон цэргийн найрал хөгжмийг удирдсан талаар нэг хэсэг хэвлэлээр шуугьж байсан билээ. Энэ тухай одоо ч ярьдаг. ОХУ-ын анхны Ерөнхийлөгч хоёр охинтой. Том нь Елена, бага нь Татьяна. Татьяна нь аавыгаа төрийн тэргүүн байхад Дьяченко гэсэн овогтой байв. Эцгийнхээ зөвлөхөөр ажиллаж байсан түүнийг Кремлийн хамгийн нөлөө бүхий хатагтай гэнэ. Тухайн үедээ Татьяна Дьяченког Оросын хамгийн чинээлэг эмэгтэй гэдэг байсан боловч энэ нь батлагдаагүй. Гэхдээ Оросын бизнесийн ертөнцөд маш их нөлөөтэй байсан гэдэг нь гарцаагүй.

Төрийн тэргүүнээр ажиллах сүүлийн жилүүдэд Б.Ельциний бие нэлээд мууджээ. Гэхдээ хугацаанаасаа өмнө ажлаа өгөхөд энэ нь нөлөөлөөгүй гэдгийг өөрөө хэлсэн байдаг.

1999 оны арванхоёрдугаар сарын 31-ний өдөр ард иргэддээ хандан уламжлалт ёсоор шинэ оны мэндчилгээ дэвшүүлэхдээ хэлсэн үгийг эргэн нэг харъя. “Эрхэм найз нар аа, миний эрхмүүд минь. Өнөөдөр би та нартаа хамгийн сүүлчийн удаа шинэ жилийн мэндчилгээ дэвшүүлэх гэж байна. Өөр ч хэлэх юм бий. Өнөөдөр би хамгийн сүүлчийн удаа ОХУ-ын Ерөнхийлөгчийн хувьд та бүхэндээ хандаж байна. Би шийдвэрээ гаргасан. Энэ талаар маш удаанаар нэлээд нухацтай бодлоо. Өнөөдөр өнгөрч буй зууны сүүлчийн өдөр би ажлаа өглөө” гэжээ. Тэрээр цааш нь ярихдаа эрүүл мэндийн байдлын улмаас бус, олон тулгамдсан асуудлын нөхцөл байдлын улмаас хэмээн тайлбарлааад ард иргэдээсээ хүлцэл өчсөн билээ.

Энэ мэдэгдлийн бичлэгийг хийсэн оператор хожим нь дурсан ярихдаа Б.Ельцин үгээ хэлж дууссаад нэлээд хэдэн минут хөдөлгөөнгүй суусан гэдэг. Энэ үед түүний хацрыг даган нулимс урсч байсан гэнэ. Тэр өдөр нь Ерөнхийлөгчийн үүрэг гүйцэтгэгчээр томилогдсон В.Путин Б.Ельцинг хуулийн байгууллагын зүгээс мөрдөх, шалгах, түүний гэр бүлд эд хөрөнгийн хохирол учруулахаас хамгаалах тухай тогтоол гаргаж гарын үсэг зурсан юм. В.Путин амлалтаа биелүүлсэн.

Б.Ельцин амьдралынхаа сүүлийн жилүүдэд амар тайван амьдарч байхдаа нэлээд хэдэн дурдатгалын ном бичсэн. Тэрээр 2007 оны дөрөвдүгээр сард хорвоогийн мөнх бусыг үзүүлсэн юм. Түүнтэй салах ёс гүйцэтгэхээр АНУ-ын Ерөнхийлөгч асан Б.Клинтон, Ж.Буш гээд дэлхийн нэртэй улстөрчид Москвад очсон байдаг.

Эрдэнэт хотын тавдугаар арван жилийн сургууль 1987 онд ашиглалтад орж байх үед сургуулийнхаа шинэхэн босгыг алхсан 10в ангийнхныг “Нэг ангийнхан” буландаа онцолж байна. Тэд 1987-1997 онд суралцаж, дөчүүлээ төгсчээ. Эдний ангийнхан сургуулийнхаа хөдөлмөр нийгмийн ажилд идэвхтэй оролцдог, манлайлагч анги байсан гэнэ. Ангийн хүү М.Гантулга нийгмийн хичээлдээ толгой цохидог байж. Тэрбээр сургуулиудын мэтгэлцээн, тэмцээнд амжилттай оролцож явсан бөгөөд өдгөө сэтгүүлчийн мэргэжил эзэмшиж, хөдөлмөрийн хүндэт медаль, “Ган үзэгтэн” шагналыг хүртжээ. Хэвлэлийн мэдээллийн тэргүүний ажилтан тэрбээр Монголын сэтгүүлчдийн нэгдсэн эвлэлийн “Дархан” салбарыг тэргүүлдэг. Мөн УИХ-ын гишүүн Д.Хаянхярваагийн бие төлөөлөгчөөр ажилладаг болохоор саяхан ангийнхныгаа Төрийн ордонтой танилцуулсан гэнэ. Мөн тэд Төрийн ордонд байрлах “Есөн хөлт цагаан тугны өмнө дурсгалын зураг авахуулсан аж. Чуулганы хуралдаанд сууж үзсэн, УИХ-ын гишүүн Д.Хаянхярваа биднийг өрөөндөө хүлээн авсан” хэмээн ангийнхан хуучилж байна лээ. Тэд мөн Дархан хотын амралтын газарт очиж, хүүхэд насаа дурсацгаасан гэнэ. Улаанбаатараас Дархан явах замдаа хүүхэд насанд хүргэдэг галт тэргэнд суугаа юм шиг л явсан гэцгээв. Дарханд тэднийг театрын дуучин, хөтлөгчтэйгөө хүлээж авчээ. Байгалийн үзэсгэлэн бүрдсэн газар ангийн найзуудтайгаа сайхан дурсгалтай өдрийг үджээ. Хүүхэд нас бол хамгийн дурсамжтай, мартагддаггүй, амьдралын хамгийн гэрэл гэгээ цацруулсан мөч гэдгийг нэг ангийнхан дурсацгаав. 10в-гийн ангийн даргыг П.Мөнх-Эрдэнэ гэдэг. Зарчимч, цэвэрч нямбай, удирдах чадвартай хүүхэд байж. Тэрээр ШУТИС-ийг инженер, дизайнер мэргэжлээр төгсчээ. Одоо “Баянбэрх” констракшн компанийн захирал аж. Мөн барилгын салбарын тэргүүний ажилтан гэнэ. Эдний ангийн Х.Одгэрэл хамгийн жижиг биетэй, бас хамгийн цэвэр бичигтэй сурагч байжээ. Тэрбээр өдгөө чадварлаг эмч болж, Орхон аймагт өрхийн эмчээр ажиллаж байгаа. 10в-гийнхэн урлагийн авьяастай. Тухайлбал, Т.Дэлгэрцэцэг гитар тоглодог, даруухан, гоё нүд, өтгөн хөмсөгтэй охин байжээ. Тэрээр СУИС-ийг төгссөн бөгөөд одоо “Шар нарт” уурхайд баяжуулагч хийдэг.

Ангийн дарга П.Мөнх-Эрдэнэ ярихдаа “Манай ангид “Гурван бүдүүн” хамтлагийн дуучин П.Эрдэнэ байсан. Гитар тоглож, дуу дуулж явдаг хүү байлаа” гэлээ. Ангийн охин С.Ариунаа “Ариунаа сури” брэнд гаргаж, Монголын урдаа барьдаг загвар зохион бүтээгч болсон. С.Ариунаа гоё бүжиглэдэг, зурдаг, сэргэлэн нийтэч охин байсан тухай ангийнхан нь ярив. Тэрбээр бараг арав гаруй жил Германд амьдарч, суралцсан. Дайчин, чадварлаг бүсгүй. Хичээл зүтгэлийнхээ үр дүнд өөрийн гэсэн өнгө төрхийг бий болгосон гэж найзууд нь бахархав. Нэг ангийнхан хамт ажиллах урамтай. Олон хүн Уулын баяжуулах “Эрдэнэт” үйлдвэрт ажиллаж байгаа. Тус үйлдвэрт инженер, механикч хийдэг н.Баасандэлгэр их л даруухан хүүхэд байжээ. Эрдэнэчулуун язгуур урлагийн хамтлагт тоглож байсан аж. Тэр ч бас “Эрдэнэт” үйлдвэрт ажиллаж байгаа гэнэ. Цовоо сэргэлэн хүү О.Баттулга бас энэ үйлдвэрийн инженер. Б.Сайнзаяа “Эрдэнэт” үйлдвэрт ажилладаг. Л.Бат-эрдэнэ ШУТИС-ийн уулын баяжуулахын инженерээр төгссөн. Мөн л энэ үйлдвэрт инженерээр ажиллаж байгаад үйлдвэрийн ослоор өнгөрчээ. Урлаг соёлын авьяастай.Сагсан бөмбөг сайн тоглоно. Тооны хичээлдээ сайн. Ухаалаг хүү байлаа гэж ангийнхан нь ярилаа.

Нэг ангийнхнаас хамгийн түрүүлж бизнест хөл тавьсан нэгэн бол С.Мөнхжаргал. МУИС-ийн багшийн ангийг төгссөн. Сургууль төгссөнөөсөө хойш хувиараа бизнес эрхэлж байгаа. Ангийн онц сурлагатан Ө.Өнөрцэцэг орос хэлний хичээлдээ мундаг байсан гэнэ. Одоо тэр ресторан ажиллуулдаг болжээ. Б.Ариун-Эрдэнэ Орхон аймгийн XIII сургуулийн түүх, нийгмийн багш.

Л.Эрдэнэчимэг сагс тоглодог хөдөлгөөнтэй хүүхэд байсан гэнэ. Одоо тэр аялал жуулчлалын менежер хийдэг. С.Жаргалмаа үндэсний хувцасны оёдолчин. “Сайхан дээл хийдэг” гэж ангийнхан нь магтсан. Л.Батцэцэг менежерээр ажилладаг бол Г.Гүндэгмаа ХААИС-ийг төгссөн, эдийн засагч мэргэжилтэй. Магистр зэрэгтэй бөгөөд Японы Хасабей сангийн тэтгэлгээр суралцаж байжээ. Одоо тэрээр Завхан аймагт “Дэлхийн зөн” олон улсын байгууллагад ажилладаг. Мөнхцэцэг харин багш мэргэжилтэй. Ч.Энхбаяр ангийн сахилгагүй хүүхдүүдийн нэг байлаа. “Сахилгагүй хүүхдүүд чинь ангийн чимэг шүү дээ. Харин одоо боксын спортын мастер, Булган аймгийн Засаг даргын Тамгын газарт цэргийн штабын орлогч дарга, хошууч цолтой. Хэд хэдэн удаа энхийг сахиулах ажиллагаанд явж байсан. Тэрбээр энхийн төлөө медаль, Польш улсын дурсгалын медаль, Иракт энхийн төлөө медаль, Африкт энхийн төлөө медаль Дайчин алдар I, II, III шагнал, НҮБ-ын медалийг тус тус авч байсан. Мөн Ерөнхийлөгчийн зарлигаар хошууч цол хүртжээ. Г.Эрхэмбаяр бол Цагдаагийн академийг төгссөн. Хуульч мэргэжилтэй, хууль зүйн магистр, хошууч цолтой, хууль зүйн тэргүүний ажилтан. Тэрээр Монголын залуучуудын холбооны хөдөлмөрийн алдар, цэргийн алдар медальтай. Одоо Орхон аймгийн Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэлийн ахлах, төлөөлөгч гэнэ.

10в-гийнхэн дунд сургуулиа төгсөөд шинэ зууны эхний өдөр буюу 2000 оны нэгдүгээр сарын 1-нд уулзацгааж байсан аж. Мөн Улаанбаатарт арван долоон жилийн дараа уулзжээ. Ангийн урлагийн үзлэг болох гээд хөвгүүд маань “..Бавайсан сахалтай Баатар цогтын нагац..” гэдэг дууг дуулсан юм. Бүгд үндэсний хувцастай хөгжилтэй харагдаж байсан. Манай ангийн Энхүүш, Сайнзаяа хоёр бүжиглэх гээд Соёлын ордноос бүжгийн гутал авчирсан чинь нэг хөлийн хоёр гутал байсан. Тэгээд цаг нь тулчихсан болохоор буруу харсан гутлаа өмсөөд бүжиглэсэн” хэмээн хөгжилтэй дурсамж сөхөв. “Сагсны тэмцээнд ангийн хөвгүүд сайн тоглодог байсан. Охид харин хөвгүүдийнхээ багийг хүчтэй дэмжигчид байлаа. Манай ангийн хамгийн томоотой намуухан, зөөлөн хүүхдүүдийн нэг Д.Гэсэржав хичээлээ огт тасалж байгаагүй, зарчимч сурагч. Одоо харин тэр ноолуурын компани ажиллуулдаг. Харин н.Үүрийнтуяа “Sound of Mongolia”-д ажилладаг. Манай анги зохион байгуулалт сайтай байсан. Оюун гадаадад байгаа. Н.Отгонбаяр хамгийн сурлага сайтай, математик, физикийн хичээлдээ сайн хүүхэд байсан. Ангидаа төдийгүй сургуульдаа гайхагддаг мундаг хүү байлаа. ШУТИС-ийг уулын инженерээр төгссөн. Харин одоо Булган аймагт мянгат малчин. Таван хүүхэдтэй. Уулзахдаа бид “Чи арван жилдээ дэмий онц сурчээ” гэдэг” хэмээн ангийнхан нь хуучлав. Ж.Түмэндэлгэр бол геологич мэргэжилтэй. Тэр ч бас хичээлдээ сайн, нуугдмал авьяастай, шүлэг бичдэг, дуулдаг байсан гэж найзууд нь бахархав. Спортын мэдлэгтэй, газар зүйн өргөн мэдлэгтэй. Монголынхоо газар нутгийн онцлогийг маш сайн мэддэг геологич гэнэ шүү. н.Уртнасан Булган аймгийн Сайхан суманд малчин. Ч.Түмэнжаргал Кино урлагийн дээд сургууль төгссөн. Хэд хэдэн кинонд тоглож байсан, авьяаслаг жүжигчин. Одоогоор Солонгост магистраар сурч байгаа. В.Оюунцэцэг “Ажим мөнх” аялал жуулчлалын компанид солонгос хэлний орчуулагч гэнэ. “Манай ангийн царайлаг хөвгүүдийн нэг бол Ж.Цэлмэг” гэж ангийн охид тодорхойлов. Цэлмэгийг уурлахаар нь “Бүрхэг” гэж шоолдог байсан гэнэ. Тэрбээр зам барилгын чиглэлээр компани ажиллуулдаг. М.Мөнхтуяа нийтэч, нийгмийн идэвх сайтай охин байсан. Харин одоо дөрвөн хүүхдийн ээж болж, алдарт эхийн одон хүртжээ. Ангийн хамгийн олон хүүхэд төрүүлсэн алдарт ээж. Сайн ээж, хүүхдүүдээ сайн хүмүүжүүлдэг. Хүн өсгөнө гэдэг эх орондоо оруулж байгаа хувь нэмэр шүү дээ хэмээн ангийнхан нь магтлаа. Т.Баясгалан “Цагаан цамхаг” барилгын компанийн захирал. Төлөв даруухан, цэвэрч, байнга зангиа зүүдэг хүү байжээ. Хотоос шилжиж ирсэн түүнийг охид их л шохоорхдог байж. Ангийн анд Л.Бат-эрдэнэ, Б.Оргилмаа, З.Жамбалдорж гурав хорвоогийн мөнх бусыг үзсэн хэмээн мөн дурссан юм.

Б.Долгорсүрэн Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын яаманд мэргэжилтэн. Хөвгүүдтэй их найзалдаг байсан гэнэ. М.Энхтуяа Үйлдвэр урлалын коллежид хувцас загвар дизайнерын багшаар ажилладаг. Тэрээр залуучуудын холбооны хөдөлмөрийн алдар алтан медаль, дизайны академийн хүндэт тэмдэг, хөдөлмөрийн яамны жуух бичиг, боловсролын яамны жуух бичигээр шагнуулж, “Хаврын гоёл” , “Өвлийн гоёл” наадмуудад амжилттай оролцож байжээ. Б.Энхчимэг ресторан ажиллуулдаг.

Б.Батмэнд ангийн сахилгагүй хүүхдүүдийн нэг. Урлаг, соёлын авьяастай. Мэндээ байхад уйдна гэж байдаггүй байж. Аав нь сургуулийнх нь Монгол хэл, уран зохиолын багш байсан учраас сахилгагүйтвэл багш нар аавд нь очоод хэлчих гээд байдаг байжээ. Б.Батмэндийн ах нь Б.Батбаяр математик, физикийн хичээлдээ сайн тул багш нар “Ахыгаа хар, өөрийгөө хар” гээд зүйрлээд байхаар нь “Хоёр өөр хүн шүү дээ” гэж хариулдаг

байжээ. Цэргийн холбооны газарт ажиллаж байсан тэрбээр хувиараа бизнес эрхэлж байна. Эдний ангийн хамгийн өндөр нь Д.Баярхүү. Цагдаагийн академийг төгссөн. Хуульч эрх зүйч болсон. Санхүүч мэргэжилтэй. Орхон аймгийн цагдаагийн газарт эрүүгийн эдийн засгийн төлөөлөгч хийж байжээ. Одоо Чингэлтэй дүүргийн нийгмийн даатгалын хэлтэст аж ахуйн нэгж хариуцсан байцаагчийн албыг хашиж байгаа гэнэ. Ц.Булганчимэг нийтэч, Үйлдвэр

хичээлдээ их сайн, хамгийн тайван охин. Математикийн хичээлдээ сайн байсан бөгөөд одоо стандартчилал, хэмжил зүйн газрын ахлах мэргэжилтэн хийдэг. Тэрээр тэргүүний ажилтнаар шалгарч байжээ. МУИС-ийн Санхүү эдийн засаг төгссөн. Д.Хишигсүрэн бол эдийн засагч мэргэжилтэй. “Гобсек” компанийн захирал аж. Тэрээр “Шилдэг бизнес эмэгтэй”, Засгийн газрын жуух, худалдааны 90 жилийн ойн медаль, “Цагаан сүлд” хэмээх шагналуудыг авсан гэнэ.

С.Ганбаяр бол даруухан бизнесмэн. Хөдөө аж ахуйн газар тариалангийн тоног төхөөрөмжийн машин механизмыг импортолдог. П.Алсзаяа “Гранд мед” эмнэлгийн уламжлалтын эмч. Харин М.Туяа бизнес эрхэлж байна.

“Манай ангийн хөвгүүд малгай шүүрч, дүүрэн цас хийчихээд “Май малгайгаа өмс” гэж сахилгагүйтдэг байсан. Эсвэл малгайг маань модонд өлгөчихнө. Цас авчирч форм руу хийж зүггүйтнэ. Тэглээ гэж уйлдаггүй. Адилхан үзэлцдэг байлаа ш дээ” гэж Б.Долгорсүрэн хуучилсан.

Тэрээр цааш ярихдаа “Манай ангийн багш И.Нарангэрэл “Хүн болгон математикч, физикч, химич болох албагүй. Хамгийн гол нь эрэгтэйчүүд нь айл гэр толгойлно. Эмэгтэйчүүд нь эх хүн болно. Тийм болохоор уяхан сэтгэлтэй, хүнтэй маш эвтэй найртай, зөв найрсаг харилцаж сураарай. Мөн хүн чанартай байх хэрэгтэй. Хүнлэг иргэн л нийгмийг авч явна гэдэг байсан. Манай багш өөрөө тал бүрийн авьяастай, хөдөлмөрч эмэгтэй. Тухайлбал, охиддоо хоол хийж өгөхийг зааж зөвлөдөг байлаа. Улиралд хоёр цаг гэр бүлийн хичээл гэж ордог байсан. Тэрхүү хичээл дээр их олон зүйл зааж өгнө. Амьдралын үнэ цэнэтэй сургамжийг хэлж өгдөг байсан даа. Багшийн гэр бүл оюунлаг гэр бүл. Багш маань бүх зүйлд сэтгэлээсээ ханддаг. Хүний сэтгэл зүйг маш сайн ойлгодог” гэлээ. 10в-гийнхэн үймүүлэх үедээ үймүүлнэ. Гэхдээ хичээл болон бүхий л арга хэмжээнд идэвхтэй оролцдог байжээ. Мөн шударга шулуун хүүхдүүд байсан гэнэ. Багшийн ачаар өдий зэрэгтэй явж байгаагаа дурссан юм.

Б.УРАНЧИМЭГ