Month: September 2016

УИХ-ын гишүүн асан С.Ганбаатартай ярилцлаа.

-Сонгуулиас хойш С.Ганбаатар нам гүмхэн байна, хаачив гэж сураглах нэгэн байна. Саяхан таныг АНУ-д сургуульд сурч жинхэнэ дипломтой болох гэж байна гээд мэдээлэл гарлаа. Сонгуулиас хойш юу хийж байна вэ?

-Сонгуулиас хойш үндсэндээ нам гүмхэн аж төрж байна. Ингээд сууж байх чинь нэг талаасаа амралт юм. Нөгөө талаасаа зүгээр сууж чаддаггүй, ямар нэгэн зүйл хийхийн төлөө зүтгэдэг хүний хувьд хэцүү юм даа. Яахав ээ, надад гадаадын хэд хэдэн байгууллага, сургууль дэмжээд өгье, сураач гэдэг санал ирсэн. Үүний дараа С.Ганбаатар жинхэнэ диплом авахаар АНУ руу сурахаар явах боллоо гэх мэдээлэл сошиалаар нэлээд шуугиулах шиг боллоо. Үнэнийг хэлэх үү Энхболд оо, улс төр хийгээд тэмцлийн хувьд гадаадын их, дээд сургуулиас сурах зүйл надад байхгүй ээ. Харин Монгол Улсад хийх ёстой ажил их бий. Дипломны хувьд сэтгүүлч Т.Алтаншагайг би шүүхэд өгөх ёстой хүн. Тэр цэвэр гүтгэлэг байсан. Би дөрвөн жил түмнийхээ төлөө явснаараа гүйцэтгэх ажиллагааны шугамаар маш их гүтгүүлсэн. Надаас үнэндээ юу ч олоогүй. Албан тушаалаа ашигласан, тендер, лиценз зарсан, газрын наймааны асуудал байхгүй тул тэдний арга мухардсан. 1988-1993 онуудад зах зээлийн шилжилт явагдаж сурах хүсэлтэй оюутнууд өөрсдөө мөнгөө төл гэдэг тогтолцоо руу орсон юм. Энэ үед зовж зүдэрч, бор зүрхээрээ болгоё, бүтээе гэж зүтгэдэг олон залуу байсны нэг нь би байхгүй юу. Энэ бэрхшээлээр маань довтолгоо хийснийг бодоход би тэднийг ямар их зовоож байсан юм бэ гэдэг нь илүү тодрох байх.

Товчхондоо хэлэхэд, Монголыг минь худалдаж байгаа хүмүүстэй тэмцэх хангалттэй боловсрол надад бий. Нийгэм солигдоод хэцүү байсан үед гадаадын зарим нэг сургуулиа төгсч чадаагүй минь үнэн. Дараа нь би Хөдөлмөрийн дээд сургуулийн эрдмийн цол авсан. Энэ хугацаанд төгсч чадаагүй сургуулиудаа эчнээгээр төгсч болно оо доо. Гэхдээ би ард түмнээ хуурч чадахгүй. Нийтийн эрх ашгийн төлөө зүтгэдэг хүний алдаа бол өөрийнхөө төлөө тэмцэнэ гэдгээс ичих байдаг. Надад тэгж явах шаардлага байгаагүй. Харин төр засгийн дээр сандайлсан хүмүүс яагаад миний асуултад хариулж чаддаггүй юм.

10 ам.доллар гэдэг нь хамгийн бага үнэ шүү. Дээшээ зарвал сайн л байна.

-Та ингээд шууд үнийг нь тогтоочих юм уу?

-Би үнэ тогтоогч биш. Зөвхөн аргачлалыг нь хэллээ. 7.4 тэрбум тоннын нөөцийг нэг тонн тутмыг нь 10 ам.доллараар зарахад 74 тэрбум ам.доллар болно. Монгол Улсыг бүхэлд нь үйлдвэржүүлээд, бүх сургууль, цэцэрлэг, эмнэлэг барихад хоёр тэрбум ам.доллар л хэрэгтэй. Нефтийн үйлдвэр барихад 600 сая ам.доллар л шаардлагатай. Монголын хүнд үйлдвэрлэлийн салбарыг бүхэлд нь хөл дээр нь босгоход таван тэрбум ам.доллар байхад болно. Үлдсэн мөнгөөр нь Норвегийн сан гэдэг шиг баялгийн сан бий болго. Би 2014 онд танай сонинд ингэж бичиж байсан юм. Харамсалтай нь “Нэг тонныг нь 25 ам.доллараар заръя” гээд дундаас нь идэж ууж байгаа гэр бүлүүд улсад нэг ч долларын ашиггүй болгочихсон. Асуудлын гол нь үүнд л байна.

Б.Бямбасайхан гээд залуу хоёр жилийн өмнө “Өдрийн сонин”-д ярилцлага өгөхдөө “Оюу толгойгоос бид 44-45 тэрбум ам.долларын ашиг хийнэ” гэж байсан. Ашиг гэж хэлсэн юм шүү. Үнэхээр тийм байсан юм бол Оюу толгойгоо шууд 45 тэрбум ам.доллараар арилжчих л даа. Тэгж чадвал энэ улс хөл дээрээ босно. Юун “Стэнд бай” хөтөлбөрт хамрагдаж, гаднын барьцаанд орох вэ. Яагаад миний энэ санал дээр хариулт өгдөггүй юм бэ. Боломжтой бол яагаад хийдэггүй юм бэ. Би шинэ зүйл яриад байгаа юм биш. Австрали хүрэн нүүрснийхээ ордын нэг тонныг нь 11 ам.доллараар зарсан. Ингээд явчих боломжтой юу гэхэд “2038 он хүртэл ногдол ашиг авахгүй” гэсэн. Ногдол ашиг гэдэг чинь бидэнд ногдож буй цэвэр ашгийг хэлж байгаа юм. 2038 он хүртэл ногдол ашиг авахгүй гэхээр гэрээ нь 2039 оны аравдугаар сарын 6-нд дуусна. Тэгэхээр энэ хэзээ ч ашиггүй гэрээ болж таарч байгаа биз. Монголын хамгийн тэргүүний шийдэх асуудал Оюу толгойгоос мөнгө салгаж авах. Гэтэл яагаад хэн ч анхаарал хандуулахгүй байна вэ. Бүгд худалдагдчихсан юм уу.

Дубайн гэрээг анх ил болгож байхад УИХ-ын дарга нь “Наад гэрээгээ надад танилцуулаарай” гэж байсан. Би өөрөө тэр гэрээг орчуулаад танилцуулж байхад хэн ч түүнийг анхаараагүй. Тэгж ажиллалаа гээд надад ямар ч ашиг байхгүй. Харин ч Ганбаатарыг босуулна, хэвтүүлнэ гээд янз бүрээр доромжилсон. Жирийн хүн заавал ингэж ажиллах албагүй. Харин улстөрчид бол ингэж ажиллах албатай. Тэд төрөөс цалин авдаг. Тэгж ажиллана гэж амлалт авч гарч ирдэг. Дубайн гэрээ хэрэгжээд эхэлсэн. Тухайн үед Ч.Сайханбилэг “Энэ гэрээг байгуулснаар доллар 50 төгрөгөөр буучихлаа. Үүнээс хойш доллар бууна” гэж хэлж байсан. С.Баярцогтын 2010 онд хэлж байсан үгийг эргээд санавал “Оюу толгойн гэрээг байгуулаад доллар 80 төгрөгөөр буучихлаа. Одоо долларын ханш дандаа буурна” гэж байв. Монголын ард түмнийг загасны ой санамжтай гэж бодоод байх юм. Дубайн гэрээгээр 4.4 тэрбум ам.доллар орж ирж монголчууд цэнгэлийн манлайд хүрнэ гэж байсан. Тэр үед Монголын газар нутгийг банкны барьцаанд тавьчихлаа гэж би хэлж байсан даа. Өнгөрөгч наймдугаар сарын 6-ны өдөр олон улсын 20 банкнаас 4.4 тэрбум ам.доллар Рио Тинто руу шилжчихлээ. Яагаад энэ талаар Монголын улстөрчид ярихгүй байгаа юм. Эсвэл мэдэхгүй байгаа юм уу. Үнэндээ бид барьцаанд байгаа хүмүүс шүү. Энэ мөнгөний шилжилтийн зардалд 100 сая ам.доллар зарцуулсан байна лээ.

-Тэр нь ямар учиртай мөнгө юм бэ?

-Манайханд өгсөн авлигын мөнгө байх л даа, чааваас. Монголын төлөө зүтгэнэ гэдэг сайхан ажил. Нөгөө талдаа Монголыг минь зарж, худалдаж, идэж байгаа хүмүүст асар их адлуулдаг ажил.

-Ард түмэндээ таалагдах гэж л ажилладаг гэсэн үг үү?

-Би сайлуулах гэж зүтгээгүй. Магтуулах гэж тэмцэл хийгээгүй. Өөрөө өөртөө үнэнч байя. Үр хойчдоо үнэнч байя л гэсэн юм. Намайг өдий дайтай явуулж буй ард түмнээсээ нүүр буруулах эрх байхгүй.

-Сайнхүүгийн Ганбаатар гэдэг бие хүн цаашид ганцаараа тэмцлээ үргэлжлүүлэх үү. Аль эсвэл ямар нэгэн улс төрийн хүчин бараадах уу?

-Сайнхүүгийн Ганбаатар гэдэг хувь хүн өнөөгийн улстөрчдийн нүдэнд мөн ч тэнэг хүн мэт харагдаж байгаа.

-Яагаад?

-Олон хүн надаас “Ийм өндөр рейтингтэй улстөрч байж яагаад энэ хоёр намын аль нэг рүү нь ордоггүй юм бэ” гэдэг. Тэгэхээр би тэнэг болж таарч байнаа даа. Би тогтолцоог өөрчлөхийн төлөө явж байгаа. Түүнээс биш амин хувиа бодоод улстөрчийн нэр хүнд, ашгаа бодоод явсан бол өөр нүүдэл хийх байсан. Ер нь хүчтэй, сайн улстөрч байна гэдэг нь албан тушаал, нэр хүндээ алдчихвий гэдэг айдасгүй байх ёстой юм. Надад тийм айдас байдаггүй. Үүнийг минь Монголын ард түмэн мэддэг. Цаашид би нийгмийн зүтгэлтнээрээ явна. Улстөрч гэдэг үг чинь цаанаа олон давхар утга илэрхийлдэг. Одоогийн нөхцөлд хагас луйварчин гэдэг утгатай болчихлоо. Би нийтийн эрх ашгийн төлөө зүтгэдэг нийгмийн зүтгэлтнээрээ насан туршдаа явна. Үүнийг надаас салгаж чадахгүй. АН, МАН-ын эвгүй тогтолцоог халахын төлөө зүтгэх ёстой. Миний хувьд Улс төрийн академиа ажиллуулж дараагийн үеийн шинэ улстөрчдийг бэлдэж байна. Энэ ажилдаа нэлээд хүч өгнө. Хоёр намын толгой дээр үеэ өнгөрөөсөн луйварчид бий. Тэд залуу үедээ зайгаа тавьж өгөх ёстой.

Харин одоо бол монгол эрдэмтэдтэйгээ хамтарч бэлчээрийг хамгаалах үүднээс “Мандал” гээд шинэ сорт гаргаж авахаар ажиллаж байна. Цөлжүүлдэггүй ургамлын сортыг яаж гаргаж авах вэ гээд завгүй л явна.

-АН, МАН гэлтгүй улс төрийн бүх хүчин таныг намдаа элсүүлье гэж санал тавьж байсан. Хэрэв орчихсон бол өнөөдөр парламентад сууж байх ч байсан юм бил үү?

-Хүмүүс санал тавьсан. Гэхдээ тэр тэгж ярьсан гээд яриад явах нь ёс зүйгүй зүйл. Гэхдээ нэг ёс зүйгүй зүйл хэлчихье. С.Баярцогт, Ч.Сайханбилэг хоёр 2013 оны арваннэгдүгээр сард С.Баярцогтын өрөөнд Х.Болорчулуун бид хоёрт “Оюу толгойн гэрээ монголчуудыг луйвардах гэрээ хийх гэж байна. Хэдүүлээ хамтарч тэмцье” гэж байсан. Тэр нь одоогийн Дубайн гэрээ л дээ. Энэ хоёр итгэл үнэмшлийнхээ эсрэг явсан. Би хувь хүнийх нь тухай биш хийсэн үйлдлийнх нь талаар ярьж байгаа юм шүү. МАНАН-гийнхны саналд би “МАНАН-д орсонд орвол үхсэн нь дээр” гэж мэдэгдэл хийж байсан. Хүмүүс үхэх хатах тухай сүртэй юм ярилаа гэж бодсон байна лээ. Зөөлрүүлээд хэлэх юм бол МАНАН-д орох нь сүнсээ худалдлаа гэсэн үг. Ингэж итгэл үнэмшил, мөрөөдлөө худалдах ёс зүй надад байхгүй.

-Та дөрвөн жил парламентад суухдаа бие даагчийн байр сууринаас ажилласан. Бие даагч байх хэцүү байв уу?

-Намайг УИХ-ын гишүүн болгосон дарханчууд, МҮЭХ-ны хамт олондоо одоо ч баярлаж явдаг. Тэгж гишүүн болсныхоо хүчээр Монголын ард түмэндээ нууц байсан мэдээллүүдийг ил болгож өгсөн. Буруу бодлого явуулж байгаа Монголбанкны ерөнхийлөгчийг огцруул гэж УИХ-ын дарга З.Энхболд руу дөрвөн жил бичиг цаас шидлээ. Одоо л тэр нь ил болж байна. Уул уурхайн баялгаас монголчууд юу ч олж чадахгүй гэж байна гэж дөрвөн жил хүчтэй ярьсан. Гор нь одоо л гарч эхэллээ. Одоо яах вэ гэж сандарч байна. Өөрийн нэр хүндээрээ доромжлуулж, гутаалгахаас айлгүй ярьж хэлнэ гэдэг бол өмөөрүүлэх ард түмэнтэй хүний үйлдэл. Би ард түмэнтэй хүн. Тэдэнд итгэдэг. Бие даагч байх үнэхээр хүнд. Гэхдээ хэн нэгэн энэ хүндийг үүрэх л ёстой.

-Тэр хүндийг нь мэдэрсэн Х.Болорчулуун, Ц.Даваасүрэн хоёр МАН-д орчихсон юм уу?

-Би хамт тэмцэж явсан хоёр нөхрийнхөө талаар үргэлж сайн сайхныг хэлж явах ёстой. Тэр хоёр маань өөрсдийнхөө сонголтоор, би өөрийнхөө сонголтоор яваа.

-Та ХҮН-ын даргаар очсон. Төд удалгүй ХҮН хуваагдаж эхлэхэд таныг ирснээс болсон гэдэг яриа гарсан. Та үнэхээр ХҮН-ыг самарчихсан юм уу. С.Ганбаатар гэж хүн ХҮН-ын гишүүн хэвээрээ юу?

-ХҮН-ыг сайхан залуучууд байгуулж явсан. Хөдөлмөрийн үндэсний намын Их хурлын 100 хувийн дэмжлэгтэйгээр би даргаар нь сонгогдсон. Тухайн үед ард түмний итгэл надад маш өндөр байсан. Тэр итгэлийг л би ХҮН-ынханд өгсөн. Би өөрөө дарга болъё гэхээсээ илүүтэйгээр надад итгэдэг хүмүүсийг дэмжин төрд гаргаж Монголоо аврахыг хүссэн. Гэтэл АН, МАН хоёр үүнээс ухаан алдталаа айсан. Маш их эмээсэн. Тэгээд л хоёр том нам туршуулуудаа манай нам руу оруулж эхэлсэн. Би албан ёсны дарга нь байна гэхээр л хуурамч Дамбийжаа гарч ирээд “Би намын дарга нь” гэдэг. Дээд шүүх нь ч дээд шүүх. Хоёр намын нөлөөгөөр бүртгэхгүй гээд гэдийчихнэ. Сүүлдээ аргаа бараад хүнд ч үгүй, өөрт ч үгүй олон хүний итгэлийг хөсөрдүүлчихвий гээд “Би дарга болъё гэж зүтгээгүй. Тэр дарга болох хүсэлтэй хүнд нь намын даргаа өг” гэсэн юм. Тэгж би өөрийн хүсэлтээр өргөдлөө өгч ХҮН-аас гарсан. Би ХҮН-ыг самраад надад ямар ч ашиг байхгүй. Харин С.Ганбаатар энэ олон хүнийг төрд оруулж ирнэ гэж айсан хоёр том намын айдас хэдэн биеэ үнэлэгч залуугийн аймшигтай үйлдлээр эцэс болсон. Сүүлд нь яахав, барьцтайгаар нь над руу л дайрсан. Би хэнд нь юу ч хэлээгүй. Надад бууны нохойнуудтай харьцах зав алга. Харин би дараагийн намаа өөрөө байгуулж, өөрөө удирдаж, шинэ үеийн залуусыг Монголын төрд орох замыг нь нээж өгнө.

-Та тэгэхээр нам байгуулах гэж байгаа гэсэн үг үү?

-Монголд тэгээд энэ хоёр нам л яваад байх ёстой юм уу. Гуравдагч хүчний олон намууд надтай уулзаж байгаа. Тэдэнтэй нийлж, ярьж Монголоо аврах дараагийн хүчийг бий болгоход өөрийнхөө хувь нэмрийг оруулна. Шинэ нам байгуулах уу гэдэг нь дараагийн техникийн ажил. Харин би өөрөө намаа удирдсан шиг удирдана. Хоёр том намын бууны нохойнууд орж ирэх орон зайгүй болох гаргалгаануудыг хийнэ. Энэ бол Монголыг аврах арга зам. АН, МАН хоёр Монголыг тарааж суухыг хараад байх юм уу.

-Таны ярианд нийгмийн зүтгэлтэн чигээрээ явна гэдгийг дуулаад бүр улс төрөөс холдож байгаа юм болов уу ч гэж бодлоо. Ямар ч байсан нам байгуулах гэж байна гэхээр улс төрөөс холдохгүй юм байна гэж ойлголоо…

-Би өөрийгөө улстөрч гэж хэлэх тийм ч дуртай биш. Нийтийн эрх ашгийн төлөө зүтгэдэг нийгмийн зүтгэлтэн гэдэг бол миний ажил. Одоогийн улстөрч гээд хэлээд байгаа хүмүүс хэдхэн гэр бүлийн төлөө, нам гэдэг хэдэн бүлэглэлүүдийн төлөө ажилладаг болчихоод байгаа байхгүй юу.

Би “Тэмцэгчийн гарын авлага” гэдэг ном бичиж байгаа. Монголчууд тэмцэх чадваргүй болчихож. Ард түмэндээ тэмцэх чадварыг нь суулгаж өгөхийг хүссэн тийм ном юм. Жил тойрон найр хийсээр байгаад тэдний шарталтаас болж Монгол орон даяараа цалин, тэтгэврээ хасуулж байна. Удаахь номоо “Сэрээч” гэж нэрлэсэн. Хатуу нэртэй байж магадгүй. Монгол орны эдийн засгийн боломж бололцооны талаар өөрийн үзэл бодлоо илэрхийлсэн юм. Муу улстөрчдийн муу муухайг ард түмэн олон жил үүрч явах учиргүй. Муу бөгсийг сайн цээж чирнэ гэж үг бий. Яг энэ процесс Монголд нүүрлэчихээд байна. Сайн цээжинд дарамт бага учруулмаар байна. Муу бөгсийг сайн бөгс болгох хэрэгтэй.

АН, МАН-ын талаар үнэндээ яриад байх зүйл ч алга. Могой арьсаа гээвч хатгадгаа гээдэггүй гэж үгтэй. Энэ намууд арьсаа өөрчилдөг хэдий ч Оюу толгойд бараа бүтээгдэхүүн шахаж амьдардаг бүлэглэлүүд хэвээрээ л байна. Үүний золиосонд ард түмэн хүүхдээ цэцэрлэгт сугалаагаар оруулдаг боллоо. Өнөөдөр бид хориннэгдүгээр зуунд амьдарч байгаа шүү. Байгалийн баялгаа үй олноор нь гадагш нь зардаг улс. Африкийн ямар ч баялаггүй шороо бужигнасан эрэг дээрх хүмүүсийн цуглуулга Монгол биш. Намайг баялгаа ухуулахын эсрэг тэмцдэг гэж адалдаг. Үр дүнтэй, ард түмэндээ ашигтайгаар ухаж болно гэдгийг дэмждэг хүн юм, уг нь. 2016 оны төсвийн дарамт гэвэл нийт төсвийнхөө 13 хувийг зээлийн хүүнд өгч байгаа. Ирэх жилүүдээс 50 хувийг нь өгнө. Бүтэн дөрвөн жил энэ талаар ярьсан. Намайг ингэж ярьж байхад АН, МАН-ынхан сонсож байсан шүү дээ. Эд яагаад ийм болчихов доо гэж харамсах юм. Миний тэмцэл, миний үг эрх баригчдад хэрэггүй байж магадгүй. Бүр сонсохыг ч хүсэхгүй байж мэдэх юм. Ламд сам, сохорт толь хэрэггүй. Миний үг тэндэнд хэрэггүй ч ард түмний амьдралд хэрэгтэй шүү. Товчоор хэлбэл, өнөөдрийн Засгийн газар мөнгө хүүлэгчдийн Засгийн газар болчихлоо. Уул уурхайн баялгийг цөлмөгчдийн барьцааны Засгийн газар болчихоод байна шүү дээ.

-Өнөөдөр та УИХ-ын гишүүн байсан бол хамгийн түрүүнд ямар ажил хийх байсан бэ?

-Гишүүн байсан бол уу. Эрдэнэт үйлдвэртэй холбоотой маш том асуулга явуулах байлаа. Гишүүн биш юм чинь энэ надад хамаагүй гэж хэлэхгүй. Бэлчээрээ, Ноён уулаа яаж аврах вэ, Монголын залуу улстөрчдийг яаж хүчтэй тэмцэгч болгох вэ гэдэг ажлууддаа анхаарал хандуулан ажиллах болно.

-Монголчууд тэмцэх чадваргүй болчихлоо гэж та хэлсэн. Тэмцэх чадварт хэрхэн суралцдаг юм. Та өөрөө хэрхэн тэмцэх чадвартай болж байсан юм бол?

-Маш гоё асуулт байна. Би боловсролтой болохын тулд сургалтын төлбөрөө төлж чадахгүй зургаан жил сургуулиас сургууль дамжин явсан. Хөдөлмөрлөөд олсон хэдэн төгрөгөө сургуульд аваачиж тушаадаг байсан. Сургуулиас сургууль дамжин явж байсан оюутан цагийн тэр хүнд үе намайг тэмцэгч болгосон. Над шиг сургуульд сурах хүсэлтэй ч төлбөрөө төлж чадахгүй, тэр олон дүү нараа хүний дайтай болгох гэж зүдэрч яваа олон залуусын төлөө би тэмцэж яваа юм. Өнөөдөр би өөрийгөө бодоод явах юм бол хаана ч амьдраад явах байх. Зөвхөн амин хувиа хичээгээд явж байсан бол өмнө нь төгсч чадаагүй сургуулиар минь далайлган над руу хэн ч дайрахгүй байв. Зөвхөн өөрийнхөө төлөө явдаг амьдрал гунигтай. Та тэмцэх чадварыг хэрхэн суулгах вэ гэж асуулаа. Өнөөдөр бид тэмцэлгүй амь, амиа бодсоноосоо болж гул Аранжин шиг болсноо нийтээрээ харж байгаа.

Достоевскийн “Хүний төлөө гэсэн сэтгэлтэй л бол гар нь боолттой байсан ч ихийг хийх боломжтой” гэдэг үг бий. Би заавал аль нэг намын хаяанд гэрээ барьж тэмцдэг хүн биш. Надад сэтгэл, туршлага, хоёр гарт минь тэмцэл байгаа. Би заргачийн гарын авлагаа бичихэд Монголын мянга мянган залуусыг тэмцэлд уриалан дуудна гэж боддог. “Нурах байшин дотроосоо” гэдэг Ард Аюушийн үгийг санаарай. Одоо л Монгол босно. Зул бөхөхийнхөө өмнө бадамладаг шиг энэ бүлэглэлүүд өнөөдөр гаарч л байг. Монголын ирээдүй өөдрөг байгаа шүү. Монгол босно.

G-20 буюу “Их 20”-ийн дээд түвшний уулзалт Хятадын Ханжоу хотноо болж өчигдөр өндөрлөсөн. Уг уулзалтын үр дүнгийн талаар дипломатч, Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин Д. Баярхүүтэй ярилцсаныг сонирхуулъя.

-Энэ удаагийн “Их 20”-ийн уулзалтын хэлэлцсэн хамгийн гол сэдэв нь тогтвортой, шинэлэг, харилцан уялдаатай эдийн засгийг хөгжүүлэх асуудал байсан. Уулзалтаас ямар үр дүн хүлээж байв?

-Эхлээд нэр томьёогоо цэгцэлмээр байна. Оросоор Большая двадцатка гэж нэрлэсний монгол орчуулга “Их 20” гээд яваад байна. Англиараа бол G20 буюу “20-ийн бүлэг”, бүр үгчилбэл The Group of Twenty, ma­jor advanced and emerging economies буюу Тэргүүлэх ба шинээр цэцэглэсэн эдийн засаг бүхий 20-ийн бүлэг гэсэн үг. Тэгэхлээр англи хэлэнд “их” (great) гэсэн үг ороогүй бол дэлхийн жишгийг дагаж “20-ийн бүлэг”, эсвэл шууд G20 хэмээн хэвшүүлэх хэрэгтэй байна. Economies–гэсэн нь эдийн засгууд гэж бууна. Тэгэхлээр энд тусгаар тогтносон улс орнуудыг нэрлэсэн бус, тэдгээрийн хөгжсөн эдийн засгийг нэрлэж, эдийн засгаар нь гишүүнчлэл болгож байна гэсэн үг. Бяцхан түүх сөхье. Тэгж байж ойлголтоо цэгцэлье. Анх буй болсон шалтгаан нь их өвөрмөц. 1990-ээд оны төгсгөл үед дэлхийд нүүрлэсэн эдийн засаг, санхүүгийн хямралын дараа энэ бүлэг үүссэн. Тухайн үед Азийн орнууд санхүүгийн хямралд нэрвэгдэж тэр нь дэлхийд буруу нөлөө үзүүлсэн. Өрнөдийнхөнд мэдэгдэхгүй байж байгаад гэнэт тийм тэсрэлт болсон тул G8 буюу “8-ын бүлэг” санаачилга гаргаж энэ бүлгийг үүсгэхдээ Хятад, Энэтхэггүйгээр дэлхийн эдийн засгийн бэрхшээлийг гэтлэхгүй гэсэн утгаар энэ хоёр гүрнийг татан оруулсан. Ингээд 1997 онд анх G33 буюу 33 улс орноос бүрдэх бүлэг буй болж, 1999 онд тэр нь G22 болж, шинэ зуун гарах үест G20 дээрээ тогтсон. Эдийн засгийн үзүүлэлт нь гэвэл G20-ийн орнууд нь дэлхийн ДНБ-ий 85 хувийг бүтээж, дэлхийн худалдааны 75 хувийг эрхэлж, дэлхийн хүн амын гуравны хоёр нь аж төрдөг гэдгээрээ ихээхэн нөлөөтэй бас үүрэгтэй. Тэгэхлээр үр дүн гэж асууж байгаа бол дэлхийд хамгийн нөлөө бүхий энэ бүлгээс дэлхийд хэрхэн эерэгээр нөлөөлөх вэ гэдгийг асуусан хэрэг байх. Үр дүн гэдэг нь яг одоо мэдрэгдээд хэрэгжчихдэг юм биш л дээ. G20 бол өөрөө 19 улсын Засгийн газрууд, төв банкууд, дээр нь Европын Холбооны төлөөлөлтэй албан бус клуб юм. Дээр нь ОУВС, ДХБ, Дэлхийн Банк, НҮБ энэ клубт уригддаг. G20 нь дээд түвшний уулзалтуудаа төлөвлөж хийдэггүй, хямралын үед хямралын эсрэг асуудлаар яаралтай цугларч хуралддаг учраас үйл ажиллагаа нь тогтмолжоогүй, жишээ нь хямралын эсрэг гэдгээр 2008 оны арваннэгдүгээр сард Вашингтонд цугларснаа хагас жилийн дараа 2009 оны хавар Лондонд, тэгснээ мөн оныхоо намар нь АНУ-ын Питтсбург хотноо цугларах жишээтэй. Тэр үед дэлхийн санхүүгийн зах зээлийн үйл ажиллагаанд хяналт тавих асуудлаар шуурхай ярилцаж нэгдсэн тохиролцоонд хүрсэн байдаг юм. Гэвч тэр тохиролцоо доошооноо практик дээр хэрэгжсэн нь сайнгүй. Үндэсний эдийн засгаа хамгаалах арга сүвэгчлэх, ОУВС-д реформ хийх гэхчлэн Питтсбургэд яригдсан асуудал агаарт замхарсан. Дэлхийн эдийн засгийг сүйрэлд хүргэчихгүй байх, 2008 оных шиг бүх дэлхийн эдийн засгийн хямрал нүүрлүүлчихгүй байх талаар ярилцдаг, хэлэлцдэг, байр сууриа илэрхийлдэг энэ клубээс заавал хэрэгжүүлэх тогтоол шийдвэр, мөрийн хөтөлбөр гардаггүй учраас шууд үр дүн хүлээх шаардлагагүй юм.

-Өчигдөр дээд хэмжээний уулзалт өндөрлөсөн. Та судлаач, дипломатч хүний хувьд уулзалтыг хэрхэн дүгнэх вэ?

-Судлаачийн хувьд байр сууриа дээр хэлчихлээ. Харин улс төрийн учир шалтгааныг нь дипломатчийн байр сууриас би эерэгээр үнэлж байна. G20 бол дэлхийн янз бүрийн өнцөг булангаас цугларсан, хоорондоо зөрчилтэй улс орнуудыг нэгтгэдэг учраас дэлхийн бодлогод тэнцвэр бариулах, ялангуяа дэлхийн лидерүүдийг нэг дор улаан нүүрээр нь уулзуулах албан бус механизм гэдгээр үр дүнг нь үнэлж байгаа хэрэг. “Тулалдааны талбар”-т шууд нүүр нүүрээ харж уулзах гэдгээр нь хэлж байна. Хоёр талын болоод олон талын уулзалтууд маш чухал ач холбогдолтой. Харилцан айлчлаад, айлчлалынхаа үеэр ярилцах нэг хэрэг. Олуулаа сууж ярилцах, тэр дотор хоёулаа сууж халз ярилцах гэдэг өөр хэрэг. Цаг хэмнэх, зардал хэмнэх талаасаа ч олон талт механизмын хүрээнд хоёулаа уулзалдаад байх нь түгээмэл үзэгдэл болсон шүү дээ. Өмнөх уулзалтаас хойш хоёр талдаа бишгүй олон маргаан үүсгэчихсэн, харилцаа хүйтэрчихсэн тохиолдол алийг тэр гэхэв. Тийм үед л энэ G20 гэх форум чухал гарц, боломж болж өгдөг. Жишээ нь, сая Ханжоуд В.Путин А.Меркель хоёр, В.Путин Б.Обама хоёр, Б.Обама Р.Эрдоган хоёр уулзаж, мөн Brexit-ийн дараахь Британийг хэрхэх вэ гэдгээр хэд хэдэн уулзалт болж өнгөрлөө.

-Энэ үеэр манай хоёр хөрш болох ОХУ, БНХАУ-ын төрийн тэргүүнүүд уулзсан. В.Путин, Си Жиньпин хоёрын хөндсөн гол сэдэв юу байв?

-Ханжоуд очихынхоо өмнө В.Путин “Bloomberg” телевизэд ярилцлага өгч байсан даа. G20-ийн гишүүд нь олон улсын бодлого дээр бус, эдийн засгийн асуудал дээрээ төвлөрч яриасай хэмээн тэрээр хэлж байсан. Улс төрийн элдэв асуудал ярьж өөрсөд дээрээ ачаа үүрэх хэрэг юу билээ, Сирийн асуудлаар эцэс төгсгөлгүй маргаж, дэлхийн бүх асуудлаар амаа цангатал ярьснаас оронд санхүүгээ, эдийн засгийг бүтцийн талаар өөрчлөхөө, татвараас зайлсхийлгэхгүй талаараа ярилцвал дээрсэн хэмээн В. Путин хэлж байсан. Ханжоугийн уулзалтыг нээж Си Жиньпин даргын хэлсэн үгэнд мөн ийм санаа туссан. Дэлхийн эдийн засаг түүхэн дэх эргэлтийнхээ босгон дээр байна, хэрэглээ унаж байна, зах зээлүүд тогтворгүй боллоо, худалдаа хөрөнгө оруулалт үлбэгэр байна, иймд хоосон яриагаа орхиё гэх үгс тэрээр хэлсэн. Гэх мэт G20 нь эдийн засгийн форум де-факто байхаа больчихсныг манай хоёр хөрш ихээхэн ундууцан тэмдэглэдэг. Тэр өнцгөөс В.Путин, Си Жиньпин нарын уулзалтыг дүгнэх ёстой. Дэлхийн эдийн засгийг эрүүлээр, тогтвортой хөгжүүлэх, глобал эдийн засгийн удирдлагыг буй болгох зорилгын үүднээс ОХУ нь G20-ийн 2013 оны уулзалтыг зохион байгуулж байсан. Тэр байр сууриа Ханжоуд дахин давтлаа. Хятад ч түүнийг нь талархан хүлээн авлаа. Орос-Хятадын харилцааны өргөн хүрээтэй асуудлаар В.Путин, Си Жиньпин нар ярилцлаа. Өнгөрсөн зургадугаар сард В.Путин Хятадад айлчилсныг БНХАУ-ын төрийн тэргүүн өндөр үнэллээ. Тэр үеэр Найрамдал, сайн хөрш, хамтын ажиллагааны тухай гэрээ байгуулсныхаа 15 жилийн ойг ёслол төгөлдөр тэмдэглэснээ, мөн хамтарсан гурван чухал мэдэгдэл гаргаснаа, хамтран ажиллах 30 орчим хэлэлцээрт гарын үсэг зурснаа БНХАУ-ын дарга өндөр үнэллээ. Бүх талыг хамарсан иж бүрэн түншлэл, хамтын ажиллагаагаа улам гүнзгийрүүлэхийн төлөө хоёр удирдагч шийдвэртэй зогсохоо илэрхийлсэн. Олон улсын ба бүс нутгийн бүхий л асуудлаар энэ хоёр улс нэгдмэл байр суурьтай байгаа нь харагдлаа. Глобал стратегийн тогтвортой байдлыг дэмжих, даян дэлхийд энх тайван, аюулгүй байдлыг хангахын төлөө хоёр улс нэгдсэн уриалга гаргахаа ч мэдэгдсэн. Анхаарал татах нэг зүйл байна. ОХУ, БНХАУ нь улс төрийн харилцан дэмжлэгээ чухалчиллаа. Ялангуяа бүрэн эрхт байдлаа хамгаалах талаар аль аль нь харилцан дэмжлэг үзүүлнэ гэсэн. Энэ нь бодвоос Өмнөд Хятадын тэнгис, Крымын хойгт өрнөсөн үйл явдлыг хэлсэн хэрэг болов уу. Манай улсад шууд биш ч дам хамаарах асуудлаар хоёр тал ингэж ярилаа. Евразийн эдийн засгийн хамтын нийгэмлэг болон Хятадын “Торгоны зам”-ын стратегийг ойртуулах, ерөөсөө Москва-Бээжингийн хоорондын стратегийг ойртуулахаар тохиролцсон.

-Уулзалтын үеэр Сири, Украины асуудлыг хэлэлцсэн байгаа. Дэлхий нийтийн анхаарлын төвд ороод байгаа эдгээр орнуудын байдлыг хэвийн болгох асуудал дээр дорвитой, нааштай тохиролцоонд хүрч чадсан уу?

-Сири, Украины тухайд дорвитой тохиролцоо гэх зүйлийг Ханжоугаас олж харсангүй. БРИКС (Бразил, Орос, Энэтхэг, Хятад, Өмнөд Африк) гэх эвслийн уулзалтыг Ханжоуд G20-ийн уулзалтын өмнө зохион байгуулсан нь байр сууриа ойртуулах гэсэн нэг чухал алхам боллоо. Ойрхи Дорнод, Арабын ертөнц дэх сунжирсан хямрал, иргэний дайн, хаос, тэр бүс нутаг олон улсын терроризмын плацдарм болсон тухай, дүрвэгсдийн нүүдэл хяналтаас гарсан, “Лалын улс” өргөжин тэлсэн, тэр нь дэлхий дахинд аюлгүй байдлын шинэ бодит аюул болж буй тухай БРИКС-ийн удирдагчид сэтгэл түгшин ярилцсан байна билээ. Оросын хувьд Сирийн хэрэг явдалд оролцох болсон шалтгаанаа тайлбарласан. Оросгүйгээр эдгээр асуудлыг шийдвэрлэх аргагүй юм байна гэдгийг ХБНГУ-ын Гадаад хэргийн сайд хүлээн зөвшөөрсөн гэсгээд цаашаа хэлэх зүйл алга. Украины тухайд 2014 онд Крымыг ОХУ-д нэгтгэснээс үүдэн Оросыг гэсгээх оролдлого 2014 оны арваннэгдүгээр сард Австралийн Брисбенд болсон G20-ийн уулзалтаар харагдсан. Аюулгүй байдал ба Украины хямрал гэх сэдэв голлосон. ОХУ-ын Ерөнхийлөгч уулзалтыг орхиж нутаг буцсан. Тэглээ гээд Оросыг ганцаардуулж чадаагүй, Орос хотойгоогүй. 2015 онд Туркийн Антальед G20-ийн тэргүүнүүд дараагийнхаа дээд түвшний уулзалтад цугларахад ОХУ-ыг ганцаардуулах талаар ганц ч үг ганхийгээгүй. Тэр үед Украины гэхээсээ Сирийн асуудал хоолой дээр тулчихсан тул түүнийг тойрч ярилцсан. Энэ мэтээр Украины сэдэв алслан одож байх шиг. Германы Франк-Вальтер Штайнмайерын саяхан хэлэхдээ “G8 нь G7 болж хувираасай гэж бид хүсэхгүй байна. Европын хөрш зэргэлдээ бүс нутаг- Сири, Ирак, Ливид өрнөж буй ужгирсан мөргөлдөөн, Ираны цөмийн хөтөлбөр тойрсон сөргөлдөөнийг зохицуулахад ОХУ бидэнд хэрэгтэй байна” гэсэн. ХБНГУ-ын Эдийн засгийн сайд З. Габриэль “ОХУ бол бүс нутгийн гүрэн бус дэлхийн тавцан дээрх чухал тоглогч. Тийм учраас би ОХУ-ыг бүлэгтээ эргэж нэгдээч, G7-г G8 болгож хувиргаач хэмээн уриалмаар байна” гэжээ. Энэ хоёр зүтгэлтний үгээр G20 дахь ОХУ-ын байр суурь, жин нөлөөг дүгнэчихэж болмоор санагдах юм.

-Газрын тосны үнийн асуудал мөн гол сэдвүүдийн нэг байсан. Сүүлийн үед нефтийн үнэ дэлхийн зах зээл дээр унасаар байгаа. Уг асуудлыг хэрхэн шийдвэрлэхээр болсон бэ?

-G20 бол шийдвэр гаргадаг байгууллага биш. Албан бус клуб, нэг ёсны нээлттэй индэр шүү дээ. Газрын тосны тухайд G20 дотор нефтийн хоёр хүчирхэг нь ОХУ, Саудын Арави юм. В.Путин Саудын Аравийн угсаа залгамжлагч хунтайж Мухаммед бен Салмантай Ханжоуд уулзсан. Мэдээж газрын тосны асуудлаа ярилцсан байгаа.

-Уулзалтын үер Европын орнуудын дүрвэгсдийн талаар баримталж байгаа бодлогыг хэлэлцэж төлөөлөгчид санал зөрөлдсөн. Энэ талаар та тодруулаач?

-Дэлхийн дүрвэгсдийн хямрал нүүрлэлээ гэх мэдэгдэл, сануулга бишгүйдээ л дуулдаж байна. Англиар Global Refugee Crisis гэсэн нэр томьёо хэвшсэн. Эл хямралыг зохицуулахад дэлхийн бүх улс орон хамтаараа хариуцлага үүрье гэх уриа дуудлага тогтмолжих төлөвтэй. Тэр тухай л Ханжоуд ярьсан байна билээ. Гомдоллогч нь Европ ба Турк. Дээд түвшний уулзалтын дүнгээр гаргах албан мэдээний төслийг хэлэлцэх үеэр энэ тухай багагүй маргах шиг боллоо. Бусад улс орнууд эл хямралыг зохицуулахад оролц гэх шаардлагыг турк, европынхон шаргуу тавилаа. Монголыг ч энэ асуудлаас ангид бүү бай гэх шаардлагаа зарим нэг улс тавьж байгаа шүү дээ. Жил бүр 3000 дүрвэгч Араб, Ойрхи Дорнод, Афганистанаас Монголд хүлээн авах, эсвэл дэлхийн дүрвэгсдийн хямрал зохицуулахад жил бүр таван сая ам.доллар тушаах шаардлага манайд тавьж байсныг би сайн мэдэх юм.

-БНХАУ-ын дарга энэ үер Солонгосын хойгийн асуудлыг хөндсөн. Гэтэл яг энэ үеэр буюу өчигдөр БНАСАУ дахин Япон тэнгис рүү гурван ч баллистик пуужин харвасан тухай мэдээлсэн. Энэ нь уг уулзалтын уур амьсгалд хэрхэн нөлөөлөх бол?

-Хойд Солонгос пуужин харваад G20-ийн уулзалтад нөлөөллөө гэхэд хэн итгэх юм бэ? Энэ бол хэвлэлээр байнга дэгдээдэг сенсаци байна. Харин БНХАУ-ын дарга БНСУ-ын Ерөнхийлөгч нар уулзахдаа Өмнөд Солонгост Америкийн пуужингийн довтолгооноос хамгаалах Тhaad системийн эд анги байрлуулахыг эсэргүүцсэн байна билээ. Си Жиньпин, Пак Гын Хе нарын уулзалтын мэдээнээс үзэж болно. Хямралыг цааш нь газар авахуулахгүй байх, гал дээр тос нэмэхгүй байхыг Хятад хүсч байгааг илэрхийлнэ лээ. БНХАУ-ын эсрэг чиглэж болзошгүй амдан сөнөөгч 48 пуужингийн зургаан суурь төхөөрөмж Хятадын хамар дор ирж байрлана гэдгээс Хятадын хувьд эмээж байгаа бололтой юм.