Month: July 2016

УИХ-ын гишүүн С.Эрдэнэтэй ярилцлаа.

-Ардчилсан нам энэ сонгуулиар төсөөлж байсан үр дүндээ хүрсэнгүй. Ингэж гарахад ямар хүчин зүйл гол нөлөө үзүүлчихэв ээ?

-Хүмүүсийн хэлэх дуртай жижүүрийн ганц нэг үг байдаг даа. Энэ ялагдал бол ирэх ялалтын эхлэл гэж. Би тийм үгэнд дургүй. Ялагдал л бол ялагдал. Ялалт байгуулахын тулд урьд нь заавал ялагдсан байх албагүй. Би тэгж ялагдлынхаа гэм бурууг цайруулах гэж оролдоход дургүй. Энэ бол өөрөө өөрийгөө хуурсан хэрэг. Ялагдал гэдэг бол хариуцлага. Бид энэ хариуцлагаа хүлээнэ. Бид өрсөлдөгчөөсөө муу ажилласан, эсвэл бидэнд сул тал байсан болоод л ялагдсан. Тэгж л харж байна.

-Цаашид үүсэх нөхцөл байдлыг хэрхэн төсөөлж байна вэ?

-Нөхцөл байдал яаж өрнөх нь тодорхойгүй байна. Олон хүн эрх баригчдаас их зүйлийг хүлээж байгаа байх. Миний хувьд ч гэсэн Монголын ард түмний нэгэн адил эрх баригчдаас сайн сайхан зүйлийг хүлээж байна. Мөн цөөнхийг төлөөлж байгаагийн хувьд хяналт тавих үүргийг давхар хүлээж байна. Ардчилсан нам эрх барьж үзсэн, бас сөрөг хүчин ч байж үзсэн. Бид сөрөг хүчин яаж хяналт тавьж ажилладгийг мэднэ. Хүний цөөн гэлгүйгээр хүчтэй, ажил хэрэгч сөрөг хүчин байж чадна. Гэхдээ би хувьдаа эрх баригчдыг үргэлж шүүмжилж, харлуулахын эсрэг байна. Бид өөрсдөө энэ зовлонг туулаад гарсан учраас эрх баригчдад ямар байдгийг мэднэ. Цаана нь хийх ажил их, иргэдийн хүлээлт өндөр байгаа учраас сайн ажиллуулахыг хүсч байна. Үнэхээр зөв зүйтэй зүйл санаачлаад хийгээд явбал дэмжинэ, бүр хамтран ажиллана. Харин буруу юм хийгээд эхэлбэл сөрөг хүчнийхээ хяналтыг тавьж, засч залруулахын төлөө тэмцэнэ.

-Ардчилсан нам Сонгуулийн тухай хуульд яаран өөрчлөлт оруулаагүй бол сөрөг хүчний гишүүдийн тоо үүнээс ч олон байж болохыг үгүйсгэхгүй байгаа. Үүнтэй та санал нийлж байгаа юу?

-Мажоритар буюу нэг мандаттай жижиг тойргийн сул тал тэр л дээ. Сонгогчдын тодорхой хувийн санал хаягддаг тэр жишээ л энэ.

-Эрх баригчид үүнийг тооцоогүй гэж үү?

-Жагсаалтаар сонгогдох нь буруу гэсэн Үндсэн хуулийн Цэцийн дүгнэлт гарсан. Нэгэнт Цэц ийм шийдвэр гаргасан учраас бидэнд сөрөх эрх байгаагүй. Бид Цэцийн шийдвэрийг л биелүүлсэн. Гэхдээ Ардчилсан нам бол амьдрах чавартай нам. Олон ч ялалт, ялагдлын амтыг үзсэн нам. Ёстой л хал үзэж халуун чулуу долоосон нам гэж хэлнэ. Бид эрх мэдэл албан тушаал дээр тогтдог нам биш шүү дээ. Үзэл бодол дээрээ тулгуурласан нам. Монголын ардчиллын үнэт зүйлсийг хадгалах, хамгаалах үүргийг өөртөө хүлээсэн нам. Нэг зүйлийг онцолж хэлэхэд, Ардчилал бол Монголын тусгаар тогтнолын баталгаа юм шүү. 1989 оноос өмнө Монгол Улс тусгаар тогтносон улс болж чадаагүй. 300-гаад жил Манжийн дарлалд байсан. Эх орноо гэсэн сэтгэлтэй хаад, ноёдыг нь Бээжинд аваачиж цаазалдаг байсан. Ингээд зогсоогүй. 1921 оноос хойш тоолох юм бол зургаан Ерөнхий сайдыг маань Москвад аваачиж цаазалсан гашуун түүх бий. Ганц энэ ч биш. Маш олон хүнийг харийн шоронд аваачиж тамлаж, зовоосон. Түүх соёлыг маань гуйвууллаа, бичиг соёлыг маань устгалаа. 1990 онд үүлэн чөлөөний нар шиг туссан тэр боломжийг бид алдаагүй. Монголчууд нийтээрээ маш ухаалаг байж тусгаар тогтнолоо олж авсан. Тийм учраас ардчилал бол Монголын тусгаар тогтнолын баталгаа гэж ам бардам хэлнэ. Энэ үнэт зүйлийг хадгалж хамгаалах улс төрийн хүчин бол Ардчилсан нам. Цаашид ч хадгалж, хамгаалсаар байх болно. Өөр ямар нэгэн улс төрийн хүчин үүнийг өөртөө авч хадгалж, хамгаалж явж чадахгүй. Тэгэх хүсэл ч байхгүй биз. Миний хувьд бид үнэт зүйлээ олон нийтэд ойлгуулж чадсангүй л гэж харж байна. Монголчуудын үнэт зүйл юу юм бэ гэдгийг ард түмэндээ ойлгуулж чадсангүй. Энэ л бидний хамгийн том алдаа.

-Үнэт зүйл гэдгийг тодруулахгүй юу?

-Монголчуудад 1990 оноос хойш олдсон хувь хүний эрх, эрх чөлөө, газар нутгийн бүрэн бүтэн байдал бидний үнэт зүйл. Ялангуяа залуу үедээ бид үүнийг ойлгуулж чадсангүй. Өнөөдөр тэд маань тусгаар тогтносон эх орондоо эрх дураараа амьдарч, хэний ч өөдөөс зоригтой үгээ хэлж чадаж байна. Заримдаа жаахан хэтрүүлж байна л даа. Ялангуяа сошиал ертөнцийг харахаар бидний ирээдүй хаашаа яваад байна вэ гэж гайхширмаар байдаг. Шүүмжлэл байлгүй л яах вэ. Энэ бол эрүүл үзэгдэл. Гэтэл хэт туйлшраад үг хэлэх эрх, эрх чөлөөгөө буруу ашиглаад байх шиг. Бусдыг шүүмжлэх харлуулах өнгө аяс давамгайлж байна. Цаана нь “Би улс эх орныхоо төлөө юу хийх билээ, ямар үүрэг хариуцлага хүлээж байгаа билээ” гэдгээ бодохгүй байх шиг. Зүгээр л бусдыг үгүйсгэж шүүмжлэхийг эрх чөлөө гээд ойлгочихож. Монгол Улсын иргэн, залуу хүн миний эрхэмлэж явах ёстой үнэт зүйл минь юу вэ гэдгээ ойлгоогүй, мэдрээгүй л явна. Тийм учраас амьдралын үнэ цэн, ардчиллын үнэ цэнийг залуу үедээ ойлгуулж чадаагүй нь бидний гол алдаа байсан гэж хэлээд байгаа юм.

-Зарим хүн “Эрдэнэт” үйлдвэрийн 49 хувийн асуудал сонгогчдын хандлагыг огцом эргүүлчихлээ” гэж дүгнэж байна?

-ОХУ-ын талын компани өөрсдийн эзэмшдэг 49 хувиа монголчуудад заржээ. Ингээд “Эрдэнэт” үйлдвэр 100 хувь Монголын өмч болжээ. Монголын компани л авсан юм бол Монгол Улсын л өмч гэж ойлгож байгаа. Магадгүй үүнийгээ иргэдэд зөв ойлгуулж чадаагүй байх. Үүн дээр нь сөрөг хүчин нь овжин тоглолт хийснийг үгүйсгэхгүй. Иргэдэд эргэлзээ үүссэн үү, үүссэн. Гэхдээ энэ нь ялагдлын нэг л шалтгаан болохоос бүх шалтгаан биш. Ер нь бол миний харж байгаагаар бид улс төрийн стратегиа зөв боловсруулж чадаагүй, хийсэн бүтээснээ олон нийтэд ойлгуулж чадсангүй. Мөн түрүүн хэлсэнчлэн бид одоог хүртэл ардчиллынхаа үнэт зүйлсийг ард түмэндээ ойлгуулж чадаагүй л явна.

-Одоо та бүхэн нэн тэргүүнд юу хийх ёстой вэ?

-Ардчилсан нам үйл ажиллагаагаа яаралтай идэвхжүүлэх ёстой. Унтаа байдлаас нь гаргах хэрэгтэй. Үндсэн дүрмээ өөрчилж, шинэ шатнаас ажлаа эхлүүлэх хэрэгтэй.

-З.Энхболд даргыг Баянгол дүүргээс гараад ирэх болов уу гэж олон хүн харж байсан. Гэтэл чадсангүй. Үүнийг тантай холбож ярих ч хүн байна?

-Хэрэв зөвхөн Баянгол дүүрэг дээр ийм үр дүн гарсан бол тэгж хардаж болох юм. Улс даяараа л ийм гэнэтийн нөхцөл байдал үүслээ шүү дээ.

-АН сонгуульд ялагдсан нэг шалтгаан фракцуудынх нь зөрчил гэж хэлэх хүн олон байна. Намын удирдлагын томилгоон дээр ч энэ зөрчил харагдах болов уу?

-Ер нь тэгээд өндөг шиг өөгүй нэг цул, юугаар ч цохиод хагардаггүй бат бэх улс төрийн хүчин гэж энэ дэлхийд байхгүй. Улс төрийн нам гадна талдаа ч, дотооддоо ч өрсөлдөх чадвартай байх ёстой. Тэгж байж эрүүл байдаг. Жаахан хачир нэмэхэд огт өрсөлдөөнгүй байвал манай намд “Ардчилсан нам” гэдэг нэр нь ч зохихоо болино. Өрсөлдөөн гэдэг нэг талаар цэвэрлэх үйл явц шүү дээ. Цэвэрших процесс л явж байна гэсэн үг. Хэн илүү ухаан зарж, хэн илүү байж чадсан нь нөлөөгөө тэлж байдаг. Үүнийг хагарал бутрал гэж харж болохгүй. Тэр чинь огт өөр юм. Харин бидэнд Ардчилсан намаа үзэл баримтлал, философитой нам болгох шаардлага бол байна. Нам гэдэг өөрөө институци шүү дээ. Тэгэхээр намыг институци хэмжээнд хөгжүүлж, бодлого гаргадаг, түүнийгээ нийгэмд хүргэж, хүлээн зөвшөөрүүлэх чадвартай боловсон хүчнийг бэлтгэж гаргадаг байх ёстой. Тэгж чадвал нам институцийнхээ үүргийг биелүүлж байна гэж үзнэ.

-Институцийн хэмжээнд ажиллаж чадаж байгаа нам манайд байна уу. Эсрэгээрээ мафижсан хэлбэрээр үйл ажиллагаа явуулж байна гэж шүүмжлээд байгаа шүү дээ?

-Улс төрийн хүчнийг эрх ашгийн нэгдэл болгож болохгүй. Харамсалтай нь, Монголын улс төрийн хүчнүүд ийм л байна. Нэг хэсэг хүмүүсийн эрх ашиг дээр суурилсан бүтэцтэй гэж хэлж болно.

-Үүнийг өөрчлөхийн тулд залуу үедээ халаагаа өгөх цаг нь болсон гэх яриа бас гараад байгаа?

-Залуу гэж яг юуг хэлээд байгаа юм бэ. Насаараа залуу юм уу, эсвэл сэтгэлгээгээрээ залуу хүнийг хэлээд байгаа юм уу. Миний хувьд энэ цаг үед хөгшин, залуугийн асуудлыг урьтал болгомооргүй байна. Намын удирдлагад хэр бэлтгэгдэж боловсорсон, үзэл бодол нь төлөвшсөн хүнийг гаргаж ирэх нь вэ гэдгийг л харна. “Биеэ засаад гэрээ зас, гэрээ засаад төрөө зас” гэж үг бий. Гэтэл гэрээ бүү хэл биеэ ч засч чадаагүй хүмүүсийг улс төрийн намын удирдах түвшинд гаргаж ирээд юу хийлгэх юм бэ. Үүнийг тооцохгүй, хэт туйлширч савлаж болохгүй. Асуудлыг хэт туйлшруулах ямар аюултайг сая бид бүгдээрээ л харлаа шүү дээ. Залуучуудаа дэмжих нь зөв өө. Монголын төр олон ч удаа залуу үеэ дэмжиж гаргаж ирсэн. Оносон нь ч бий, бас алдсан нь ч байгаа. Гэхдээ Монголын төр, Монголын улс төр туршилтын талбар биш. Бидэнд элдэв туршилт явуулаад байх цаг хугацаа байхгүй. Улс орны нийгэм эдийн засаг гэдэг алдах эрхгүй үүрэг. Тэр утгаараа хэн нэгнийг гаргаж ирээд туршилт хийлгэж байдаг талбар биш.

-Эрх баригчид шударга сонгууль явуулж, ялагдлаа ч бодитоор хүлээн зөвшөөрсөн нь нийгэмд эерэг сэтгэгдэл төрүүлсэн?

-МАН-ынхан “хар машин”-д хөшөө босгох байх гэж бодож байгаа шүү. Мөн монголын ард түмэнд маш их амлалт өгсөн. Түүнийгээ биелүүлэх байх. Ард түмэн хангалттай суудал өглөө. УИХ-д 65 суудал өглөө шүү дээ. Өөрөөр хэлбэл, эрх мэдлийг тултал нь өгсөн. Ардчилсан нам бол хэзээ ч олонхи болж үзээгүй. Хоёр удаа олуулаа болсон. Ардын нам миний мэдэхээр гурав, дөрвөн удаа үнэмлэхүй ялалт байгууллаа. Ийм том боломж өгч байхад Ардын нам ажил хийх л ёстой. Хэн ч эд нарт саад болохгүй. Бүх зүйлийг хүссэнээрээ хийх “том эрх мэдэл” тэдэнд байна. Ийм нөхцөлд тэд хэн нэгэн өрсөлдөгчөө, эсвэл улс төрийн хүчнийг мөрдөж мөшгих, айлган дарамтлах ямар нэгэн аргаар буруутган хэлмэгдүүлэхэд энэ том эрх мэдлийг ашиглах биш харин сонгогчдын итгэлийг дааж ажлаа сайн хийх нь тэдний эрхэм үүрэг байх ёстой. Миний хувьд тэднээс их зүйл хүлээж байгаагийнхаа адил шаардлагаа ч өндөр тавина.

Учир нь, би Хүн амын хөгжил, нийгмийн хамгааллын салбарыг өнөөдрийн түвшинд гаргах гэж өнгөрсөн дөрвөн жил өөрийн бүхий л боломж бололцоогоо дайчлан ажилласан. Дараагийн эрх баригчид, ялангуяа хүн амын хөгжлийн бодлого, нийгмийн хамгааллын салбарт хүрсэн амжилтыг ахиулахын төлөө л ажиллах ёстой гэдгийг хэлье. Энэ салбарт хүрсэн түвшнээс ухарч болохгүй шүү. Орчин цагт аливаа улс орны хөгжлийг тодорхойлохдоо эдийн засаг, цэрэг зэвсгийн хүчин чадлаас гадна хүний хөгжлийг нь хардаг болсон. Манайх ор тас мартаад байсан Хүний хөгжлийн асуудлаа өнгөрсөн дөрвөн жил цоо шинэ түвшинд гаргаж чадсан. Энэ бол хэн нэг Эрдэнэ гэдэг хүний амжилт биш, Монгол Улсын, нийт монголчуудын бий болгосон амжилт. Тийм учраас амжилтаа ахиулаад яваарай. Дөрвөн жилийн өмнө би нэг их наяд гаруй төгрөгийн өртэй салбарыг хүлээж авсан. Өнөөдөр нэг ч төгрөгийн өргүй салбарыг хүлээлгэж өгөх болно. Нийгмийн даатгалын-Тэтгэврийн даатгалын сангийн нэрийн дансыг ипотекийн зээлийн хөтөлбөрийн үр дүнд бий болгосон хөрөнгө болох гурван их наяд гаруй төгрөгөөр хөрөнгөжүүлж, мөнгөжүүлснээ мөн хүлээлгэн өгөх болно.

-Ардчилсан намын гишүүддээ хандаж юу хэлэх вэ?

-Бид бүгдээрээ л монгол хүмүүс. Эрх баригчдаа дэмжээд улс орныхоо сайн сайхан ирээдүйн хөгжлийн төлөө хамтраад ажиллах ёстой. Гэхдээ аливаа буруу бодлого, үйлдлийн эсрэг хатуу зогсч тэмцэх ёстой. Бид эв нэгдэлтэй байж, буруу, хууль бус үйлдлийн эсрэг сөрж чаддаг байх ёстой. Өнөөдөр ялагдлаа гээд гуньж гутраад байх хэрэггүй ээ. Бид ямар ч нөхцөлд амьдрах чадвартай нам гэдгээ олон зүйл дээр харуулсан. Одоо ч харуулж чадна, цаашдаа ч харуулсаар байх болно оо.

Ж.БАЯР

Нийслэлийн цагдаагийн 80 жилийн ойн парадын үеэр

Нийслэлийн цагдаагийн газрын дарга асан, цагдаагийн хурандаа Ж.Бумнанжидтай ярилцлаа.

-Энэ жил цагдаагийн байгууллагын 95 жилийн ойн баяр тохиож байна. Та цагдаагийн байгууллагатай амьдралаа анх хэдэн онд холбож байв?

-Би 1974 онд аравдугаар ангиа төгсөөд Нийгмийг аюулаас хамгаалах яамны цэргийн тусгай дунд сургууль байгуулагдсан жил нь саналаараа шалгалт өгч энэ сургуульд тэнцэн орж байсан. Энэ сургуульд элсэж орсон цаг мөчөөс эхлэн миний амьдрал Монголын цагдаагийн үйл хэрэгтэй холбогдсон доо. Үүнээс хойш би 39 жил Монголын цагдаагийн байгууллагад ажилласан байна. Нийгмийг аюулаас хамгаалах яамны цэргийн тусгай сургуулийг 1977 онд төгссөн. Би анхны төгсөгчийн нэг. Увс аймгийн Тэс суманд томилогдож очлоо. Намайг очсон жил Жигдэнгомбо гэдэг хүний адуу азаргаараа алга болсон юм. Энэ хэрэг миний анхны хэрэг байлаа. Ер нь Тэс сум нэлээд хөдөлгөөнтэй, гэмт хэрэг гарчих гээд байдаг байсан. Архи дарс уудаг залуучууд олон. Учир нь тэнд баруун таван аймгийг тэжээлээр хангадаг аж ахуй ажиллаж байв.

-Тухайн үеийн нийгэм өөр байсан учраас иргэд, цагдаагийн сэргийлэгчийн харилцаа одоогийнхоос ялгаатай байсан болов уу?

-Намайг очих жил Тэс суманд цагдан сэргийлэх групп гэж байгуулагдлаа. Нэг дарга, нэг мөрдөн байцаагч, нэг төлөөлөгч, гурван цагдаатай. Ард түмэн цагдаагийн ажилтан, хэсгийн төлөөлөгчийг их хүндэлдэг. Хэсгийн төлөөлөгчийн үг сумандаа үг дуугүй хэрэгждэг. Тухайн үед ард түмэн ямар нэг байдлаар хэрэгт орооцолдохоос эмээдэг байж. Цагдаад торгуулах, баривчлагдвал ах, дүү, гэр бүлээрээ, удам сударт муу хэмээн ичдэг, сэтгэл зовдог, эмээдэг байсан. Тиймээс хүн болгон өөрөө өөрсдийнхөө биеийг аятайхан аваад явчихдаг байлаа.

Тэр үед цагдаагийн албан хаагчдад ард түмэн үнэнхүү итгэл үнэмшилтэй, хүндэтгэлтэй ханддаг байсан. Дараа нь аймгийн төвд эдийн засгийн чиглэлээр ажиллаж байсан. Тэр үед 25-ын хятад үзэг, халуун сав, бүсний дурдан, дээлний эмжээр гээд олдоц багатай бараа таваарыг зарим худалдагч нар иддэг уудаг, завшсан, илүү гаргасныг нь нуусан хэргүүд гардаг байж. Нэг хэргийг сайн санаж байна. 1980-аад оны үеийн 80 мянган төгрөг их тоо шүү дээ. Их хэмжээний хохирол учруулсан хэргийг илрүүллээ гээд шуугиж байж билээ. Нэрийг нь хэлээд яахав, тэр хүн 80 мянган төгрөгийг оймсондоо хийгээд гэрийнхээ хатавчинд хавчуулсан байсан. Тухайн үед энэ хэрэг ноцтой юм шиг байсан ч эргээд бодоход байж болох л зүйл байж дээ гэж боддог. Гэхдээ тухайн үедээ хууль нь тийм байсан болохоор хуулиа баримтлаад ажиллана. Энэ хэргийг шийдвэрлээд би ЗХУ-ын дотоод явдлын яамны академид шалгалтад орох эрх аваад, тэнцээд 1981 онд ЗХУ-д суралцсан.

-Та хэчнээн жил цагдаагийн байгууллагын удирдах албан тушаалд томилогдон ажиллав?

-Цагдаагийн ажлыг нэгжээс нь хийж эхэлсэн л дээ, миний хувьд. Цагдаагийн хэрэг бүртгэлт, мөрдөн байцаалт, хэв журам, замын цагдаагийн ажлыг биеэр гүйцэтгэсэн. Бүх шатанд ажиллаад ирсэн учраас бие бүрэлдэхүүнийг нэгтгээд ажиллахад түлхэц болж байлаа. 1993 онд Чингэлтэй дүүргийн цагдаагийн даргаар томилогдон ирж ажилласан. Тэнд таван жил ажиллаад дараа нь Сонгинохайрхан дүүргийн цагдаагийн даргаар жил гаруй хугацаанд ажилласан. Тэгээд Мөрдөн байцаах газрын даргаар томилогдлоо. Мөрдөн байцаах газрын даргаар хоёр жил гаран ажиллаад, 2005 он хүртэл хэв журам хамгаалах газрын дарга, 2008 он хүртэл Нийслэлийн цагдаагийн газрын даргаар томилогдон ажилласан байна. Гэхдээ би нэг ч удаа албан тушаалын хойноос хөөцөлдөж үзээгүй. Миний дээд талын удирдлага, дарга хэнийг, хаана томилох вэ гэдгээ шийднэ. Намайг Мөрдөн байцаах газрын даргаар Амарболд генерал томилсон. Бид хоёр цэргийн тусгай сургуульд нэг анги байсан. Амарболд ч онц төгссөн, би ч онц төгссөн. Энэ бол хувь заяа гэж би боддог. Тухайн үед Амарболд ангийнхныгаа татлаа гэсэн яриа гарсан л даа. Тэр үед би юм хэлж чадаагүй. Одоо энэ тухай хэлчихье. Бид үнэхээрийн ажлаа сайн хийсэн л гэж боддог. Нэг ч хүнээс өглөө авлаа гэж хэргийг нь дарсан асуудалд орж үзсэнгүй. Шударга ажилласан. Надад үүрэг даалгавар өгсөн учраас чадахаасаа чадахгүй хүртлээ зүтгэсэн. Түүнээс биш би ийм албанд томилогдмоор байна гэж албан тушаалын хойноос хөөцөлдөж үзсэнгүй.

-С.Зориг агсны хэргийг асуумаар байна. Таныг Мөрдөн байцаах газрын даргаар ажиллаж байх хугацаанд энэ хэрэг ямар шатанд явж байсан бэ?

-Мөрдөн байцаах газрын даргаар 1999 оны сүүлээс эхлээд 2002 оны хооронд ажилласан. С.Зориг агсны хэрэг гарах үед би Сонгинохайрхан дүүргийн цагдаагийн газрын даргаар ажиллаж байсан. Мөрдөнгийн даргаар томилогдон очих үед хэрэг гарчихсан, шалгаад явж байсан. Би ямар үүрэгтэй оролцсон гэхээр, ажлын хэсгийн явцтай танилцдаг, удирдлага зохион байгуулалтаар хангадаг, тэр ажлын хэсгийн ажлаа явуулах боломжоор хангах ийм үүрэгтэй ажиллаж байсан. Зориг агсны хавтаст хэргийг уншиж танилцсан. Ийм л юм хэлж чадна даа.

-Ер нь энэ хэрэг илрэхгүй удаж байгаад юу нөлөөлж байна гэж боддог вэ. Зарим хүмүүс, манай цагдаа нар ийм хэргийг илрүүлж чадахгүй байна гэж шүүмжилдэг?

-Цагдаагийн байгууллага анхнаасаа хэргийн газрын үзлэгийг маш муу хийсэн. Хэргийн газрын үзлэг дээр хэргийн эд мөрийн баримт баллагдах нөхцөлийг бий болгосон. Энэ бол маш хариуцлагагүй, том алдаа болсон. Гэхдээ энэ хэрэг илэрнэ гэдэгт би итгэдэг. Мөрдөн байцаах газрын даргаар ажиллаж байсан хүний хувьд энэ хэрэг илрэх ёстой гэж одоо хүртэл сэтгэлдээ тээж явдаг. Надаас өмнөх дарга нар нь удирдаад ажиллаад, намайг очих үед халуун дээрээ шалгах ёстой байсан ажлууд нь дууссан байсан л даа. Нөгөө талаар, энэ хэргийг гудамжны нэг танхай хүн ороод хийчихсэн юм биш байна лээ. Тийм хэргийг цагдаа яаж ийгээд олдог. Зохион байгуулалттай байх тусмаа илэрдэг юм. Энэ хэрэг одоо ямар шатанд явж байгаа талаар надад албан ёсны мэдээлэл байхгүй. Хэвлэл мэдээллээр сүүлийн үеийн мэдээллийг авч, сонсоод, овоо ш дээ гэж бодож байлаа. Юмыг яаж мэдэх вэ. Учир нь олдож байгаа юм биш байгаа гэж бодож байлаа. Гэтэл сонгуулийн өмнө хүчтэй гарч ирээд одоо сураггүй болж байх шиг байна. Худлаа байсан юм уу даа гэж харж байна. Тэтгэвэртээ гарсан хүн чинь энэ хэрэгт чих тавиад хүлээж суухаас өөрийг хийж чадах биш дээ.

-Та Нийслэлийн цагдаагийн газрын даргаар ажиллаж байгаад яг сонгууль болохын өмнө буюу 2008 оны долдугаар сарын 1-ний үймээн болохоос хоёр сарын өмнө ажлаасаа чөлөөлөгдсөн байсан. Ямар шалтгаанаар таныг чөлөөлсөн юм бэ?

-За яахав дээ. Би чинь тушаалаар ажлаа авдаг, тушаалаар ажлаа өгдөг хүн. Нэг өдөр хуралдаад тушаал уншсан. Би тэр үед Цагдаагийн ерөнхий газрын зөвлөлийн гишүүнээр давхар ажиллаж байлаа. Тушаал уншихаас өмнө надад юу ч мэдэгдээгүй, хэлээгүй. Надтай нэг ч үг солиогүй. Гэхдээ ямар шалтгаанаар халж байгааг ойлгосон. Надад ганц л баяр байдаг. Би цагдаагийн албанд томилогдсоноос хойш нэг удаа улсын баяраар баярлаж үзээгүй. Ганцхан цагдаагийн баяраар бид баярладаг. Миний болоод нийт цагдаагийн алба хаагчдын жинхэнэ баяр шүү дээ. Яг тэр үед цагдаагийн баярын маргааш нь машин шатаах гээд бөөн асуудал болсон юм. Тунелын баруун талд Бороо гоулдын конторын үүдэнд машин шатаах оролдлого гарсан. Урьд өдөр нь цагдаагийн баярын өдөр байсан. Хүлээн авалтад орсон. Өглөө нь утас дуугарсан. Тэгээд юм уусан байсан учраас үнэртэлгүй яахав. Тэрэн дээр сэтгүүлчид, манай удирдлагууд намайг буруутгалаа. Нэг л хүн намайг өмөөрч дуугарсан. Иргэний хөдөлгөөний Арслан намайг өмөөрч билээ. “Энэ чинь юу ярьж байгаа юм. Цагдаа ч гэсэн хүн шүү дээ. Өчигдөр цагдаагийн баяр байсан. Үнэртэхгүй яадаг юм” гэж хэлж байсан. Гэхдээ хариуцлага алдсан минь үнэн. Би зүгээр дотроо боддог юм. “Намайг хэн ч ойлгосонгүй дээ” гэж. Жилд олон баяр байдаг бол цагдаагийн албан хаагчдад ганц л баяр бий. Би цаанаа олон хамт олонтой, олон бие бүрэлдэхүүнтэй. Цагдаагийн алба хатуу дэгтэй, хариуцлага өндөртэй. Ийм л байна даа.

-Хэрэв та долдугаар сарын 1-нд Нийслэлийн цагдаагийн даргаар үргэлжлүүлэн ажиллаж байсан бол үймээнийг зохицуулаад том асуудал болгохгүй байх боломж байсан уу. Та юу гэж боддог вэ. Ингэж асуусны учир нь таныг жагсаал цуглааныг зохицуулахдаа гаршсан хүн гэж хэлдэг юм билээ?

-Хэв журам хамгаалах газрын дарга, дараа нь Нийслэлийн цагдаагийн газрын даргаар ажиллах хугацаандаа Улаанбаатар хотын хэмжээнд болсон бүх жагсаал цуглааныг нэгтгэдэг, ажлын хэсгийнх нь дарга нь байсан юм л даа. Миний үүрэгт ажил. Тэр үед байсхийгээд л талбай дээр суулт хийдэг, жагсдаг байлаа шүү дээ. Ялалтын талбай дээр чинь бүтэн өвөлжин л суулт болдог байлаа. Гэрээ барьчихсан л сууж байдаг байсан. Өрөөндөө дуудаж оруулж ирээд камераар бичлэг хийгээд хатуу сануулга өгөөд гарын үсэг зуруулдаг байлаа. Ямар ч байсан цагдаагийн дарга өрөөндөө дуудаж оруулж ирээд хатуухан хэлээд сануулчихсан байхад хүн ялд унахаасаа эмээдэг л байхгүй юу. Тийм учраас Ж.Батзандан, С.Ганбаатар, О.Магнай, Баасан нар бол миний үед надтай байнга харьцаж хамтарч ажиллаж байсан хүмүүс л дээ. Тэр хүмүүс одоо надтай уулзахаараа хэлдэг. Тухайн үедээ та их хатуу харгис юм шиг байсан мөртлөө намайг зөв явахад их тусалж байсан байна лээ гэж хэлдэг юм. 2008 оны долдугаар сарын 1-ний үймээн гарах үед жагсаал цуглаан болох гэж байсан нь тодорхой байхад манайхан эхнээс нь ач холбогдол бага өгчихсөн юм болов уу даа гэж боддог юм. Би байсан бол болиулж чадах байсан гэж хэлэхгүй. Гэхдээ чадахаасаа чадахгүй хүртлээ ажиллана. Арай ч Магнай миний өөдөөс босохгүй байсан даа. Буянгийн Жагаатай хэл амаа ололцож чадах байсан гэж бодогддог юм. Одоо өнгөрсөн асуудлыг яриад яахав.

-Сая сонгууль болж өнгөрсний дараа долдугаар сарын 1-ний үймээний талаар хэвлэл мэдээллээр дурсан ярилаа. Тэр өдөр таван хүн нас барсны хариуцлагыг өнөөдрийг хүртэл хэн нэгэнд хүлээлгээгүй байна. Хурандаа нарыг шийтгээд өнгөрлөө гэж ярилаа?

-Нохойд барьдаг мод гэгчээр хамгийн дуулгавартай хэдийг нь бариад шийтгэчихлээ. Хэрвээ Монголын хууль шударга үйлчилдэг байсан бол жагсаал цуглааныг зохион байгуулсан субьектээс нь эхлээд чулуугаар зэвсэглэсэн хүмүүс гээд бүх шатанд нь хариуцлага хүлээлгэх ёстой байсан. Дээр нь онц байдал тогтоох ёстой байсан, төрийн шийдвэр гаргасан улс төрийн субьектүүд ч гэсэн тодорхой хэмжээний хариуцлага хүлээх ёстой гэж боддог. Хөөрхий зөөлөн чихтэйгээрээ цагдаагийн тэргүүн дэд дарга, Эргүүл хамгаалалтын газрын дарга, Хотын цагдаагийн дарга ял авлаа. Ял эдлээд бүгд биегүй болсон. Бүгдээрээ сахарын өвчтэй, зарим нь хөл гараа тайруулахдаа хүрсэн. Ийм үед л төр өдөр, шөнөгүй зүтгэж явсан хүнээ хамгаалж чадахгүй бол төрд зүтгэх хүн олдох болов уу. Чамайг ингээд асуусан чинь миний самсай шархирч байна. Тун хатуу юм болсон доо.

-Гал нээх тушаалыг хэн өгсөн бэ гэдэг асуулт одоо ч хөвөрч байна л даа?

-Миний үед, намайг Хэв журам хамгаалах газрын дарга байх үед манай цагдаа нарын дунд тэгж мэргэн буудах хэн ч байхгүй байсан. 1993 оноос хойш би Улаанбаатар хотод ажиллалаа. Энэ хугацаанд нэг ч удаа бид буудлагын сургуулилт хийгээгүй. Буудлагын тэмцээн болоход л гайгүй бууддаг ганц нэг хүнээ оролцуулдаг байлаа. Бидэнд тэр сум нь ч байхгүй. Тэгэхээр би үнэхээр Монголын цагдаа буудсан гэхэд итгэдэггүй. Даяарчлалын нээлттэй нийгэм учраас хэн буудсаныг хэн мэдэх үү. Хоёрдугаарт, манай цагдаа, батлан хамгаалахын зэвсэгт 5,6 мм-ийн сумтай буу байхгүй. Тэгээд бодохоор цагдаагийн дарга нарыг юугаар нь үндэслэж шийтгэсэн юм, бүү мэд. Тэр жагсаал цуглааныг тарааж, онц байдал тогтоож байх үед буу тавьж өгсөн үү, байлдааны сум өгсөн үү гээд янз бүрээр л шалгаад байсан гэсэн. Би тухайн үед байгаагүй учраас мэдэхгүй юм даа. Таван хүний амь үрэгдсэнд нь үнэхээр их харамсдаг.

-Хуулийн байгууллагын үйл ажиллагаанд улстөрчид нөлөөлөх гэж оролдож байна гэж сүүлийн үед ярьдаг болж. Саяхан УИХ-ын гишүүний дархан байдалд халдлаа гэж Цагдаагийн даргыг ажлаас нь чөлөөлөх тухай асуудал хүртэл хөндөгдсөн. Таны үед улстөрчид цагдаагийн ажилд нөлөөлөх гэж оролддог байв уу?

-Намайг Хотын цагдаагийн дарга, Мөрдөнгийн дарга, Хэв журмыг хамгаалах газрын даргаар ажиллаж байхад нэг их сүртэй миний ажилд оролцоод, саад дарамт ирж байсангүй. Тэр хэргийг, энэ хэргийг ингээд өг гэсэн юм ирж байсан л даа. Тэр болгонд нь хариу өгнө. Энэ бол та нарын эрх мэдлийн асуудал биш гэдэг байлаа. Ерөнхийлөгч ч бай, Ерөнхий сайд нь ч бай, Их хурлын гишүүн ч бай, малчин иргэн ч бай бид бүгд нэг л хуультай. Ертөнц нэг л нартай. Тэр хуулийг сахиулж, төрийн өмнө үүрэг хүлээсэн субьект нь хууль сахиулах ажиллагаагаа явуулах журмаараа явуулах л ёстой. Тэрэнд хэн ч саад хийх ёсгүй. Баянгол дээр нэгжлэг хийх гэж байх үед саад тавина гэсэн тодорхой мэдээлэл цагдаагийн байгууллагад байсан учраас тусгай алба, тусгай хэрэгслээ тэнд оролцуулжээ гэж би бодсон. Хоёрдугаарт, УИХ-ын гишүүн, Хуульзүйн байнгын хорооны дарга нөхөд тэнд очоод мэдэгдэл хийж л байдаг. Тэд одоо хэн бэ. Өмгөөлөгч нь юм уу. Хаа хамаагүй асуудал биз дээ. Холбоотой ч юм шиг, бүлэг ч юм шиг. Тэгээд дараа нь цагдаагийн дарга Чингэсийг халах тухай асуудал гарахад үнэхээр энэ арай хэтэрч байна даа гэж бодсон. Ингэж төрд зүтгээд яахав дээ. Уянга ч мэдэгдэл хийж байх шиг.

-Одоо цагдаагийн байгууллагад ямар шинэчлэл, ямар ажил хийгдээсэй, юу дутуу байна гэж та хардаг вэ?

-Хуучнаасаа уламжилж ирсэн арга барилыг огт авч хаяж болохгүй байхгүй юу. Мөрдөн байцаагчийн ажил хийж үзээгүй, эрүүгийн төлөөлөгчийн ажил хийж үзээгүй хүнийг цагдаагийн нэгжийн даргын албан тушаалд битгий томилоосой гэж боддог. Энэ бол мөхөл рүү нь түлхэж байгаагаас ялгаагүй юм. Нэг хэсэгтээ энэ байдал алдагдлаа. Монголын цагдаагийн бие бүрэлдэхүүнийг чадвар чансаагаар нь албан тушаалд дэвшүүлдэг, сургадаг, дадлагажуулдаг, нөөцөнд явдаг, дарга болгодог, удирдах ажилтан болгодог ийм бодлогоо чамбай болгоосой гэж бодож байна. Гэхдээ би одоо ажлаасаа холдсон учраас тавьж ч байгаа юм бил үү мэдэхгүй байна. Тавьж ч байгаа байх гэж бодож байна. Яагаад гэвэл, Хууль сахиулах сургуульд удирдах ажилтан бэлтгэдэг болсон байна. Хөгжиж байна. Одоо орон тоог нь жаахан нэмээд, цагдаагийн цалинг нэмээд өгмөөр байна. Ардаа санаа зовох зүйлгүй зүтгэнэ шүү дээ.

“Форбс” сэтгүүлийн газраас 2016 оны Америкийн хамгийн чинээлэг 25 гэр бүлийн жагсаалтыг гаргасан байна. Энэ жилийн судалгаагаар нэгдүгээрт “Wall-Mart” сүлжээ дэлгүүрийг байгуулсан Уолтоны гэр бүл бичигдлээ. Америкийн хамгийн чинээлэг гэр бүлээр тодорсон Уолтоных дөрөв дэх удаагаа ийнхүү уг жагсаалтыг тэргүүлэв. Тэднийх 82 тэрбум ам.доллартай тэнцэх хөрөнгөтэй юм байна. Өнгөрсөн жилийнхтэй харьцуулах юм бол хөрөнгө нь дөрвөн тэрбум ам.доллараар хорогджээ. Анх Уолтоных хөдөө аж ахуйн салбарт ажиллаж байсан. Үнээгээ сааж, хүмүүст хүргэж өгөх ажлыг хариуцдаг байсан хүү Сэм Уолтон сурагч байхдаа сэтгүүлийн захиалгын хуудас тараах, сонин хүргэгчээр ажиллаж байжээ. Тэрээр дайны дараа жижиглэнгийн худалдаа эрхэлж наймаагаа улам боловсронгуй болгох тал дээр байнга ажилласан. 1962 онд анх “Wall-Mart” дэлгүүрээ нээж түүнийгээ улам өргөжүүлжээ. 1979 онд АНУ даяар 230 сүлжээ дэлгүүртэй болсон. 1984 онд Сэм Уолтон нь “Форбс” сэтгүүлээс гаргасан Америкийн хамгийн чинээлэг хүмүүсийн жагсаалтын нэгдүгээрт бичигджээ. Тэрээр нас барахдаа хөрөнгөө эхнэр, дөрвөн хүүхдэдээ өвлүүлснээс хойш эдний гэр бүлийнхэн Америкийн хамгийн чинээлэг айлын тоонд багтах болжээ.

2016 оны Америкийн хамгийнчинээлэг гэр бүлийн жагсаалтын хоёрдугаарт Кохынхон бичигдлээ. Ах, дүү хоёр болох Чарльз, Дэвид Кох нь “Koch Industries” холдинг эзэмшдэг. Тэдний аав Кох нь газрын тос боловсруулдаг холдингийг анх байгуулж, өнөөдөр АНУ-д нэлээд томд тооцогддог, жилийн 100 тэрбум ам.долларын орлоготой ажилладаг. Уг нь бол түүний хувьцааг Кохын гэр бүлийнхэн бүгд эзэмших ёстой байжээ. Гэвч 1983 онд Чарльз, Дэвид хоёр хоорондоо муудалцаж хамаатнуудад байсан хувьцаануудыг бүгдийг худалдан авсан байна. Ах, дүү хоёр Америкийн хамгийн чинээлэг арван хүний тоонд багтдаг. “Форбс” сэтгүүлээс гаргасан жагсаалтын гуравдугаарт орсон Марсын гэр бүл 78 тэрбум ам.доллартай тэнцэх хөрөнгөтэй юм байна. Жаклин, Жон, Форрест Марсын эзэмшдэг компанийн бүтээгдэхүүнийг хүмүүс андахгүй. Бидний амтархан иддэг “Mars”, “M&M” зэрэг шоколад эднийх. Одоо тус компани нь амттан төдийгүй гэрийн тэжээмэл амьтанд зориулсан хоолыг үйлдвэрлэдэг. “Форбс” сэтгүүлийн судалгаагаар 49 тэрбум ам.доллартай тэнцэх хөрөнгөтэй Каргилл-Макмилланы гэр бүл дөрөвдүгээрт бичигджээ. Хөдөө аж ахуйн салбарт тодруулбал, бяслагаараа алдартай “Cargill” компани нь мөн санхүүгийн үйлчилгээ үзүүлдэг. Тус компанийг 1865 онд Шотландын армид алба хааж байсан ахмад цолтой Уильям Уоллес Каргилл анх байгуулсан түүхтэй. Тэрээр XIX зууны сүүлчээр төмөр замыг эрчимтэй ашиглаж эхлэх үед хөлжсөн байна. Түүнээс хойш тус компанийн үйл ажиллагаа амжилттай яваа. Одоо хувьцааг нь энэ гэр бүлийн зургаан гишүүн эзэмшдэг бөгөөд олны анхааралд аль болох өртөхгүй байхыг хичээдэг. Өнгөрсөн нэг жилийн хугацаанд тус компани нь хөрөнгөө дөрвөн тэрбум ам.доллараар арвижуулсан байна.

2016 оны хамгийн чинээлэг гэр бүлийн жагсаалтын тавдугаарт Коксын гэр бүл оржээ. 1898 онд Жеймс Кокс “Dayton Evening News” сонинг худалдан авснаар бизнесээ эхлүүлжээ. Өнөөдөр тус компани нь машины арилжаа, кабелийн телевиз, телевиз, радио гээд нэлээд өргөн хүрээг хамарсан үйл ажиллагаа явуулдаг. Харин хувьцааны 50 хувийг Жеймс Коксийн охин Жеймс Анн Кокс Чембер саяхныг болтол эзэмшиж байсан гэдэг. Жеймс Коксийн ач хүү нь захирлын зөвлөлийн даргаар нэг хэсэг ажилласан байжээ.

Өнгөрсөн нэг жилийн хугацаанд хөрөнгөө 1,5 тэрбум ам.доллараар арвижуулсан “Johnson’s Preparad Past Was Company”-ийн эзэд болох Жонсоны гэр бүлийнхэн зургадугаарт орсон юм. 1886 онд тус компани байгуулагдсан бөгөөд эхэндээ пракетан шалыг арчлахад зориулагдсан тусгай бүтээгдэхүүн худалдаж байв. Герберт Фиск Жонсон энэ бизнесээс насны эцэст хүртлээ эрхэлж хүү Гербөрт нь өвлөн авч, гоо сайхан, ариутгалын зэрэг эмнэлгийн зориулалттай бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг болгожээ. Өдгөө “Johnson&Johnson” -ийн ялангуяа хүүхдэд зориулсан бүтээгдэхүүнээрээ дэлхийд алдартай билээ.

Америкийн хамгийн чинээлэг 25 гэр бүлийн жагсаалтын есдүгээрт бичигдсэн Херстийн гэр бүлийг онцлохгүй байхын аргагүй юм. Уильям Рэндольф Херст 1887 онд “Hearst Corp” корпорацийг байгуулжээ. Түүний амьдралаар сэдэвлэн “Иргэн Кейн” киног хийсэн бөгөөд “San Francisco Exam­iner” сонинг анх худалдаж авчээ. Өнөөдөр тус корпораци нь 49 сонин, 340 сэтгүүлтэй бөгөөд дэлхий даяар борлогддог. Түүнээс гадна гурван ч кабелийн телевизтэй. “Hearst Corp” корпорацийн эзний ач хүү Уильям Рэндольф Херст нь нэлээд алдартай сэтгүүлч болсон. Корпорацийнхаа удирдах зөвлөлийн даргаар ажилладаг тэрээр Пулитцерийн шагналыг хүртсэн байна.

2016 оны Америкийн хамгийн чинээлэг гэр бүлүүдийн жагсаалтын эхний аравт орсон гэр бүлүүдийг сонирхуулъя.

1.Уолтон-130 тэрбум ам.доллар

2.Кох-82 тэрбум ам.доллар

3.Марс-78 тэрбум ам.доллар

4.Каргилл-Макмиллан – 49 тэрбум ам.доллар

5.Кокс-41 тэрбум ам.доллар

6.Жонсон-30 тэрбум ам.доллар

7.Притцкер-29 тэрбум ам.доллар

8.Жонсон (Эдвард)-28.5 тэрбум ам.доллар

9.Херст-28 тэрбум ам.доллар

10. Данкан-21,5 тэрбум ам.доллар