Дэлхийн зулай Эверестийн оргилд хөл тавьсан Монголын анхны эмэгтэй, Монгол Улсын Гавьяат Тамирчин, Уулын спортын Олон улсын хэмжээний мастер Бадамгаравын Гангаамаатай ярилцлаа. Тэрбээр дэлхийн долоон тивийн зургаагийнх нь ноён оргилд гарсан бөгөөд долоо дахь авиралтаа удахгүй хийх гэж байгаа юм.
-Та удахгүй Антарктидын ноён оргил ВинсонМассифт гарахаар бэлтгэж байгаа. Өмнө нь зургаан ноён оргилд гарсан. Долоо дахь дайралтын зорилгоосоо манай уншигчидтай хуваалцаач?
-Уулын спортод өндөр уулын төрлөөр хоёр том амжилтыг уулчид үзүүлдэг. Түүний нэг нь дэлхийн долоон тивийн ноён оргилд гарах байдаг. Энэ бол үнэхээр том амжилт байдаг. Тэгвэл тэрхүү долоон том оргилын нэг нь Антарктидын ноён оргил Винсон Массифт юм. Ази, Европ, Өмнөд Хойд Америк, Африк, Австрали ба далайн орнууд, Антарктидын гэсэн долоон ноён оргил байдаг юм. Түүнээс би зургаад нь хөл тавьж, эх орныхоо далбааг мандуулсан.
Одоо долоо дахь оргилдоо оролдлого хийхээр бэлтгэж байна. Энэ нь миний ч гэлтгүй Монголчуудын хувьд ач холбогдолтой. Өнөөдөр дэлхийн долоон тивийн ноён оргилд гарсан хүмүүсийн нэр / статистик / дунд Монгол гэсэн нэр байхгүй байгаа. Тийм болохоор тэр жагсаалтад Монгол гэдэг нэрийг бичүүлчихвэл зорилго биелэх гээд байна. Иймээс Винсон руу хийх авиралт миний ч, монголчуудын ч хувьд ач холбогдолтой юм.
-Авиралт хийхэд хэр хэцүү бол. Та судалж байгаа байх?
-Дэлхий дээр амархан авираад гарчих уул гэж байхгүй шүү дээ. Ноён оргил болгон өөр өөрийн онцлогтой, цаг агаартай, замтай байдаг. Тийм болохоор энэ уул мэдээж амар биш. Далайн түвшнээс дээш 4897 метр өндөр. Эверестийн оргилтой харьцуулахад намхан юм шиг хүмүүст санагдаж байж болох. Гэвч энэ уул чинь өөрийн гэсэн араншинтай, цаг агаартай. Цаг агаарын хувьд өмнөд туйлд байгаа болохоор маш хүйтэн.
Салхи, шуурга ихтэй байдаг гэсэн мэдээлэл авсан. Ууландаа -30, 40 хэм хүрч хүйтэрдэг гэсэн. Нөгөө талаар, маш хол зам туулж байж авирах ууландаа хүрнэ. Онгоцоор маш олон нислэг дамжина. Харин Антарктид руу уулчид нэгдсэн журмаар захиалгын онгоцоор явж хүрнэ. Энэ бүхнийг нийлүүлээд тооцвол маш үнэтэй авиралт болж байгаа. Өртөг ихтэй юм.
-Авиралт хийхдээ бусад орны уулчидтай хамт явна биз дээ. Ямар орны уулчидтай хамт гарах вэ?
-Одоогийн байдлаар авиралт хийх уулчдын мэдээлэл гараагүй байна. Ер нь ууланд авирах улирал гэж байдаг. Тэгвэл Антарктид тивийн ноён оргил Винсон Массифт гарах хамгийн тохиромжтой хугацаа нь арваннэгдүгээр сарын сүүлээс нэгдүгээр сарын дунд хүртэл. Тэгэхээр авиралт арваннэгдүгээр сарын сүүлээр хаанахын ямар уулчин явах жагсаалт гарах байх. Авиралт эхлэхээс сарын өмнө тодорхой болох болов уу. Мэдээж олон орны уулчид хамт явах нь тодорхой.
-Аялалын зардалд 42 мянган ам.доллар хэрэгтэй гэсэн. Тиймээс та хандив цуглуулахаар хүмүүст хандаад байгаа. Одоогоор тусалж дэмжиж байгаа хүмүүс хэр байна?
-42 мянган ам.доллар гэдэг бол Чили улсаас Антарктид ороод, ууландаа авираад эргэх л зардал. Тэгэхээр Чили ортол нисэх зардал. Хоол унд, буудал гээд зардал нэмэгдэнэ. Ерөнхийдөө 50 орчим мянган ам.долларын зардал гарах байх. Одоогоор хандивын үйл ажиллагаа дөнгөж л эхэлж байна. Миний хувьд хугацаа алдаж байгаа. Гэхдээ монголчууд маань жаахан ч гэсэн дэмжээсэй гэж бодож л нийтэд зарласан. Яагаад гэвэл энэ их мөнгийг би ганцаараа босгож чадахгүй, хэцүү. Нийтэд зарласнаас хойш хүмүүс дэмжиж байгаа. Одоогоор 400-аад хүнээс хандив ирсэн.
10, 20 мянгаас эхлээд чадлынхаа хэрээр хандив өргөж байна аа. Цаашид ч олон хүмүүс дэмжих байх, тийм хандлага ажиглагдсан. Яахав, цуглуулах мөнгө нь их болохоор цугларах гэж удах байх. Гэвч эх орныхоо төлөө, Монголын төлөө гэсэн сэтгэлээр дэмжиж байгаад үнэхээр их баяртай байна. Би цаашлаад бизнесийн байгууллагууд руу хандана, хүмүүстэй уулзана. Уг нь авиралт эхлэхээс 120 хоногийн өмнө урьдчилгаа гэж 5000 ам.доллар явуулах ёстой байсан. Гэвч энэ хугацаа нь өнгөрчихсөн. Одоо 60 хоногийн өмнө урьдчилгаа мөнгийнхөө 50 хувийг.
30 хоногийн өмнө бүрэн төлнө гэсэн төлөвлөгөөтэй л явж байна. Энэ авиралтыг зохион байгуулагчид нь Оросууд. Тийм болохоор урьдчилгаа өгөх хугацаандаа уян хатан хандаж өгөөч ээ гэсэн хүсэлт тавьчихаад л зүтгэж байна. Энэ хугацаанд зардлаа олно доо. Одоо надад маш олон хүн тусалж байгаа. Хандив өргөсөн тэр бүх хүмүүстээ баярлалаа гэж хэлье. Мөн уншигчид, Монголынхоо ард түмэнд хандаад намайг дэмжээрэй гэж хүсэх байна.
-Ууланд авирах бол нэг талаар спорт. Төрөөс спортод тодорхой хэмжээнд мөнгө зарцуулдаг. Тийм болохоор та төр засгийнханд хандаад үзвэл яасан юм?
-Би бүхий л арга замыг хайна, хандаж болох бүхэндээ хандана гэж бодож байгаа. Яагаад төр засгаас тусалж болохгүй гэж. Болно шүү дээ. Бид Монголдоо л тэр, энэ гэж ярьдаг болохоос эх орноосоо гарахаар ганцхан улсын нэр гардаг. Уулчид гэхэд “Манай багт нэг Монгол яваа” гэж ярьдаг. Монгол чадсан уу, чадаагүй юу гэдэг. Түүнээс биш Гангаамаа чадсан уу, чадаагүй юу гэхгүй. Тийм болохоор монголчууд, Монголын төр засаг маань дэмжлэг үзүүлж ирсэн цаашид үзүүлэх ч байх гэж бодож байна.
-Дэлхийн долоон тивийн ноён оргил дээр гараад, амжилт гаргачихвал шагнаж урамшуулдаг систем дэлхийд байдаг юм болов уу?
-Тэрийг сайн мэдэхгүй байна. Шагнал байдаг уу гэдгийг судлаагүй. Бодоо ч үгүй. Ямар ч байсан рекорд амжилтад бүртгэнэ. Өнөөдөр Гиннесийн номонд оруулна гээд л янз бүрийн амжилтуудыг бүртгэж авдаг биз дээ.
Түүнтэй адил долоон оргилд гарсан хүмүүсийн жагсаалтыг гаргачихсан байдаг. Хэрвээ би амжилтыг гаргаж чадвал тэр түүхэн хүмүүсийн нэг боллоо л гэсэн үг. Одоогоор дэлхийн долоо тивийн ноён оргилд гарч чадсан 345 эрэгтэй, 71 эмэгтэй уулчин байна. Мөн Австрали ба Далайн орнуудын хоёр ноён оргил болох Карстензпирамид, Костюшкод гарч, нийтдээ найман оргилд хөл тавьсан 148 хүн байгаа.
Дэлхийн долоон тивийн ноён оргилд гарч, “The seven summits”-ийг долоогоор хийсэн эсвэл наймаар хийсэн гэсэн хоёр амжилт байдаг. Тэгэхээр би наймаар хийхээр зорьж байна даа. Дэлхийн долоон тэрбум хүнээс энэ рекордыг хийсэн ердөө 148 хүн байна гээд бод доо. Хятадаас гэхэд долоон оргилд гарсан гурван л хүн байгаа. Оросоос 12 байдаг. Энэ улсууд хэчнээн хүн амтай их гүрнүүд билээ. Гэтэл ийм цөөхөн уулчин тэр амжилтад хүрч. Дэлхийд бол нийтдээ 416 хүн дэлхийн долоон оргилын амжилтыг хийжээ.
-Та дэлхийн долоо тивийн ноён оргилуудын зургаад нь гараад үзчихсэн хүн. Тэр дундаас хамгийн их сэтгэл хөдөлгөсөн, “Би чадлаа” гэж өөрөөрөө бахархсан мөчөө дурсаач гэвэл?
-Мэдээж дэлхийн зулай дээр гарахад “Би чадлаа” гэж өөртөө хэлж, огшиж байсан. Мөн тив тивийн оргил болгон дээр гарахдаа ч “Би гарч чадлаа” гэж баярладаг. Уулчин хүн оргил дээр гараад баярлаж, хашгирдаггүй юм шиг байна билээ. Би бол “Чадлаа шүү” гэж боддог. Их баярлавал нулимс гардаг. Зургаа, долоон оргилд гарахдаа би бүгдэд нь үнэхээр баярлаж, нэг даваа давлаа гэж боддог байсан. Би зургаа давчихаад байна. Одоо долоо дахь даваа л үлдээд байна даа.
-Долоо дахь оргил дээрээ амжилттай гараад, уулчин хүний хүссэн амжилтыг үзүүлээд ирсний дараа яах бол. Та тэгж бодож үзсэн үү?
-Одоохондоо долоо дахь оргил дээрээ гараагүй байгаа болохоор чухам яахыг хэлж мэдэхгүй байна. Гэхдээ би энэ оргил дээр амжилттай гарчихаад ирвэл том амьсгаа авах байх. Ямар ч байсан зорьсон нэг амжилтдаа хүрлээ шүү гээд л том амьсгаа авна даа. Түүний дараа боллоо гэж бодох уу, яах бол гэдгийг явж ирээд л хэлье.
-Тэгвэл үүний дараагийн зорилго гэвэл?
-Би авиралт хийхийнхээ өмнө дараагийнхаа оргил руу давж хардаггүй. Өнгөрсөн нэгдүгээр сард Өмнөд Америк тивийн ноён оргил Аконкагуад гарсан шүү дээ. Оргил руу авиралт хийх гээд бааз дээр байрлаж байтал Оросын хоёр уулчин ирээд “Гангаа, чиний дараагийн авиралт чинь Винсон юм байна. Тэгээд чи долоон оргилоо дуусгачих юм байна” гэж хэлж байсан. Тэгэхээр нь би “Үгүй ээ, би энэ оргилд гараагүй байна” гэж хэлсэн.
Гэтэл “Чи одоо гарчихна шүү дээ” гэж байлаа. Тэр үед “Энэ том ууланд гараагүй байж би хамаагүй хэлж чадахгүй байна. Амжилттай авирчихаад дараагийнхаа ярина” гэж хэлж байлаа. Яг л түүнтэй адилхан одоогийн зорьсон зорилгодоо хүрчихээд дараагийнхаа ярина даа. Винсонд гарчихаад ирснийхээ дараа өөр зорилго тавих байх. Одоохондоо би зодог тайлах арай болоогүй байна.
-Энэ таны сүсэг бишрэлтэй холбоотой юу?
-Мэдээж сүсэг байгаа. Гэхдээ нэг хувь. 99 хувь нь хүндлэл. Өмнө чинь маш том оргил байж байхад түүнийг даваад, цаадахыг нь ярина гэдэг бол дэндүү хүндлэлгүй хэрэг болно. Би өмнөө дүнхийж байгаа тэр том хайрханы оргилд гарч чадах ч юм бил үү, хэн мэдлээ. Тэр хайрхан намайг хүлээж авахгүй ч байх юм бил үү. Тийм байхад давж ярина гэхээр зүрх хүрэхгүй байна. Түүнээс биш өөртөө итгэлгүй байгаа юм биш шүү.
Эх сурвалж: “Монголын мэдээ” сонин
НӨАТ-ын сугалааны тохирол маргааш
Cүхбаатарын
М
“Брежнев гэж хэн бэ? гэхэд Алла
Алла Пугачёва 1974 онд Бүх холбоотны
Болгар гаралтай залуухан дуучин
Монгол Улсын Ерөнхий сайд Ж.Эрдэнэбат Дархан-Уул аймгийн Орхон суманд ажиллаж, иргэд, тариаланчидтай уулзлаа. Орхон сумын иргэд уулзалтад зориулж аймгийн өрхийн үйлдвэрлэгчдийн бүтээгдэхүүний үзэсгэлэн худалдаа ажиллууллаа.
Мал аж ахуй, газар тариалан зэрэг хөдөө аж ахуй бол манай улсын түүчээлэх салбар байх учиртай. Малчид, тариаланчид, ногоочид маань үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүнээрээ, түүний чанараар хоёр хөрш төдийгүй дэлхийд өрсөлдөх, нийлүүлэх боломж бий. Засгийн газар энэ асуудалд анхаарч ажиллана гэлээ. 
Дорнод зүгийн талын чимэг болсон Ганга нуур ширгэж байна гэх чимээ энэ зун тасарсангүй. Аагим халуунд нуурын ус бараг л юу ч үгүй болтлоо ширгэж байгаа тухай зүүн аймгаас ирсэн хүн бүр толгой сэгсрэн ярилаа. Хэт халснаас болж нуурын ус ууршаад дэгдчихсэн гэж ярих нэгэн байхад учир мэдэх хүмүүс малын баас шээс Ганга нуурыг мөхөөж байна гэв. Нутгийн олон угтаа Ганга нуурыг хөвөө хязгааргүй их далай лугаа адил сэтгэн хайрлан хүндэтгэдэг. Гэсэн ч нуурын ус урьд өмнөх үеэсээ хэд дахин багасаж юу юугүй алга болохын даваан дээр байна. Шалтгаан нь өнгөрөгч зун хэт их халсандаа ч байгаа юм биш. Нуураа бараадан амьдардаг нутгийн айлуудын малтай л холбоотой. Хун шувууд өдөржин шөнөжин гангананхан байдаг Гангын эрэгт өнөө жил 30 гаруй мянган мал зуссан байна лээ. Хөрсөн дээрээ 40 хэм хүрч халахад адуу мал сүрэг сүргээрээ багшралдан нуур руу тэмүүлэх нь ойлгомжтой. Ялаагаа үргээн өдөржин налайн зогсоо мал мэдээж хэрэг усан дотор бааж шээж таараа. Нэг адуу өдөрт таван кг хомоол унагадаг гэж бодвол нуур өдөр бүр 150 тонн малын баас шингээх гэж үйл тамаа цайдаг байж таарах нь. Дээрээс нь 90 гаруй тонн шээс нуур руу ордог гэж тооцоолъё. Ийм байхад нуур ширгэхгүй байхын аргагүй. Яаж харин ийм олон жил тэсч, тэмцэж чадсан юм бол гэмээр. Дээрээс нь урьд өмнө хорин нэгэн булаг шанд Ганга нуураа тэжээн тэтгэдэг байсан бол өнөө жил хоёрхон нь үлдэж. Дагшин булгийн ус тал бүрээс нь цутгаж халгин цалгин мэлтэлзэж байдаг байсан Ганга нуур дээрх хоёр шалтгааны улмаас лаг шавар болтлоо өтгөрч хүн бүү хэл мал орохын эцэсгүй болжээ. Ингэж Монгол орны аль л сайхан нуур цөөрмийг 70 сая эвэртэй нинжа сүйтгээд дуусах нь. Энэ тухай манай сонин өнгөрсөн хавар “Монголын сайхан байгалийг мал сүйтгэх, нинжа сүйтгэх хоёрт чанарын ялгаа алга” гэж бичиж байлаа. Бид оргүйгээс ингэж бичээгүй. Олон газраар, Монгол орны бүх л аймаг, сумдаар томилолтоор явах үедээ олон нуур, цөөрөм хэрхэн алга болж буйг харсан болохоор бичдэг юм. Аль ч нутгийн нуур, цөөрөм ор мөргүй ширгэж алга болсон нь голдуу мал сүрэгтэй холбоотой. Нутгийн иргэд ч энэ тухай ярьдаг. Манай нутгийн тэдний мал өдөржин нуурын усанд зогсчихдог. Тийм үед нуурын уснаас умдаалах бүү хэл хажуугаар нь явахаар хомоол үнэртдэг гэж ярьдаг юм. Ингэж Монголын аль үзэсгэлэнтэй булаг шанд, нуур цөөрөм олон сая малын баасыг шингээх “цэвэрлэх байгууламж” болж байна. Хотын бид зуны амралтаараа ойр зуурхан амралтаар явахдаа ийм байдлыг нүдээр харж мэдэрдэг дээ. Аль сайхан байгальтай, мод ус жигдэрсэн тийм л газар хэдэн мал очоод шавчихсан байдаг. Хөөж туугаад ч нэмэргүй. Майхан барих бүү хэл суух ч газаргүй болтол бааж шээсэн байдаг болохоор цэвэрхэнийг нь бодон хайрга чулуу бараадан явахаас өөр аргагүй болно. Тийм сайхан байгальтай газар хоёр, гуравхан айл зуссаны дараа жил улаан халцгай болоод үлдэх нь бий. Жижигхэн гол горхи тэр олон малын хөлд сүйтгэгдэн мөхөхийн наахна үлдээд байх юм. Зарим нь ч тэнд булаг, горхи байсан гэх ул мөргүй болтлоо юу ч үгүй хатаж хоцорно. Ингэж гол горхи, нуур цөөрөм ширгэж алга болоход мал сүрэг хамгийн их нөлөөлж байна. Дээрээс нь Монгол орон төдийгүй дэлхий жилээс жил ирэх тусам улам бүр хуурайшиж буй. Ийм нөхцөлд бид яах ёстой вэ гэвэл нуур руу мал сүргийг хөлөөр нь оруулж амаар нь уулгахыг л болиулмаар байгаа юм. Нуур усаа хашаалж хамгаалах хэрэгтэй. Гадна талд нь худаг гаргаад өгчихье. Булаг шандын эхийг адуу мал даваад гарчихааргүй хашаа хороогоор хамгаалмаар байна. Ингэвэл ядаж л газрын гүнээс оргилон ундарч буй эхийг нь юу ч үгүй гишгэлээд байхгүй. Харин ойролцоо нь гүний худаг заавал ч үгүй гаргаад өгчих. Булаг шанд оргилж буй газрын ойролцоох гүнд усны ундарга байж л таараа. Иймэрхүү ажлуудыг тухайн орон нутгийн засаг захиргааныхан нэн даруй зохион байгуулмаар байгаа юм. Томоохон нуур цөөрмөөс шуудуу татаад малаа услаад байж болно шүү дээ. Ямар огт ус уулгахаа больё гэж байгаа биш. Хамгийн гол нь сүрэг сүргээр нь нуурын ус руу оруулж өдөржин баалгаж шээлгэдгийг л болиулчихмаар байгаа юм. Том том хөндий, шилд мал бэлчээрлэх газрыг тусгайлан зааж өгөөд тэнд нь худаг гаргаад өгчихвөл болоод явчихна. Хэрэв нуур цөөрөмтэй ойрхон зусаад мал сүргээ өдөржин усанд байлгадаг бол өндөр хэмжээний татвар оногдуулж болно. Тэгэхгүй бол Монголын аль сайхан гол горхи ор мөргүй ширгээд алга болох нь. Энэ янзаар байвал ариун Гангын ус юу ч үгүй болох нь. Хоёр, гуравхан жилийн дараа үр хүүхдээ дагуулан Дарьганга нутагт очоод “Энд мянган хун чуулдаг Ганга нуур байлаа” гээд цэлийсэн хоосон тал ширтээд дурсан суух энүүхэнд болчихжээ. Алдарт Ганга битгий хэл бараг хүн мэдэхгүй шахам хэчнээн нуур цөөрөм энд тэнд ширгэж байгааг тааж хэлэхийн арга алга.
Ерөнхий сайд Дархан-Уул аймагт ажиллах үеэрээ тус аймгийн Хонгор сумын “Цайдам өгөөж” ХХК-ийн ургац хураалтын явцтай танилцлаа. Энэ үеэр тэрээр орон нутгийн сэтгүүлчдийн асуултад хариуллаа. 
Тариаланчид ургацаа борлуулахад төр засгаас дэмжлэг үзүүлэхийг хүсч байв. Засгийн газар тариаланчдын хүсэлтийг үндэслэж энэ оны төсвийн тодотголд зургаан тэрбум төгрөгийн эх үүсвэрийг суулгасан. Энэ мөнгөөр үр тариа худалдан авахгүй, харин тариа худалдан авах хүмүүст санхүүгийн эх үүсвэр босгоход нь дэмжлэг үзүүлбэл борлуулалтад нөлөөлнө гэлээ. 
Төр нийгмийн зүтгэлтэн, Монгол Улсын баатар, Хөдөлмөрийн баатар, Маршал