Month: September 2016

“Өдрийн сонин”-ы № 208 (5473) дугаараас авч нийтлэв.

“Монголын эдийн засаг ирэх жилээс сэргэж эхэлнэ” гэж Ерөнхий сайдын эдийн засгийн ахлах зөвлөх Н.Энхбаяр онцолсон бол “Си Ар Юу” группийн Хятад дахь салбарын захирал Жон Жонсон нүүрс, зэс, төмрийн хүдрийн үнэ одоогийнхоос доошлохгүй аажимдаа бага багаар өснө гэсэн гэгээтэй мэдээ дуулгав. Тэд “Дисковер Монголиа-2016”-гийн голлох илтгэлийг тавьсан юм. Уул уурхайн баялгаа ахиу үнээр зарж мөнгө олъё гэвэл төмөр зам, цахилгаан станц зэрэг дэд бүтэцдээ анхаарах хэрэгтэй гэсэн санааг илтгэгч бүр хэлж байв. Ерөнхий сайдын ахлах зөвлөх Н.Энхбаяр хүчтэй дэд бүтэцгүй бол уул уурхайгаараа дэлхийд өрсөлдөх бололцоогүй хэмээн онцолсон. Оюу толгой төсөл нийт зардлынхаа 30 хувь буюу 200-300 сая ам.долларыг цахилгаан худалдан авах гэж урд хөршийн компанид төлдөг, Таван толгойн цахилгаан станцаа барьчихвал энэ мөнгө дотооддоо үлдэнэ гэсэн тоо ч дуулдав. Дэд бүтцээ даруйхан шийдэж, өрсөлдөх чадвараа сайжруулахгүй бол уул уурхайн бүтээгдэхүүний үнэ сэргэх ирэх жилүүдэд Монгол Улс хүчтэй тоглогч байж чадахгүй гэсэн санаа “QMC” компанийн ерөнхий захирал М.Дагвын илтгэлээс мөн анзаарагдав. Тэрээр “Уул уурхайн салбарын өрсөлдөх чадвар” сэдвээр илтгэл тавьсан юм. Илтгэгч “Дараагийн өсөлт ирэхэд өрсөлдөх чадвартай улс л өгөөжийг нь хүртэнэ. Өрсөлдөөнд оръё гэхэд хоёр зүйл саад болоод байна. Монголын тухайд компаниуд бор зүрхээрээ өрсөлдөх чадварын судалгаа хийдэг. Гэтэл Австрали гэх мэт том улс орнууд төрийн институтээр дамжуулж өрсөлдөх чадварыг судлаад эхэллээ.

Компани, төр дан дангаараа биш хамтарч байж өрсөлдөөнийг шинээр ойлгоно. Өрсөлдөөний тухай шинэ зургийг тархиндаа бий болгоно” хэмээн онцоллоо.

14 дэх жилдээ болж байгаа уул уурхайн салбарт хөрөнгө оруулагчдын “Дисковер Монголиа” чуулга уулзалтад 350 гаруй хүн оролцов. Хөрөнгө оруулагчид өнгөрсөн жил “Популизмгүй уул уурхайн төлөө” уриан дор чуулж байсан бол энэ жил “Тогтвортой байдлын төлөө” гэсэн уриа сонгожээ. Нээлтийн ёслолд засгаас Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн сайд Ц.Дашдорж, Байгаль орчин, аялал жуулчлалын сайд Д.Оюунхорол нар ирсэн юм. Уул уурхайн сайд хайгуулын тусгай зөвшөөрөл олгох үйл явцыг нээлттэй болгоно гэж хөрөнгө оруулагчдад амлалаа.

“Эрдэнэс Монгол” компанийн ерөнхий эдийн засагч Ч.Отгочулуу компанийнхаа шинэчлэлийг хөрөнгө оруулагчдад тайлагнасан юм. Тэрээр “Эрдэнэс Монгол бол стратегийн ордууд дээр тусгай зөвшөөрөл эзэмшдэг төрийн өмчтэй компани. Эзэмшдэг ордууд нь асар боломжтой, нөөц ихтэй. Гэсэн хэр нь үнэлгээ хийхээр ганцхан тэрбум ам.доллар болчихдог. Гэтэл манайхаас хэд дахин жижиг нөөцтэй компани олон улсын зах зээл дээр 12 дахин өндөр үнэлгээтэй. Шалтгааныг нь судлаад үзэхээр засаглал сул гэсэн дүгнэлт гарсан. Олон улсын бизнесийн хэл гэж үздэг бүртгэлийн стандартаар тайлан тэнцлээ гаргадаггүй нь бас нэг гол шалтгаан болсон. Шуурхай арга хэмжээ авч хоёр том шинэчлэл хийлээ. Хүний хөгжил сангийн тухай хуулиар манайхыг удирддаг байсныг болиуллаа. Одоо арилжааны зарчмаар явна. Энержи ресурс нүүрсээ хямд зараад баялгаа үнэгүйдүүллээ гэж харамсангуй ярьж байна. 2008, 2012 оны сонгуулийн амлалтын уршиг л даа. Гэхдээ нэгэнт хийсэн гэрээг хэрэгжүүлж, төлөх ёстойгоо төлөөд ард нь гарахаас аргагүй. Цаашид улстөрийн ийм алдаа гаргахгүйн тулд хуулиндаа өөрчлөлт оруулсан. Компанийнхаа дүрмийг шинэчиллээ. Мөн Олон улсын санхүүгийн корпорацитай ярьж байгаад төрийн өмчтэй компанийн засаглалын стандартын дагуу үнэлгээ хийлгэсэн.Цаашид манай компани улстөрөөс хараат бус, тогтвортой, мэргэжлийн, хүмүүс нь ур чадвартай байх ёстой. Үүний төлөө ажиллавал дотоодын болон олон улсын зах зээлээс хөрөнгө оруулалт татаж чадна” гэж ярилаа. Дашрамд сонирхуулахад “Мүүдис” агентлаг “Эрдэнэс Монгол”-ын зээлжих зэрэглэлийг тогтоохоор болжээ.

Хятадын далайн боомт дээр 190 ам.доллар хүрч ханш нь өссөн коксжих нүүрсийг “Эрдэнэс Таван толгой” 27 ам.доллараар урд хөрш рүү экспортолж байгаа. Нүүрсний экспортын 80 хувийг дангаараа гаргаж байгаа “Эрдэнэс Таван толгой” нүүрс экспортлогч хувийн компаниудад өрсөлдөх орон зай үлдээгээгүй гэсэн шүүмжлэлийг шинжээчид хэлцгээгээд эхэлчихсэн.“Энержи ресурс” компанийн гүйцэтгэх захирал Г.Батцэнгэл “Азийн эдийн засгийн өсөлт, гангийн хэрэглээ-Монголын коксжих нүүрс болон төмрийн хүдрийн экспортын боломж” илтгэлдээ ч энэ талаар онцлов. Тэрээр “Монголын уул уурхайд ганибализм буюу бие биенээ барьж идэх процесс явагдаж байна. Үнээ буулгаж өрсөлдсөнөөс болж Тавантолгой, Нарийн сухайтын нүүрсний бүлэг ордуудад үйл ажиллагаа явуулж буй компаниуд, төмрийн хүдэр экспортлогчид тун хүнд байдалд орчихлоо. Зах зээлээ булаацалдана, дэд бүтцээ булаацалдана, бас боловсон хүчнээ булаацалдаж байна. Бодлогоо нэгтгэж чадахгүйгээс болж эцсийн дүндээ бүгдээрээ хохирцгоож байна” гэсэн шүүмжлэл хэлж байлаа. “Оюу толгой” ХХК-ийн ТУЗ-ийн дарга Г.Батсүх энэ өдөр төслийнхөө талаар илтгэл тавьсан юм.

Дашрамд дурдахад уул уурхайн бүтээгдэхүүнээ зарж олсон мөнгө оны эхний долоон сарын байдлаар 400 сая ам.доллараар буурч, 1.8 тэрбум ам.доллар болжээ. Алт, цайрын баяжмал л өөдрөг зурагтай гарч. Алтны экспорт гэхэд 8.5 тонноор хэмжигдэж байна. Өнгөрсөн оны мөн үеэс 3.9 тонноор өссөн үзүүлэлт гэнэ. Шаргал металлын ханш он гарсаар 25 гаруй хувиар өсч, сүүлийн 40 жил ажиглагдаагүй өсөлт харуулжээ. Зэсийн баяжмалаа зарж олсон доллар түрүү жилийн өдийгөөс 24 хувиар буурсан байна. Харин нүүрсний экспортын хэмжээ нь нэмэгдсэн олсон мөнгөний хэмжээ таван хувиар буурсан гэж статистикийнхан онцолжээ.

СЭЗДС-ийн багш Ж.Дэлгэрсайхан “Уул уурхайн салбар дахь макро нөлөөлөл, өнөөгийн хүлээлт” сэдвээр илтгэл тавилаа. Тэрээр “Эдийн засгийн хөгжлийн загвартай болох хэрэгтэй. Манай улсад гадаад орчны нөлөө маш бага. Гол буруутан нь төр болчихоод байна. Төрийг маш хүнд, тээвэрлэхэд төвөгтэй ачаатай зүйрлэж болно. Уул уурхайн асуудлаар хангалттай хурал цуглаан зохион байгуулж, баримт бичиг олноор нь баталдаг. Өмнийн говийн дэд бүтцийг хэрэгжүүлэх хөтөлбөр гэж гайхамшигтай баримт боловсруулсан. Аль нь ч хэрэгждэггүй. Хүнд үйлдвэр, төмөр замын салбарт ч мөн адил ийм дүр зураг харагддаг. Тэгэхээр цаг алдалгүй яаралтай хийх зүйл бол төрийн шинэчлэл. Нам, хүн өөрчлөх тухай биш төрийн чадамж, бүтэц, сэтгэлгээний өөрчлөлтийг хийх цаг болсон. Одоогийн Засгийн газар бодит байдлыг ил зарласан нь сайн ч хийх ажлаа хамтад нь зарласан бол зах зээлд гэнэтийн цочрол үүсэхгүй байсан” хэмээн ярьсан юм.

“Инвест Монголиа” чуулга уулзалтын үеэр хөрөнгө оруулагч, банкируудын зүгээс бодлогын хүүг огцом нэмсэн нь эдийн засагт муугаар нөлөөлнө гэсэн тайлбар хийж байсан юм. “Дисковер Монголиа”-гийн үдээс хойшхи хуралдаанаар бодлогын хүүг 4.5 хувиар нэмсэн шийдвэрийн талаар Монголбанкны Мөнгөний бодлогын газрын дарга Б.Баярдаваа тайлбар өглөө. Б.Баярдаваа “Одоогийн хатуу бодлогоо хурдан хугацаанд зөөлрүүлэх хэрэгтэйг Монгол банк хүлээн зөвшөөрч байгаа. Гэхдээ Засгийн газар төсвийн зардлыг хангалттай бууруулж чадахгүй байна” гэж ярилаа. Товчхондоо бодлогын хүү бууруулах эсэх нь эдийн Засгийн газрын хийх алхмаас хамаарах аж. Банкуудын нийт хөрөнгийн 30 орчим хувь нь засгийн эргэлтэд ороогүй гэж Мөнгөний бодлогын газрын дарга ярилаа. Учрыг нь асуухаар эрсдэл даах чадвартай төсөл ховор, санхүүжүүлэх төсөл алга хэмээн хариулдаг гэнэ.

“MIBG” үнэт цаасны хөрөнгө оруулалтын компанийн гүйцэтгэх захирал А.Билгүүн “Дисковер Монголиа” чуулга уулзалтын талаар “Монголд үйл ажиллагаа явуулдаг, гадаадын аль нэг хөрөнгийн бирж дээр хувьцаагаа арилжаалж байгаа гурван хайгуулын компани, дөрвөн олборлолтын компани бий. Монголын эдийн засгийг гадаадын хөрөнгийн зах зээлтэй холбодог гол гүүр бол эдгээр компаниуд. Тэд үйл ажиллагаагаа хэрхэн үр дүнтэй явуулах вэ гэдгээ энэ хурлаар шийдэхээр ярьж байна. Эд ашигтай ажиллаж байж Монголын нэр хүнд олон улсад сэргэнэ. Цаашлуулж хэлбэл эдгээр компани гадаадын хөрөнгө оруулагчдыг Монгол руу дуудах гол зэвсэг. Энэ компаниудын дуу хоолойг төрд хүргэж дэмжих, төрийн бодлогыг компаниудад хүргэх, компаниуд хоорондоо бизнес хэлцэл хийгээсэй гэсэн зорилгоор зохион байгуулж байгаа арга хэмжээ” хэмээн сэтгэгдлээ хуваалцав.

“Дисковер Монголиа” чуулга уулзалт өнөөдөр өндөрлөнө. Энэ өдрийн үдээс өмнөх хуралдаанаар уламжлал ёсоор “Засгийн газрын цаг” болно. “Засгийн газрын цаг”-т Уул уурхайн хүнд үйлдвэр, Байгал орчин, аялал жуулчлал, Эрчим хүч, Сангийн яамныхан оролцох юм байна. Мөн Ерөнхий сайдын эдийн засгийн ахлах зөвлөх Н.Энхбаяр, АМГТГ-ын даргын үүрэг гүйцэтгэгч Б.Баатарцогт, Гаалийн ерөнхий газрын дэд дарга Ё.Бат-Эрдэнэ, Татварын ерөнхий газрын дарга Л.Зориг нар оролцохоор болжээ.

Зам тээврийн ослын улмаас амь насаа алдах хүний тоо жил ирэх тусам нэмэгдэж байгааг Замын цагдаагийн газраас гаргасан статистик тооноос харж болно. Өнгөрсөн онд гэхэд Замын цагдаагийн газарт 92 мянга гаруй дуудлага ирсэн байна. Үүнээс 45 мянган осол бүртгэгдэж, гурван мянга гаруй хүн бэртэж гэмтсэн байна. Мөн зам тээврийн ослын улмаас 429 хүн амиа алджээ. 2016 оны эхний зургаан сарын байдлаар улсын хэмжээнд зам тээврийн осол 193 бүртгэгдсэний 138 нь орон нутгийн замд гарч 43 хүн нас барсан байна. Үүний нэлээд хувийг согтуугаар тээврийн хэрэгсэл жолоодсон болон тээврийн хэрэгслийн бүрэн бүтэн байдлыг хангаагүйгээс шалтгаалсан осол эзэлж байгаа аж. Энэ мэт зам тээврийн осол өдөр бүр гарч, иргэд амь насаа алдсаар байна. Сүүлийн гурван жилд гарсан зам тээврийн ослоос 920 гаруй хүн амь насаа алджээ. Ингэж л монголчууд зам тээврийн ослоос болж жил бүр 500 орчим хүнээ харамсалтайгаар алдаж, гурван мянга орчим хүн хүнд хөнгөн байдлаар бэртэж гэмтэж байна. ГССҮТ-д авто тээврийн ослын улмаас жилд 2800-3200 гаруй хүн ирдэг байна. Ослоос амьд үлдсэн хэдий ч гар, хөлөө тайруулж, тархиндаа хүнд гэмтэл авч насан туршдаа хүний асаргаанд амьдрах хэцүү хувь тавилантай болдог байна. Гэвч зам тээврийн ослыг хэн ч тоохоо байжээ. “Осол гарч л байдаг юм. Хүн үхэж байдаг” гэж л хүлээж авдаг болсон байна. Замын цагдаагийн газраас анхааруулга сэрэмжлүүлэг гаргахаас өөрөөр жолооч нарт замын хөдөлгөөний аюулгүй байдлын тухай, осол юунаас болж гардаг. Жолооч нарын буруутай үйлдэл насан туршдаа харамсах зүйл болж байгаа талаар ойлголтыг тууштай өгдөггүйг холбогдох албаныхан онцолж байна.

ОСОЛ ЮУНААС БОЛЖ ГАРДАГ ВЭ

Хөдөө орон нутгийн замд явж байгаа жолооч нарын олонх нь хурд хэтрүүлдэг. Нийслэлээс гарав уу, үгүй юү хаазаа нэмээд давхичихдаг. Замын саадыг тоох ч үгүй. Гэтэл хөдөө орон нутгийн зам ямар байдаг нь тодорхой. Хичнээн зассан ч хэдхэн хоногт эвдэрдэг зам ч бий. Өндөр хурдтай явж байтал гэнэтхэн эвдэрч, хэмхэрсэн, нүхтэй замтай тулчихдаг. Сандарсан жолооч жолооны хүрдээ хажуу тийш дарж, хурдтай явж байсан машин энерциэрээ замын хажуу руу шидэгддэг. Энэ нь нэг талаар жолооч нар хэдхэн сарын жолооны дадлага хийгээд шууд машин барьдагтай холбоотой. Ур чадвар бүрэн эзэмшиж чадаагүй мөртлөө хурдтай явдаг. Нөгөөтэйгүүр бусдаас сургамж авдаггүй, ирэх аюул, бэрхшээлийг тооцдоггүй. Зам тээврийн ослын нийт шалтгааны ихэнх хувийг дээрх төрлийн осол эзэлж байна.

Мөн жолооч нар нэгнийгээ гүйцэж түрүүлэх гэж байгаад өмнөөсөө ирэх машинтай мөргөлдөж амь насаа алдах хэрэг цөөнгүй гарч байна. Ихэнх жолооч тэр машинаас амжаад орчихно гэсэн бодолтой байдаг. Ингээд л хоёр талаас хурдтай явсан машин хүчтэй мөргөлдөж, бүгд амь насаа алдах нь ч бий. Нийслэлд гарч буй ноцтой осол болгон хэн нэгнээс түрүүлэх гэж, эсрэг урсгалын машинаас амжиж орох гэж хурд нэмэн дайрдаг жолооч нарын буруугаас болдог гэдгийг Замын цагдаагийн газрынхан хэлж байна лээ. Өөр нэг шалтгаан нь согтуугаар тээврийн хэрэгсэл жолоодож яваад осол аваар гаргадаг. Согтуугаар тээврийн хэрэгсэл жолоодож болохгүй гэж байнга хэлж, хууль журмыг чангатгаад байхад л огт тоодоггүй. Цагдаад согтуу явж байгаад баригдчихгүй бол болно гэсэн буруу ойлголт жолооч бүрт байдаг. Согтууруулах ундаа хэрэглэсэн үедээ эхлээд машин жолоодох үед асуудалгүй байдаг. Харин зам ширтээд удаан явахаар нойр нь хүрдэг. Хөдөө орон нутагт жолооч нар айлд согтууруулах ундаа хэрэглэдэг. Ингээд машиндаа дүүрэн хүн чихээд явдаг. Үүнээс болж замын хажуу руу орох, жалга, гуу руу унаж амь насаа алддаг. Согтуугаар тээврийн хэрэгсэл жолоодож яваад бусдыг дайрч амь насыг нь хөнөөсөн, мөн осолдож, амь насаа алдсан хэрэг өнгөрсөн онд 242 бүртгэгдсэн байна.

ЯМАР МАШИН ХАМГИЙН ИХ ОСОЛДОЖ БАЙНА ВЭ

Жолооч нар автомашиныхаа бүрэн бүтэн байдлыг огт хангахгүй байгаас болж осол аваарт орох нэг том шалтгаан болдог байна. “Машины таван бул тачигнаад, хэвтээ тэнцүүлэгч хугарчихсан явна лээ. Дугуй хавагнаад хэд хэдэн газраа овойчихжээ. Хянах самбар дээр юу нь мэдэгдэхгүй гэрэл асаад байна” гээд л хэнэггүй зан гаргаад яваад байдаг. Гэтэл хурдтай явж байтал машиных нь аль нэг эд анги элэгдэж удаан явснаас болоод салаад ойчдог. Эсвэл дугуй нь буудчихдаг. Энэ мэт шалтгаанаас болж осол гарч байна. Мөн автомашин хилээр оруулж ирж байгаа ченжүүд эвдэрсэн, хэмхэрсэн, осолдсон машиныг сэлбэг нэртэйгээр оруулаад ирдэг.

Ингээд гадна талыг нь засч янзлаад хэн ч харсан орж ирсэн шинэхэн машин шиг болгодог. Ийм машины явах эд анги нь эвдрэлтэй байдаг. Үүнээс болж мөн л осол их гардаг. Сүүлийн үед Солонгос Улсад үйлдэрлэсэн аксент, соната зэрэг автомашин, Япон Улсад үйлдвэрлэсэн Тоёота Приус маркийн автомашинтай жолооч нар осолдох, цаашлаад амь насаа алдах нь бусдаасаа их байгаа гэх судалгааны дүн гарчээ.Тоёота, приус маркийн автомашин Монголын зах зээлд эрэлттэй байгаа. Монголд 600 мянга орчим тээврийн хэрэгсэл байгаагийн 60 мянга орчим нь приус авто машин гэнэ. Иргэд шатахуун бага зарцуулдаг болохоор дээрх машиныг худалдаж авдаг аж. Гэтэл дээрх машин нь нимгэн төмрөөр хийдэг жин багатай аж. Гадна талаас нь мөргөлөө гэхэд яг л базсан цаас шиг хэдэн талаараа цөмрөөд орчихдог байна. Өөрөөр хэлбэл, тоёота приус маркийн автомашинтай осолд орлоо гэхэд дотроос нь хүн амьд гарч ирэх боломж бараг байхгүй гэгддэг байна.

ЖОЛООЧ НАРЫН СЭТГЭХҮЙН ДОРОЙТОЛ

Замын хөдөлгөөнд оролцож байгаа жолооч нарын тодорхой хэсэг хэн нэгэн санаандгүй байдлаар шахчих юм бол заавал гүйцэж түрүүлээд зам руу шахдаг. Тэгснээ хэн нэгнийхээ урд орж шахах гээд зам дээр уралддаг. Мөн урдуур нь машин шахаад орчих юм бол мөн л урдуур нь шахаж орох гээд зүтгэчихдэг. Эсрэг урсгалаас хойшоо эргэх гэж байгаа машин дохиогоо өгөөд явж байхаар төв замаар явж байгаа машины жолооч өмнөөс нь тулж очоод тоормос гишгэдэг. Хэн хэндээ зам тавьж өгөхгүй гээд хоёр талаас улайрсан бух шиг л дайрцгаадаг. Энэ бол замын хөдөлгөөнд оролцож байгаа жолооч нарын өдөр бүр гаргадаг үйлдэл. Үүнээс болоод хоорондоо мөргөлддөг. Эсвэл зам дээр зодоон болдог. Хоёр талаас бие биенийхээ дээр гарах гээд хэл амаар доромжилж, гар хуруугаа гозгонуулаад л үзэж тарна. Хэн нэгэнтэй заавал тэмцэлдэж, ялж байж л санаа нь амардаг гэмээр. Өөр нэг алдаа нь эр, эмгүй л хурдны зам дээр яваа мэт хурдтай давхидаг. Энэ бүхэн манайд замын хөдөлгөөнд соёлтой оролцох жолооч нараа бэлтгэж чадахгүй байгааг харуулж байгаа юм.

ГЭР БҮЛЭЭРЭЭ НЭГ МАШИНД БҮҮ СУУ

Баяр ёслолын үед монголчууд хөдөө орон нутгийг олноороо зорьдог. Тэр тусмаа цагаан сараар золголт хийх гээд гэр бүл, хамаатан саднаараа нэг машинд чихэлдэж аваад л явдаг. Өнгөрсөн цагаан сарын үеэр Сэлэнгэ, Дархан-Уул аймгийн зам дээр нэгэн гэр бүл машинтайгаа онхолдож, бүгд нас барсан харамсалтай хэрэг гарч байв. Энэ мэт гэр бүлээрээ явж байгаад амь насаа алдсан харамсалтай осол цөөнгүй гардаг. Тухайн жолооч замын хөдөлгөөний аюулгүй байдлыг хангаад зорчиж явлаа гэхэд эсрэг урсгалаас машин хүрч ирээд мөргөчихдөг. Энэ мэт олон эрсдэл байдаг. Гэтэл жолооч нар хоёр машинтай явах санхүүгийн боломж байхгүй. Нэгнийгээ гэрт нь үлдээгээд явж болохгүй гэдэг. Үүнээс болоод гэр бүлээрээ амь насаа алддаг. Гадаадын өндөр хөгжилтэй зарим оронд нэг гэр бүлийн гишүүд ихэнхдээ нэг машинд суудаггүй. Тэд болзошгүй эрсдлийг тооцоолж үздэг ажээ. Уг нь бүх жолооч хууль дүрмээ сахиж, соёлтой боловсон замын хөдөлгөөнд оролцвол хэн ч амиа алдахгүй, эрсдэл хүлээхгүй байх боломж бий.

Э.Баатар

Монголын геологичдын холбооны гүйцэтгэх захирал М.Тодбилэгтэй ярилцлаа.

-Үндэсний геологийн албыг байгуулах талаар төрийн бодлого, хууль, Засгийн газрын хөтөлбөрт удаа дараа тусгагдаж байсан ч өнөөдөр таг чиг байна. Үндэсний геологийн албыг байгуулах нь манай улсад ямар ашиг тустай юм бэ?

-Газартай харилцдаггүй нийгмийн харилцааны ямар ч салбар байдаггүй болохоор тэр бүгдэд геологийн судалгааны мэдээлэл амин чухал байдаг. Монголын геологийн салбарын алтан үеийнхэн Монголын эдийн засагт үнэтэй хувь нэмэр оруулж буй стратегийн орд газруудыг нээн илрүүлж байсан. Гэвч 1990 он гарч манай улс зах зээлийн нийгэмд шилжсэнээр энэ том салбар задарч, уналтанд орсон. Эрх баригчид эдгээр ордыг хэрхэн эдийн засгийн эргэлтэнд оруулахад анхаарлаа хандуулж буй нь нэг талаар зөв боловч геологийн салбарыг орхигдуулж болохгүй. Учир нь геологи бол уул уурхайгаас арван жилийн өмнө түрүүлж явах ёстой. Тиймээс хөрсөн доорх баялгийг шинжлэх ухаанчаар нээн илрүүлдэг геологийн салбарыг хөгжүүлэхэд төрийн тусгай бодлого зайлшгүй байх хэрэгтэй. Үндэсний геологийн албыг төрийн захиргааны үйлчилгээний байгууллага маягаар байгуулж, геологичдын боловсруулж, баяжуулж, шинэчилсэн мэдээллийг төр засаг болон ард олонд хүргэж байх нь зүйтэй. Чухам ингэж чадаагүйн улмаас үзэл баримтлалгүй улс төр, ул суурьгүй эдийн засаг, ашиггүй бизнес, чанаргүй зээл яригдах болж өрөнд баригдаж дууслаа.

-Өнөөдөр манай улсад геологи, хайгуулын ажил ямар түвшинд явж байна. Монгол орны нийт газар нутгийн 20 хувь нь л геологийн заримдаг хайгуулд хамрагдсан гэсэн мэдээлэл байна?

-Геологийн судалгааг гурван түвшинд хувааж үздэг. Шинжлэх ухааны суурь судалгаа болон геологийн зураглал, эрэл буюу 1:200000 машстабтай регионал зураглалаар Монгол Улс 100 хувь, 1:50000 машстабтай зураглалаар Монгол орны нийт газар нутгийн 40 хувийг судалчихаад байна. Үүний дараа хайгуулын лицензийн судалгаа гэж бий. Урт нэртэй хуулиар, голын эх, ойн сан, усан сан, голын хөндийд, мөн улсын тусгай хамгаалалттай, дархан цаазат, улсын тусгай хэрэгцээний газруудад ашигт малтмал хайхыг хориглосон. Ингээд харахаар Монгол орны нийт газар нутгийн 20 хувьд нь ашигт малтмалын хайгуул хийх бололцоотой болж байгаа юм. Гэхдээ эдгээр газруудад геологийн судалгаа хийхийг хориглоогүй. Үүнийг орон нутгийн удирдлагууд ойлгодоггүй. Улсын төсвөөр хайгуул хийхээр очиж байхад алт ухахаар ирсэн гэж бодоод хөөх тохиолдол гарч байсан.

-Нийт нутаг дэвсгэрийн 20 хувь дээр хайгуулын лицензийг хэрхэн олгодог юм?

-Тал хувийг нь шууд цахим өргөдөл нэрийн дор далд байдлаар олгодог. Үлдсэн 50 хувь нь сонгон шалгаруулалтаар явагддаг. Улсаас ашигт малтмал байх магадлалтай гэж судлагдсан газрууд дээр сонгон шалгаруулалт зарладаг.

-Хайгуулын ажилд манай улсын геологийн компаниуд хэрхэн оролцдог вэ?

-Монгол орны нутаг дэвсгэрийн хэмжээнд ашигт малтмалын эрэл хайгуул хийх хэрэгтэй. Хаана нь юу байгаагаа улс мэдэж, бүртгээд, зураглаж авна гэсэн үг. Шаардлагатай бол өрөмдөөд, эсвэл өрөмдөхгүй. “Эрдэнэс МГЛ”, “Мон Атом” зэрэг төрийн ганц нэг компаниудыг эс тооцвол улсаас хайгуулын ажилд мөнгө гаргадаггүй. Хувийн компаниуд энэ ажлыг гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулалтаар хийдэг. Гадаадын хөрөнгө оруулалтаар нарийвчилсан хайгуулаа хийлгээд төр засаг тайлан мэдээллээ хүлээж авах системийг 1997 оноос хойш хэрэгжүүлж ирсэн. Сүүлдээ энэ системээр явахад хэцүү боллоо. Гадаад дотоодын компаниуд лиценз аваад, хайгуулаа хийгээд өөрсдийнх нь сонирхсон зүйл байхгүй бол лицензээ буцаагаад өгчихдөг байсан. Гэтэл одоо хайгуул хийлгэхгүй гэж хориглосноос болоод хүмүүс арай гэж олж авсан лицензээ буцааж өгөхгүй байх сонирхолтой болжээ. Тухайн газарт юмтай ч байсан, юмгүй ч байсан түүнийгээ бариад хөрөнгө оруулалт хайгаад явах нөхцөл бий болчихоод байна.

-Ийм нөхцөл байдалд ямар арга хэмжээ авах хэрэгтэй гэж бодож байна. Гадны улс орнуудын жишиг юу вэ?

-Геологийн судалгаа гэдгийг төр засаг ч, орон нутаг ч, ард түмэн ч зөв ойлгох хэрэгтэй. Геологийн судалгааг хориод байж болохгүй. Улсын төсвөөр хийдэг ажил. Төсөв хүнд байгаа ч гэсэн геологийн судалгаандаа төсөв нэмэгдүүлэх шаардлагатай. Эрх баригчид бүгд л энэ ажлыг хийнэ, нэмэгдүүлнэ гэж хэлдэг ч амьдрал дээр хэрэгждэггүй. Канад, Австрали зэрэг ашигт малтмал элбэгтэй орнууд геологийг маш сайн дэмждэг. Япон улсад геологи хайгуулын салбарыг төрийн алба хэлбэрээр явуулдаг. Энэ жишгийг манай улсад нэвтрүүлэх хэрэгтэй байна. Манай улсын геологийн салбар уул уурхайн дагавар салбар болчихоод байна. Уул уурхайн яаманд Геологийн газар, Ашигт малтмалын газарт Газрын тос, геологийн хэлтэс гэж байдаг. Энэ мэтээр Монголын геологийн салбарыг энд тэнд тараагаад хаячихсан байна. Уг нь геологи чинь ганцхан уул уурхайн салбарын дагавар биш. Ерөөсөө нийгэм, эдийн засгийн хөгжлийн суурь байхгүй юу. Агрогеологи, геохими, геодези, гидрогеологи, эрүүл мэндийн геологи гэх мэтээр нийгмийн бүхий л салбаруудтай холбогддог салбар. Тэр ч бүү хэл хаана хогоо хаях вэ, хаана булах вэ гэдгийг геологичид гаргадаг.

-Монголын газар нутгаас хичнээн төрлийн ашигт малтмал олборлоод байна вэ. Тавантолгой, Эрдэнэт шиг томоохон орд газрууд илрэх боломжтой юу?

-Өнөөдрийн байдлаар 700 шахам орд, 8000 гаруй илэрц байна. Гэхдээ бүгд эдийн засгийн ач холбогдолтой байдаггүй. Эдийн засагт хамгийн хурдан хугацаанд ашиг өгдөг салбар нь алт, зэс, хайлуур жонш, нүүрс, цайр, хар тугалга байна. Ураныг ашиглах талаар яригдаж хайгуул хийж байна. Газрын тос олборлосноо гэрээний дагуу экспортолж байгаа. Хэрвээ энэ салбарт хөрөнгө оруулалт хийгдвэл томоохон ордууд гарч ирэх боломжтой. Гадны хөрөнгө оруулалтаар Өмнөговьд газрын гүний өрөмдлөгийн судалгаа нэлээд хийгдсэн. Бусад газар нутагт бараг хийгдээгүй. Манай улс дэлхийн улс орнуудтай зэрэгцэж хөгжихийн тулд газрын гүн рүүгээ судалгаа хийх хэрэгтэй. Улсаас геологийн салбарт жилд наймаас есөн тэрбум төгрөг төсөвлөдөг ч энэ нь геологийн томоохон судалгаа төсөл хэрэгжүүлж, нарийн өрөмдлөг хийж хүрэлцдэггүй. Маш олон компани өрсөлдөж нэг нь авдаг боловч санхүүжилт нь цагтаа орж ирдэггүй. Зээл авч ажилчдын цалингаа тавьж явтал зээлийн хүү нь өсч тухайн компанийг өрөнд оруулдаг. Ингээд геологийн компаниуд ашиггүй ажиллаж, энэ салбарт ажиллах хүмүүсийн тоо цөөрсөөр байна. Монголын геологийн салбарт орчин үеийн техникжилт бүрэн нэвтэрч, чадварлаг геологичид байгаа боловч хууль эрх зүйн салбарын зохицуулалт дутагдаж байна. 1980-аад онд зохиогдсон Газрын хэвлийн тухай суурь хууль хуучирч үеэ өнгөрөөсөн. Үүнийг шинэчилж боловсруулах хэрэгтэй байна.

-Геологийн салбарын хөгжил ингэж удааширч, гацаанд орсон байдлаасаа гарч чадахгүй бол бидэнд ямар сөрөг нөлөөтэй вэ?

-Салбарын хөгжлийг удаашруулснаас олон компаниудын үйл ажиллагаанд доголдол гарч, нэлээд хэсэг нь дампуурч, мэргэшсэн мэргэжлийн баг хамт олон тарж, ажилгүйчүүдийн эгнээнд орж, чадварлаг боловсон хүчнүүд нь зэврэхэд хүрлээ. Үүний улмаас ахмад, дунд, залуу үеийн залгамж чанар тасарч, салбарыг уналтанд оруулчихаад байна. Ингэж геологийн салбараа орхигдуулаад байвал хэдэн жилийн дараа геологийн эрэл хайгуулын ажлаа гадныхнаар хийлгэх өдөр ирэхийг үгүйсгэх аргагүй.