Month: September 2016

Академич, анагаахын шинжлэх ухааны доктор, Ш.Болдтой ярилцлаа.

-Та саяхан Хүннүгийн үеийн эмчилгээний тухай шинэ баримт олсон гэсэн. Ямар баримт байв?

-Хүннүгийн анагаах ухааны түүхийн талаар урьд нь гаргасан бүтээлээ баяжуулах боломжтой, тухайн үеийн эмч, эмчилгээний аргатай холбоотой мэдээ материалуудыг тодруулан “Хүннүгээс XXI зууны Монгол Улс хүртэлх үеийн эмч, маарамба, гүүш, бариач нарын цадиг, бүтээлийн ойллого” бүтээлдээ оруулсан. Хүннүгийн үед эмч гэж нэрлэгддэг, мэргэшсэн хүн байсан гэдэг нь баттай тогтоогдсон. “Хан улсын бичиг, Су Ү-гийн намтар”-т: Хан улсын элч Су Ү өөрийгөө илдээр хатган шархадсанд Хүннүгийн хааны зөвлөх Вэй Ли хүннү эмчийг дуудан ирүүлсэнд эмч газар ухан дотор нь зөөлөн гал асаагаад Су Ү-г дээр нь хэвтүүлэн, цусыг нь шахаж гаргав гэж тэмдэглэсэн байна. Энэ аргыг бас халуунаар ангаслах засал гэж нэрлэдэг. Тэгэхээр Хүннүгийн үед халуунаар ангаслах гэдэг эмчилгээний арга байжээ.

Нөгөө талаас Хан улсын хааны зөвлөх Чао Цуо Хан улс, Хүннү гүрний хооронд байгуулсан “Хил хязгаарын харуул, хилийн хамгаалалт”-ын тухай гэрээг НТӨ 169 онд боловсруулжээ. Энэ гэрээний нэг заалтанд: “Хан улс хил дээр шинээр суурьшигчдад зориулж, эмнэлгийн тусламж, шашин шүтлэгийн хэрэгцээг хангах зорилгоор эмч болон бөө нарыг хөлсөлнө” гэсэн байдаг. Уг гэрээний дагуу хүннүчүүд Хан улсын умард хил орчмоор, Цагаан хэрмийн хойгуур нутаглан суурьшиж, хэрэв тэдэнд эмнэлгийн тусламж хэрэгтэй бол эмч, засал хийлгэх, онгон тахиулах, мэргэ төлгө тавиулах бол бөөг хөлсөлж өгөх үүргийг Хан улс хүлээж байжээ гэсэн баримтууд олдоод байна.

-Хүннүгийн үед анагаах ухаан ямар түвшинд хүрсэн байв. Энэ үеийн анагаахын ололт юу байсан бол?

-Сонирхолтой асуулт. Олон баримт өгүүлж болно. Тодорхой жишээ хэлье. НТ 261-341 оны үеийн Хятадын анагаах ухаантан Ге Хонг гэдэг хүний бичсэн “Яаралтай тусламжид хэрэглэдэг жорын гарын авлага” (Zhou Hou Fang)-д Монголчуудын өвөг дээдэс хүннүчүүдийн бүтээсэн “Хүннүгийн нүүдэлчдийн үрэл” эмийн тухай тэмдэглэсэн байна. Тухайн үедээ ч, өнөөдөр ч дэлхийн анагаах ухааныг тодорхойлоход томоохон байр суурь эзэлдэг Хятадын уламжлалт анагаах ухааны нэртэй эрдэмтэн Ге Хонг Хүннүгийн эмийн жорыг зүгээр ч нэг сонгон авч өөрийн номдоо оруулаагүй байх аа. Хүннүгийн анагаах ухааны хөгжил хөрш зэргэлдээ орны эмч нарын сонирхлыг татах хэмжээнд байсан учраас л тэд бүтээлдээ эшлэл татсан байж таарна. Үүнээс үзэхэд Хүннүгийн анагаах ухааны хөгжил Хятадын Хан улсын анагаах ухааны хөгжилтэй зиндаа нэг байсан гэж үзэж болохоор байна.

-Хүннүгийн үеийн эмчилгээний жоруудаас өнөөг хүрч ирсэн “ноу хау” байдаг уу?

-Шууд уламжлагдаж ирсэн жорыг одоогоор тогтоогоогүй байна. Харин дам байдлаар Хятадын эртний эмийн сударт бичсэн баримтад тулгуурлан тодорхойлж болно. Хумхаагийн эсрэг шинэ эм бүтээж, Нобелийн шагнал хүртсэн Хятадын уламжлалт анагаах ухааны эрдэмтэн Ту Юү-юү профессор өөрийн нээлтийн эх сурвалжаа дээр дурдсан Ге Хонг эмчийн бичсэн “Яаралтай тусламжид хэрэглэдэг жорын гарын авлага”-ыг судалж “Ar­temisia annua” гэдэг эмийн ургамлаас өндөр идэвхтэй бодис хандлан авах нууц түлхүүрийг нээсэн. Ге Хонг эмчийн “Яаралтай тусламжид хэрэглэдэг жорын гарын авлага” бүтээлд “Хүннүгийн нүүдэлчдийн үрэл” эмийн тухай бичсэн. Одоогоор “Хүннүгийн нүүдэлчдийн үрэл” “Нүүдэлчдийн үрэл”, “Нүүдэлчдийн их үрэл” болон “Дотрыг амирлуулах нүүдэлчдийн их үрэл” гэсэн дөрвөн үрэл эм байсан нь тогтоогдоод байна.

-“Ар Монголын чоно шархаа гурав долоогоод эдгэдэг” гэсэн хэллэг монгол кинонд гардаг. Шүлс хамгийн анхны эмчилгээний арга байсан гэсэн үү?

-Амьтанд байдаг шархаа долоодог зөн анхандаа хүнд ч байсан. Одоо ч энэ нь хадгалагдаж үлджээ. Бид чинь заримдаа гараа зүсчихээд шууд л амандаа хийгээд цусыг нь сороод эхэлдэг. Жишээ хэлье. “Монголын нууц товчоо”-нд “Чингис хаан тэр байлдаанд хүзүүний судсыг шархдуулж цусыг нь тогтоовоос үл болон тэвдүүлэхэд нар шингэмэгц мөн тэндээ сэрэмжлэн бууж бөглөрсөн цусыг Зэлмэ амаараа шимэн шимэн амаа цусдаж, тэр бусад хүнд үл итгэн сахин сууж…” гэсэн баримт буй. Чингис хаан хүзүүндээ шарх олж цус гарсныг Зэлмэ амаараа сорсон нь шүлсэн дэх бактерийн эсрэг ферментийн нөлөөгөөр шарх хурдан аньж, түргэн эдгэрэх боломжтой болгожээ. Энэ арга нэн эртнээс анх шархадсан амьтан шархаа долоон эдгээж байсныг харан тэдгээр амьтдыг дуурайн хэрэглэж эхэлсэн тухай аман домгийн бодит жишээний нэг болохын зэрэгцээ дээрхтэй адил баримтууд Лувсанданзаны “Алтан товч”-д мөн бичигдэн үлджээ.

-Та судас барьж оношилдог хүн. Энэ чиглэлээр эрдмийн зэрэг хамгаалсан. Монголчууд хэдий үеэс судсаар оношилж эхэлсэн бол?

-Судас барьж оношлодог арга анх Хятадад үүссэн гэдэгтэй ихэнх судлаачид санал нийлдэг. Тиймээс тэдэнтэй хөрш зэргэлдээ амьдарч байсан Өвөг монголчууд энэ аргыг огт мэдэхгүй байсан гэвэл худлаа болно. Гэхдээ аливаа мэдлэг шинжлэх ухааны нотолгоонд үндэслэсэн байх ёстой. Өнөөгийн байдлаар монголчууд судсаар оношлох аргыг нэн эртнээс хэрэглэж байсан гэдгийг баттай тогтоох баримт олдоогүй байна. Хамгийн бодит баримт нь XV зууны сүүлч, XVI дугаар зууны эхнээс судсаар оношлох аргыг эмнэлгийн практикт хэрэглэж эхэлсэн байжээ.

-Хүн нүд нь өвдвөл нүдний эмчид, бөөр нь өвдвөл бөөрний эмчид хандана. Энэ маягаар өвчний шалтгааныг олохын тулд маш олон шинжилгээ өгч, эмч нарын гар дамжих хэрэгтэй болно. Харин судас бариад өвчний шалтгааныг хэлдэг дорнын анагаах ухааны эмч нар оношлох чадвараараа техник технологийн дэвшилтэй өрсөлдөж чадах болов уу?

-Ирээдүйд яахыг хэлэхэд эрт юм. Учир нь судас барьж шинжилнэ гэдэг маань бодит байдал дээр гарын бугуйн анхдугаар нугалааснаас цон, ган, чаг гэж гурав хэмжээд арьсанд, маханд, ясанд төдий дараад л эрүүл, өвчтэй эсэх, өвчтэй бол ямар өвчтэйг нь эмнэл зүйн дагуу хэлээд байгаа мэт боловч чухамдаа судсыг хуруугаараа гэхээсээ илүү сэтгэлээрээ, оюунаараа, эмч хүний зөн, мэдрэмжээрээ барьдаг юм аа. Тиймээс хүн шиг сэтгэлтэй, сэтгэдэг, зөн мэдрэмжтэй техникийг бүтээхэд амаргүй байх. Гэхдээ шинжлэх ухаан үнэхээр гайхамшигтай хурдан, өргөн далайцтай, үнэмшилтэй, нотолгоонд суурилан хөгжиж байна.

-Монголчууд “Эхийн ус” гэж ярьдаг. Харин ямар нэг өвчтэй хүний шээс ашиг тустай чанараа алддаг уу?

-Монголын уламжлалт анагаах ухааны судар номонд өвчтэй хүний шээсийг эмчилгээнд хэрэглэдэг тухай ойлголт байхгүй. Харин эрүүл хүний, найман настай эрэгтэй хүүхдийн, улаан зүстэй үнээний шээсийг хэрэглэдэг тохиолдол бий. Эрүүл хүний шээсийг хэрэглэх хүрээнд эхийн ус буюу шээсийг оруулж үзнэ. Төвд хэлээр бичсэн анагаах ухааны сударт таны хэлдгээр шээсийг ус гэж бичдэг. Хүнээс гардаг хирийн нэг учраас нэрийг нь цээрлэж байгаа юм. Мөн өтгийн шүүс, домти гэж нэрлэдэг.

-Та Монголын анагаах ухааны түүхийг маш их судалсан хүн. Ингэхэд Чингис хаанд ямар эмч үйлчилдэг байсан бол. Монголчууд аян дайн их хийдэг байсан учраас шархтай хүмүүсээ эмчилдэг тогтолцоо байсан байж таарна?

-Чингис хаан гадагшаа дайнд мордвол буудлын ордныг сахих шадар цэргийн дотор тусгай мэргэжилтэн томилж эм, эмнэлгийн ажлыг хариуцуулж байв. Жишээлбэл: 1204 онд Чингис хаан Найман аймагтай байлдахаар мордох үедээ цэргийн дотроос тусгай хүнийг томилон эм, эмнэлгийн ажлыг хамааруулж байжээ. Чингис хаан Хэрэйд аймгийг дайлаад буцаж ирмэгцээ “Их засаг” хэмээх хууль тогтоож, түүндээ эмч, эрдэмтэн, хуулийн түшмэлээс татвар авахгүй гэж шийдвэрлэж байв.

Солонгосоос олдсон “Их засаг” хуулийн 17 дугаар зүйлд: Өвчилсөн цэрэг байвал сайн эмчид үзүүлж, эм уулган анагааваас зохимой. Жигүүр тус бүр сувилгаа хийх, сайн хүнийг сонгон сувилуулах бөгөөд өвчнийг дагнан сувилах ба өвдсөн цэрэг сэхэн илааршсан цагт сая халаа харуулд нөхөн илгээх, түүний тоог уг жигүүрт нь зохисыг үзэж мэдэгдэх хэрэгтэй гэхчилэн заасан байдаг.

Түүнчлэн Елюй Чуцай их бичгийн хүн байснаас гадна цэргүүд хижиг өвчнөөр өвдөхөд гишүүний үндсээр засч, түмэн хүнийг эдгээсэн оточ хүн байсан болон Хявцаг гэж мэс засалч байсан тухай баримтууд бий.

-Монголын уламжлалт брэнд эмчилгээ байдаг уу?

-Байна аа. Өнөөдөр дэлхий нийтээрээ хэрэглэж байгаа төөнө засал бол яах аргагүй монголчуудын үүдэн бүтээсэн эмчилгээний арга. Мөн бидний өвөг дээдсийн нэртэй салшгүй холбоотой хануур засал, бариа засал, бумбадах засал, утах, тархины доргилтыг засах аргууд бол Монголын уламжлалт брэнд эмчилгээ мөн.

-Тархи хөдлөхөд монголчууд бариулдаг. Харин Европт бол ийм тохиолдолд гурав хоног хөдөлгөөнгүй хэвтэхийг зөвлөдөг гэж сонссон?

-Хөдөлсөн тархийг домнох нь монголчуудын эмчилгээний брэнд болсон арга. Одоогоор тархи домнохыг Монголоос өөр хаа ч хэрэглэдэггүй. Хэрэглэхэд хялбар, эмчилгээний үр дүн хурдан гардаг. Чухамдаа ЮНЕСКО-гийн дэлхийн соёлын өвд зайлшгүй бүртгүүлэх арга шүү дээ.

-Бас гавлын ясанд хагалгаа хийж байсан баримт олдсон гэсэн. Монголчууд энэ хагалгааг хийж байсан уу, эсвэл Монголд амьдарч байсан гадаад хүмүүс хийсэн юм болов уу. Хэдий үед хамаарах олдвор бол?

-За ямар ч байсан Увс аймгийн Улаангом сумын Чандмань уулаас олдсон НТӨ VII-III зуунд хамаарагдах трепанаци (гавлын ясыг нээх мэс ажилбар) бол гол баталгаа. Хожим Цагаадай хаанаас Чингис хаанд өгч явуулсан домын сударт: “Тархины яс хальс хагарсанд ясыг нь цоолоод тархинаас (цусан хурааг) авч хальсыг нь эвлүүлээд төөнө” гэж бичсэн байдгаас үзэхэд уг арга Өвөг монголчуудын эмчилгээний аргын нэг болох нь гарцаагүй юм.

-Дорнын анагаах ухааны эмчилгээний аргууд архаг өвчинд тустай гэж ДЭМБ хүлээн зөвшөөрсөн гэсэн. Монгол анагаах ухаан хүн төрөлхтөнд шинэ брэнд эмчилгээ санал болгох боломж байгаа юу?

-Ер нь XXI зууны анагаах ухаан архаг өвчний эмчилгээнд анхаарлаа хандуулах нь гарцаагүй үнэн. Энэ зовлонг гэтэлж чадах арга уламжлалт анагаах ухаанд бий. Үнэхээр өвөг дээдсийнхээ үлдээсэн анагаах ухааны өв санг уудлан дэлхийн хүн зоны өмнө тулгараад байгаа эрүүл мэндтэй холбоотой олон асуудлыг шийдвэрлэх аргуудыг шинэчлэн гаргаж ирэх боломж байгаа нь нэгэнт тодорхой болж байна. Эдгээр нь зүгээр нэг аргууд бус брэнд аргууд байх болно. Үүнийг гаргаж ирэхийн төлөө, шинжлэх ухааны үндсийг нь олж тогтоохын төлөө уламжлалт анагаах ухааны эрдэмтэд, судлаачид уйгагүй ажиллах л шаардлагатай байна.

-БАРИГДАЖ БУЙ СЭЖИГТНҮҮДИЙН 50 ОРЧИМ ХУВЬ НЬ КАННАБИСЫГ ТҮҮЖ, БЭЛТГЭН, БУСДАДЗ АРЖ БОРЛУУЛСАН БАЙДАГ АЖ-

Эрүүгийн цагдаагийн газрын Хар тамхитай тэмцэх хэлтсийнхэн мансууруулах, сэтгэцэд нөлөөлөх ургамал хэрэглэж, тээвэрлэж явсан хүмүүсийг өнгөрсөн амралтын өдөр баривчилсан. Сэжигтнүүд Баянзүрх дүүргийн XX­VII хорооны нутаг Дарь-Эх орчимд каннабисын төрлийн ургамал хэрэглэж байсан аж. Мөн тэдэнд байсан хар ногоон өнгийн нунтаг ургамлыг эд мөрийн баримт болгон хураан авчээ. Баривчлагдсан иргэд Улаанбаатар хотын харьяат 18-29 насны залуус байсан аж. Тэдний хоёр нь эмэгтэй, нэг нь эрэгтэй байсан бөгөөд нэг нь хар тамхины хэргээр өмнө нь шүүхээр ял шийтгүүлж байсан гэдгийг цагдаагийн эх сурвалж хэлж байгаа юм. Сэжигтнүүдийг саатуулан, мөрдөн байцаалт явуулж эхэлсэн аж. Албаны эх сурвалжийн мэдээлж буйгаар сүүлийн хоёр сарын хугацаанд хар тамхи, мансууруулах бодистой холбоотой арван гэмт хэрэг гарчээ. Хэргүүдийг шалгаж, 23 хүнийг сэжигтнээр татаад буй аж. Хар тамхины хэргээр баригдаж буй сэжигтнүүдийн 50 орчим хувь нь каннабисыг түүж, бэлтгэн, бусдад зарж борлуулсан байдаг байна. Нийслэлийн ойр орчмын дөрвөн цэгээс уг ургамлыг түүж буй учир тухайн газарт нь хуулийнхан устгал хийж эхэлсэн аж.

Хэрэв энэ төрлийн ургамлыг төр ямар нэгэн байдлаар хамгаалалт, хяналтдаа байлгадаг байсан бол залуус ийм олноороо цагдаагийн байгууллагын дансанд орохгүй, баригдахгүй, хэрэглэхгүй байсан тухай хуулийнхан хэлж буй юм. Хар тамхины хэргээр тэдэн хүн баригдлаа, энэ төрлийн хэрэг нэмэгдэж байна гэж дээр дооргүй дэврээгээд байгаа болохоос үнэндээ тэр ургамал ургадаг тодорхой цэгүүдийг анхаардаг байгууллага байхгүй. Үүнээс л харахад төр засгаас энэ төрлийн хэрэгт анхаарал хандуулахгүй байгаагийн нэг илрэл юм. Харин хар тамхи хэрэглэж байгаад баригдсан сэжигтнүүдийн үлдсэн 50 хувь нь энэ төрлийн ургамал бус хар тамхины төрлийн бодис хэрэглэгчид байдаг байна. Дээрх Дарь-Эх орчимд каннабисын төрлийн ургамал хэрэглэж байгаад баригдсан гурван хүний нэг нь өмнө нь энэ төрлийн ургамал хэрэглэж байгаад шүүхээр шийтгүүлжээ. Тэрбээр гурван жилийн ялаа эдлээд гарч ирсэн нэгэн юм байна. Энэ төрлийн хэргээр шүүхээр шийтгүүлж байсан хүмүүс суллагдсаныхаа дараа ч хар тамхи хэрэглэж байгаад баригдсан цөөнгүй жишээ байдаг аж.

Манайд хар тамхи хэрэглэсэн хүнд дунджаар 3-5 жил, хар тамхи тээвэрлэсэн хүнд арван жил хоригдох ял оноодог юм байна. Бусад орнуудын энэ төрлийн хэрэгт оноож буй хамгийн бага ял гэж хуулийнхан хэлж байгаа юм. Энд нэгэн баримт дурдъя. 2010 оноос өнгөрсөн оны наймдугаар сарын байдлаар бүртгэгдсэн хар тамхины хэргийн 30 орчим хувь нь давтан хэрэг үйлдсэн судалгаа байдаг аж. Тухайлбал, энэ оны эхний зургаан сарын байдлаар 52 гэмт хэрэг бүртгэгдэж, 102 хүн холбогдсон байна. Өмнөх оны мөн үетэй харьцуулбал 34 хувиар өссөн гэсэн үг. Харин хар тамхины төрлийн хэрэг давтан үйлдсэн хүний тоо хараахан гараагүй байгаа аж. Тэгвэл Өршөөлийн хуулиар хар тамхины хэрэгт холбогдсон хэдэн хүнд өршөөл үзүүлснийг харъя. Хар тамхины есөн хэргийн холбогдогч болох 24 хүнд өршөөл үзүүлсэн мэдээ байна. Уг нь аливаа улс орон хар тамхины хэрэгтэй хатуу тэмцэж, цаазаар авах ял хүртэл оноодог. Манайд бол эсрэгээрээ байна гэж харахаар байгаа юм. Хүүхэд залуус зугаалахдаа очоод сонирхоод татчихдаг хар тамхины ургамал ил задгай ургаж байна. Дээрээс нь өршөөчихдөг. Хар тамхичдыг өршөөнө гэдэг дахиад хэдэн хүнийг энэ төрлийн бодист донтдог болгоод ирээрэй гэж буйтай агаар нэг юм. Гарсан хүмүүс нь бусдыг уруу татаж, мөн л хар тамхины төрлийн бодис татаж байгаад буцаад шоронд ордог болжээ. Гэтэл дэлхий нийтээрээ энэ төрлийн бодисыг татсан хүн нэг л хэрэглэж үзэх юм бол гарч чаддаггүй гэдгийг хэлсээр, анхааруулсаар ирсэн.

Энэ хэргийн гаралт буурахгүй өсч байгаагаас дан ганц хорих ял оногдуулж, эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх замаар хар тамхичидтай тэмцэх боломжгүй гэдэг нь харагдаж байна. Учир нь олон улсын жишгээр бол хар тамхи хэрэглэдэг хүнийг эмчилдэг, шаардлагатай гэвэл эмнэлгийн тодорхой хяналтад байлгадаг. Манай улсад хар тамхины хэргээр орсон хүнд наад зах нь ямар ч эмчилгээ хийдэггүй байна. Мэдээж анхан шатны эмчилгээ хийлгээгүй хүн дахин хэрэглэхгүй байх арга замаа олж чаддаггүй гэдгийг сэтгэл судлаачид хэлж байна. Нэг үгээр хэлбэл, эмчилгээ үйлчилгээ явуулдаг байгууллага бас тэмцэх хэрэгтэй.

Өнгөрсөн 2003 онд 36 эрүүгийн хэрэгт 96 хүн шалгагдаж байсан бол 2014 онд 61 эрүүгийн хэрэгт 153 хүн шалгаж байсан. Энэ нь нэг дахин өссөн үзүүлэлт. Харин 2015 онд 79 эрүүгийн хэрэгт 169 хүнийг шалгаж, зохих эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэжээ. Сүүлийн үед хар тамхи, мансууруулах бодистой холбоотой гэмт хэрэг бүлэглэлийн хэлбэр рүү шилжих болсон байна. Тэр дундаа өмнө нь ял шийтгэл эдэлж байсан хүмүүс оролцож байгаа гэнэ. Хоёр ба түүнээс дээш этгээд оролцсон л бол бүлэглэлийн шинжтэй гэж цагдаагийнхан үздэг болсон байна. Өнгөрсөн долдугаар сарын 29-ний өдөр гэхэд Монгол Улсын иргэн Т, Б, С, Г нар нь бүлэглэн мансууруулах бодисын төрөлд орох “Ice” буюу мөсийг бусдад зарж борлуулах зорилгоор авч явж байсныг илрүүлэн Эрүүгийн хуулийн тусгай ангийн 192-192.2-т зааснаар эрүүгийн хэрэг үүсгэн шалгажээ. Шалгалтын явцад дээрх этгээдүүдийн гурав нь давтан гэмт хэрэгт холбогдсон байх жишээтэй. Тэд мөн л Өршөөлийн хуулиар суллагдсан хүмүүс байсан гэдгийг хуулийнхан хэлж байгаа юм. Өнгөрсөн зургадугаар сарын 15-нд Нийслэлийн эрүүгийн хэргийн давж заалдах шатны шүүх хилээр хар тамхи оруулж ирж, худалдан борлуулсан, хэрэглэсэн хэрэгт холбогдсон дөрвөн залуу, нэг бүсгүйн гомдлыг хэлэлцсэн байдаг. Х.Ермек, Э.Агар, Б.Явуухулан, Б.Энхболд, И.Гомбо-Очир, Э.Уянга нарт холбогдох хэргийг өмнө нь Баянгол, Хан-Уул, Сонгинохайрхан дүүргийн эрүүгийн хэргийн анхан шатны шүүхээр гэм буруутайг нь тогтоож байсан ч давж заалдах шатны шүүх хууль буруу хэрэглэсэн үндэслэлээр буцааж байсан юм. Уг хэрэгт холбогдсон шүүгдэгч Э.Агар нь “Ice” буюу “мөс” хэмээх мансууруулах бодисыг 2014 оны хоёрдугаар сарын 24-нд Замын-Үүд боомтоор Монгол Улсад нэвтрүүлсэн, Х.Ермек, Б.Энхболд нартай хамтран тухайн оны гуравдугаар сарын 2-нд И.Гомбо-Очирт худалдсан, Х.Ермек нь хоёрдугаар сарын 21-нд Замын-Үүдээс Эрээн рүү гарч, дээрх бодисыг оруулж ирэн Баянгол дүүргийн нутаг дахь “Мөнгөн тойг” зочид буудалд хэрэглэсэн байдаг. Шүүгдэгч Б.Явуухулан, Б.Энхболд, Э.Уянга нар дээрх хүмүүсээс удаа дараа “мөс” авахдаа 300-800 мянган төгрөг болон “IPhone 5S” маркийн утсаа төлбөрийн хэрэгсэл болгон өгсөн нь мөрдөн байцаалтаар тогтоогдсон аж. Анхан шатны шүүх тэднийг хар тамхи хилээр оруулсан, бусдад худалдсан, хэрэглэсэн гэм буруутайд тооцож, Х.Ермек, Э.Агар нарыг 11 жил, Б.Явуухуланг 10 жил нэг сар хорих ял шийтгэсэн байна. Тэдэнд ногдуулсан зарим ялыг Өршөөл үзүүлэх тухай хуулийн үйлчлэлд хамруулсан аж. Нийслэлийн эрүүгийн хэргийн давж заалдах шатны шүүхийн шүүгчид дахиад л анхан шатны шүүхээр энэ хэргийг хэлэлцүүлэхээр буцаасан байдаг. Ингэх болсон үндэслэл нь анхан шатны шүүх уг хэргийг шийдвэрлэхдээ зөрчил гаргаж, прокуророос яллах дүгнэлтэд дурдсан нэг зүйл ангид заасан хэргийг нь шийдвэрлэж, ял шийтгэлгүй орхисон гэж үзсэн юм. Шүүхийг хэн ч шүүх эрхгүй гэдэг. Гэвч жинхэнэ хар тамхины хэрэг ийм байдлаар удааширч эцэстээ хэрэгсэхгүй болгодог нэг жишээ байж болохыг үгүйсгэх аргагүй юм.

Хар тамхины асуудал өнөөдөр зөвхөн хуулийн байгууллагын ажил биш Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлийн анхааралд оржээ. Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлийн албанаас гаргасан мэдээллээр өнөөдөр сэтгэцэд нөлөөлөх бодис, мансууруулах хар тамхийг хэрэглэж буй хүмүүсийн тоо 16 мянгад хүрсэн гэж хэлж байгаа. Олон улсын дүгнэлтээр нэг хэрэглэгчийн ард дунджаар дөрвөн хүн байдаг гэдэг. Тэгвэл 16 мянгаа энэ дөрвөн далд хэрэглэгчээр үржүүлэхээр 64000 гэсэн тоо гарч байгаа юм. Энэ бол манай улсын нэг аймгийн хүн амтай тэнцэхүйц том тоо гарч ирж байна. Ийм тоо сонсоод бид цочирдохгүй, түгшүүр төрөхгүй байхын аргагүй.

Д.Маргад

УДЭТ-ын жүжигчин, Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Жамсранжавын Оюундарьтай ярилцлаа.

-Уран бүтээлч хүнд амрах цаг ховор байдаг байх. Энэ зуныг юу хийж өнгөрөөсөн бэ?

-Наадмын нээлтийн зохиомжийг манай театрын Н.Наранбаатар найруулсан. Тиймээс зургаа, долдугаар сард ажил ихтэй байлаа. Манай театрынхан хамт олноороо завгүй гүйцгээж ажилласан. Наадам дуусаад бидний амралт эхэлсэн. Би энэ зуны амралтаа өөртөө зориуллаа. Өмнө нь ихэнхдээ ажил ихтэй, амарч чаддаггүй байсан. Кинонд тоглох хүсэлт ирж, уран бүтээл дээр ажилладаг байсан. Харин энэ жил кинонд тоглох хүсэлтийг зөвшөөрөөгүй юм. Иймээс яг өөрийнхөөрөө эрх чөлөөтэй сайхан амарлаа. Архангай аймагт очиж, байгалийн сайханд амраад ирлээ. Мөн Тэрэлжид хэд хоногийг өнгөрөөсөн. Гэр бүлээрээ аялж, зугаалсныхаа дараа олимпоо үзсэн. Олимпод оролцож буй тамирчдаа харж, инээж, уйлж, сэтгэл маань их хөдөлсөн дөө. Ингээд ажилдаа орлоо.

-Та их хөдөлмөрч хүн шиг харагддаг. Энэ зан чанар уран бүтээлээр тань илэрхийлэгддэг. Мөн зүйр цэцэн үгээр өөрийгөө их зоригжуулж байдаг шиг санагдсан?

-Ээж маань монгол ардын зүйр цэцэн үг их сайн мэддэг. Зүйр үгийг бодит амьдралаас үүдэлтэй зохиодог шүү дээ. Би өөртөө нэртэй хүний зүстэй охин учраас муу явах эрхгүй, ийм нэр хүндийг өндөрт өргөж явах үүрэг хариуцлага надад оногдсон гэж хэлдэг. Мөн “Эзэн хичээвэл, заяа хичээнэ” гэдэг үгийг бодож, хүн хөдөлмөрлөх ёстойг мэдэрч, хичээж явдаг. Тэр чинээгээрээ миний хэлдэг үгнүүд надад их эрч хүч өгдөг. Мөн аливаа зүйлийг ухамсарлаж, ойлгоход их нөлөөлдөг. Би мэргэжилдээ чин үнэнчээр хандаж, дурлаж, хайрладаг учраас эрч хүчтэй харагддаг байх.

-Таны аав, ээж охиноо эмч болохыг зөвлөж байсан гэсэн. Дөнгөж сургуулиа төгсөөд аавтайгаа хамт кинонд тоглосон байдаг. Ааваасаа хэрхэн магтаалын үг сонсож байсан бэ?

-Театрын урлагт хамт яваа ахмадууд магтаалын үг хэр барагтай хэлдэггүй. Одоо ч гэсэн адилхан. Нэлээн хэдэн зүйл хийж, бүтээж, ажилласны дараа “за нэг болж байна даа” л гэдэг. Өөр янз бүрийн юм хэлдэггүй. Их шударга. Харцнаас нь л би зөв явж байгаа юм болов уу гэж бодогддог. Гэхдээ хатуу, зарчимч байсных нь үр дүнд бид өнөөдөр өдий зэрэгтэй явж байна. Жүжигчний мэргэжил чанга, хатуу ш дээ. Биднийг чиглүүлэгч бол найруулагчид. УДЭТ-ын ерөнхий найруулагч, Төрийн соёрхолт Н.Наранбаатар, урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Ч.Найдандорж, урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Б.Баатар, СТА Ч.Түвшин нар жүжигчдийг зөв чиглүүлдэг. Мөн уран сайхны зөвлөл гэж байна. Дотоод нарийн ширийн ажлыг хянасны дараа гадаад хяналт руу ажлын тайлангаа өгдөг. Үзэгчдэд сайн муу зүйл хүргэхээс сэргийлж, алдаа оноог маань зааж залруулдаг. Ахмадууд чиглүүлэгч байр суурийг анхаарч, өөрсдийнхөө мэдлэг дээр тулгуурлаж, шийдвэр гаргадаг. Үүний нэгэн адил аав маань чадварлаг сайн жүжигчдийн нэг юм. Дөнгөж сургуулиа төгссөнийхөө дараа аавтайгаа хамт “Нүглийн золиос” кинонд тоглож байсан. Хор ууж татаж унаад л. Тухайн үед ёстой л хүмүүсийн сэтгэлд хоногшиж чадсан. Мөн “Эзэнгүй айл”, “Угсраа мэх”, “Ромео, Жульетта”, “Хүйтэн сэнтий” зэрэг жүжигт хамтарч тоглож байлаа. Үүний дараа “Шинжихэд их чимхлүүр, сайн уран бүтээлч” гэх үгийг ааваасаа сонссон. Хамгийн сайхан урмын үг. Энэ үг одоо ч намайг хурцалсаар байдаг.

-Сүүлийн үед та ямар дүр бүтээж байна вэ?

-Нэг хэсэг надад эерэг талын дүрүүд оногддог байсан. Сүүл рүүгээ эсрэг талын дүрүүдэд хувирах болсон. Манай театрынхны хийж буй уран бүтээл амьдралын нэг хэсгийг бодитоор харуулдаг. Амьдралд янз бүрийн зан ааш, төлөв байдалтай хүмүүс байдаг шүү дээ. Өөрөөр хэлбэл, хүн судлалын гүн рүү ордог гэж хэлж болно. Гүн рүү шумбаж орохыг улам их тэмүүлж байна даа.

-Таны бүтээсэн дүрүүд маш олон. Өөрийн тань сэтгэлд хамгийн ойр байдаг дүрийнхээ тухай яриач?

-Миний хамгийн анхны тоглож байсан дүр сэтгэлд ойр байдаг. Огтхон ч мартагддаггүй. Армийн театрт “Худалч эхнэр”, “Аянгын бороо” гэсэн хоёр жүжигт тоглож байсан. Дөнгөж оюутны ширээнээс гарч, ажил дээр очиж байсан үе. Нэг нь инээдмийн жүжиг, нөгөө нь драмынх. Манай хошин урлагийн хамтлаг болох “X” түц хамтлаг тоглож байсан. Ажлын хамт олон маань их сайхан хүмүүс байсан. Ялангуяа Тунгаа эгч болон Мөнхдорж найруулагч нартаа баярладаг. Хэрвээ би Армийн театрт орж ажиллаагүй байсан бол миний ажлын гараа зам, мөр ямар байхыг би мэдэхгүй. Өдий зэрэгтэй амжилттай яваа минь аав, ээж хоёрын минь хэмжээлшгүй их ач гавьяа. Мөн ажлын гараагаа эхэлж байсан Армийн театртай салшгүй холбоотой. Хүн уйгагүй хөдөлмөрлөх ёстой. Жүжигчин хүн театрынхаа тайзан дээрээс ч юм уу, ажлын газраасаа холдчих юм бол мэргэжлээсээ хөндийрсөн юм шиг байдаг.

-Таныг “Сити” дээд сургуульд багшилдаг гэж дууллаа. Хоёр ажил амжуулна гэдэг амаргүй байх?

-Мэргэжлийнхээ талаас бусадтай хуваалцаж, сайхан зөвлөгөө, туршлагаасаа ярихыг эрхэмлэдэг. Тиймээс би “Сити” дээд сургуульд багшилж байгаа. Энэ сургуульд багшлаад зургаан жил өнгөрсөн байна. Нэг ангийг дааж төгсгөсөн. Хоёр дахь ангийнхандаа зааж, зөвлөж, сургах гээд хичээж явна. Би өөрийнхөө олж авсан мэдлэг, туршлагыг харамгүй хуваалцдаг. Уран бүтээлчид бие биендээ туршлагаасаа хуваалцаж, байгаа бүх зүйлээ зориулах ёстой. Миний эзэмшсэн мэргэжил гээд л ганцаараа мэддэг царайлаад яваад байж болохгүй. Бусдад өгч, бусадтай хуваалцаж байж, дээшилж дэвжинэ шүү дээ. Энэ ч үүднээс надад багшийн урилга ирсэн байх. Манай сургуулиас сайхан хөдөлмөрч, мундаг уран бүтээлчид төрөн гарсаар байна. Тухайлбал, Цэрэнболд, Тодгэрэл гээд нэрлэх байна.

-Та чөлөөт цагаа хэрхэн өнгөрөөдөг вэ?

-Миний чөлөөт цаг үргэлж л мэргэжилтэй маань холбогддог. Жүжигчин хүнийг нухсан гурил шиг байх ёстой гэдэг. Найруулагч надад өнөөдөр ямар ч дүр, ямар ч хэв маягтай үзэгдлийг өгч магадгүй. Тиймээс би тэр болгонд сэтгэл зүйн болон бусад нөхцөлөөр бэлэн байх ёстой. Байнга өөрийгөө дайчилж ажиллахыг хичээдэг. Хэрвээ надад чөлөөт цаг гарвал чадахгүй зүйлээ мэдэж суралцахын тулд тэмүүлдэг юм. Аливаа зүйлийн анхны алхам хэцүү байдаг шүү дээ. Тэрхүү хэцүү давааг л амжилттай давчих юм бол боломж гараад ирдэг. Амьдрал их баян. Сурч барахгүй юм байна лээ. Бид бодит амьдралд байгаа зүйлийг үзэгчдэд хүргэхийг зорьж, уншиж, мэддэг. Тиймээс суралцахаас өөр арга байхгүй. Зах зухаас нь судлаад өөрсдөө гүйдэг дээ. Сүүлийн үеийн залуучууд мундаг болжээ. Юм бүхнийг сурах гээд л тэмүүлж, хичээж байна.

-“Би эр хүнд хайртай” жүжиг хүмүүсийн сэтгэлд их хоногшсон байдаг. Энэ жүжгийн талаар яриач?

-“Би эр хүнд хайртай” жүжиг Болд найруулагчийн уран бүтээл. Миний дүрд анх Эрдэнэчимэг гээд жүжигчин тоглож байсан. Тэгээд Эрдэнэчимэг хоёр удаа тоглоод гурав дахь удаагаас “намайг тоглох уу” гэж байсан. Тиймээс гэнэт шахагдаж орсон. Нэг өдрийн дотор л орсон. Гайхалтай сайхан зохиомжтой жүжиг. Зохиолыг нь С.Жаргалсайхан гуай бичсэн. Энэхүү жүжиг бол хамтын уран бүтээл. Би Урнаа, Өлзийхүү, Энхтуулаар их бахархдаг. Бид дөрвийн санаа сэтгэл нэгдэж, нийлж байж энэхүү жүжиг гарсан юм. Чин зориг, хүслээрээ урлагийн төлөө нэгдсэн. Энэ ч үүднээс уран бүтээл гайхамшигтай болсон. “Би эр хүнд хайртай” жүжгийг хөдөө орон нутагт тоглосон. Энэхүү жүжгээр 2009 оны “Гэгээн муза” наадамд С.Жаргалсайхан “Шилдэг жүжгийн зохиолч”-оор шалгарч байлаа. Зохиол нь их сайн. Үзсэн хүн бүр зохиол нь яасан мундаг юм бэ. Зохиолч нь хэн юм бэ. Шоронд өөрөө орж үзсэн хүн юм уу гэж хүртэл асууж байсан. Зохиолч, найруулагчид их чадварлаг хүмүүс. Ижил дүр гаргахгүй өөр өөрийн гэсэн хэв маяг, өнгө төрхийг гаргасан юм. Зохиолоо уншиж үзэхэд миний дүр хүний төлөө байгаа бүх зүйлээ өгөхөөс буцахгүй. Тийм хүмүүс байна ш дээ. Гэхдээ заримдаа тэд чимээгүй алга болдог. Хүнд дурсагддаггүй. Хүнд дээрэлхүүлж байдаг. Энэ байдлыг гаргасан юм.

Нийгэмд янз бүрийн л хүмүүс байна. Зальтай хүмүүс байдаг. Иймээс хүний төлөө сэтгэлтэй байх ёстой гэдгийг харуулсан. Сайхан чанарыг хүмүүст шингээх юмсан гэж бодож ажилласан. Хамгийн сүүлд миний дүр болох Чимгээ үхдэг. Бид энэ жүжгийн хоёрдугаар ангийг хийе гэж ярьж байсан. Чимгээг үхүүлэхээ больё, ухаан алдсан. Чимгээг үхүүлбэл хүний сэтгэлд үлдээсэн дурсамж нь тод байна гэдэг ч юм уу. Тухайн үедээ янз бүрээр ярьж байсан. Хүний сэтгэлийн хамгийн дээд мөн чанарыг энэхүү дүрээс харж болно.

-Театрын жүжигчид нэг уран бүтээл дээр ажиллахад ямар хугацаа зарцуулдаг бол?

-Тухайн уран бүтээлийн дүрээс шалтгаалдаг. Ихэнхдээ хоёр, гурван сар бэлддэг. Найруулагчид бүр эртнээс, жилийн өмнөөс, зохиол уран бүтээлээ хийж байдаг. Харин бидний ажил гурав, дөрвөн сарын хугацааг шаарддаг.

Жүжиг дээр өөр хүний дүрийг нөхөж ажиллана гэдэг их хэцүү байдаг. Бүх зүйл бэлэн болоод гарсан жүжиг дээр нөхөж орох их төвөгтэй. Уншлагыг өөрөө ганцаараа уншина. Ганцаараа бүх зүйлийг хийнэ. Гамлетад Урнаа тоглож байсан. Тэр дүр дээр би ажилласан. Тухайн дүрийн бүх л хэсгийг эхнээс нь цээжилж хийнэ гэдэг хариуцлага. Урьд нь задаргаа хийсэн байдаг юм. Харин шинээр нөхөж байгаа хэмжээнд нь гаргана гэдэг хэцүү. Дүр нөхөж ажиллахад сарын хугацаа багаддаг. Жүжиглэнэ гэдэг хүнээс маш их авьяас, ур чадварыг шаарддаг. Мөн жүжигчин хүн хамгийн гол нь дүрээ мэдрэх л чухал. Зохиолоо сайн унших ёстой. Зохиолын дагуу зорилгоо л сайн ойлгох хэрэгтэй.

-Та 2011 оны наадмаар МУГЖ хэмээх цол тэмдгийг хүртэж байсан. Тэр үеэ дурсвал?

-2011 оны долдугаар сарын 10-нд “Оролмаа” жүжигт тоглож байсан. Жүжгийн дундуур нүүрээ будах гээд л гүйгээд өрөөндөө орсон чинь утас дуугарсан. Хотын захиргаанаас ярьж байна. МУГЖ Оюундарь уу гэхээр нь гайхаад юу гэнэ ээ гэж асуулаа. Тэгсэн та МУГЖ боллоо. Таньд баяр хүргэе. Маргааш өглөө Засгийн газрын ордонд ирээрэй гэсэн. Тэгсэн би ерөөсөө ойлгоогүй. Тайз руу гарах гэж байсан учраас яаран за за дараа дараа гэсэн. Жүжигт тоглочихоод орж ирээд өрөөний Сувд, Сарантуяа, Урнаа нарт хэлээд сая юу гэчих вэ, тоглоод байгаа юм уу гэсэн. Тэгсэн шагнал авах гэж байгаа юм байна. Маргааш чи хийсэн ажлаа үнэлүүлнэ гэж хэлсэн. Манайхан баяр хүргэлээ. Би ч за за баярлалаа гээд л инээдэм болж билээ. Тэгээд маргааш өглөө нь Аглуу бид хоёр хамт авсан даа. Тэрхүү хүндтэй шагнал, тэмдгийг авч байхад юу ч бодогдохгүй байсан. Бурхан минь, яасан сайхан юм бэ “Төрийн ордон” ямар гоё юм бэ, сайхан юм. Мундаг хүмүүстэй уулзаад. Шагналаа аваад гарсан чинь манай театрынхан бүгд гадаа хүлээж авсан. Жамсранжавын Оюундарь гэж дуудах үнэхээр гайхалтай сайхан байсан. Манай аав номон дээрээ бичсэн байдаг л даа. “Лоолийн Жамсранжав гэж дуудах их сайхан байлаа” гээд бичсэн байдаг. Харин би тухайн үед зүгээр л аав ингэж бичиж дээ гээд л өнгөрсөн. Гэтэл тэр өдөр их сайхан байдаг юм байна даа гэж бодогдсон. Аав минь ийм л сайхан мэдрэмжийг авч байж дээ. Үгээр хэлэхийн аргагүй сайхан мэдрэмж. Өөрийн хийсэн хөдөлмөрөө төрөөр үнсүүлж, үнэлүүлнэ гэдэг хамгийн сайхан мэдрэмж юм байна лээ.

-Та монгол эмэгтэйчүүдийнхээ талаар ямар бодолтой явдаг вэ?

-Би монгол эмэгтэйчүүдээрээ их бахархдаг. Сүүлд хатдын ном уншсан. Тэрхүү номд Чингисийн охид аавынхаа явуулсан бодлогыг барьж байсан. Дөрвөн талд бат бөх зогсож байгаа байдлыг харуулсан. Заримдаа монгол охид хөвгүүдээс илүү хүчирхэг байдаг. Яг энэ ч үүднээс эргэцүүлээд бодоход, нээрээ л Монголын эмэгтэйчүүд их дайчин, алсын хараатай, нарийн мэдрэмжтэй. Би зохиолч Б.Энхтуяагийн “Охин үрээ хайрла” шүлгийг цээжилнэ гэж бодож байгаа. Амьдралын ихэнх хэсэг, хүнд ачааг эмэгтэй хүмүүс үүрдэг юм болов уу. Эмэгтэй хүнийг монгол эрчүүд их хайрлах хэрэгтэй. Зарим эрчүүд бүдэг бадаг хайрладаг. Тэр болгон бүх зүйлд оролцоод байдаггүй. Эмэгтэй хүн болж төрснийх хүүхэд гаргана гэдэг бол агуу гайхамшиг. Ийнхүү олон зан чанар, уян хатан байдлыг өөртөө агуулж багтааж явдаг юм. Тиймээс эрчүүд эмэгтэй хүнийг “ээжийгээ” гэж бодоод хайрлаж байгаарай гэж хэлье.

-Драмын театрын 85 жилийн ойн баяр арваннэгдүгээр сард болно гэсэн. Ойн хүрээнд ямар ажил хийгдэх вэ?

-Энэ жил Драмын театрт хийгдэх ажил, ойн баярууд их байна. Драмын театрын ойн баярын хүрээнд ахмадуудын тэгш ойг тэмдэглэж, эрдэм шинжилгээний ажил хийгдэнэ. Эрдэм шинжилгээний ажлаар жүжигчид ахмадуудынхаа талаар судалгаа хийж, өөрийн бэлтгэсэн ажлаа танилцуулдаг юм.

Надад Д.Цэндсүрэн гуайн уран бүтээл, ажил амьдралыг судлах ажил оногдсон. Мөн бид хүүхэд залуучуудын театрын тухай судалж бичнэ.

-“Алтан Сэргэ” олон улсын театрын наадам ирэх сарын 11-15-нд Буриадын Улаан-Үд хотноо болно. Энэ наадамд УДЭТ-ын уран бүтээлчид нэлээд өргөн бүрэлдэхүүнтэй оролцох гэж байгаа талаар сонслоо?

-Сүүлийн үед Драмын театрын гадаад харилцаа өргөжих болсон. Энэ жилийн “Алтан Сэргэ” олон улсын театрын наадамд УДЭТ-ын уран бүтээлчид анх удаа маш олон хүний бүрэлдэхүүнтэй оролцох гэж байна. Нийт 40-өөд хүний бүрэлдэхүүнтэйгээр явна. Тус уралдаанд “Ромео, Жульетта” жүжгээрээ оролцохоор болсон.

Өмнө нь ардын уран зохиолч Б.Лхагвасүрэнгийн “Тамгагүй төр”, В.Красногоровын “Би ч гэсэн жаргамаар байна” гэсэн жүжгүүдээр оролцож байсан.

Б.УРАНЧИМЭГ