Month: June 2016

Талийгаач Н.Болдбуйрын аав Д.Намхай сар гаруй хугацаанд ийн зогсохдоо нуурын эрэг рүү шидэгдсэн замгийг хүртэл барьж үздэг байжээ.

П.ХАНДМАА: МИНИЙ НӨХӨР ХҮНД “ҮГҮЙ” ГЭЖ ХЭЛЖ ҮЗЭЭГҮЙ

Талийгаач Н.Болд буйрын эхнэр П.Хандмаа:

-Осол болох үед өөрөө тосгонд байгаагүй юм уу?

-Хүү бид хоёр баг дээр гэртээ байсан. Урьд орой нь нөхөр маань нуур ороод тор тавиад ирье гээд мотоцикльтойгоо явсан. Орой утсаар яриад аавынд хоночихоод өглөө тороо эргэчихээд хүү та хоёр дээрээ очно гэсэн.

-Танд хэзээ хэл хүргэсэн бэ?

-Би өглөө найман цагийн үед утас руу нь залгахад холбогддоггүй. Утас нь цэнэггүй болсон юм болов уу, тороо эргэх гээд явсан юм байлгүй гээд тоогоогүй. Хоёр, гурав залгаад холбогдохгүй болохоор нь ирж яваа байх л гэж бодсон. Тэгсэн хадам аавын дугаараас дуудлага ирчихсэн байсан. Буцаагаад залгах гэж байтал манай ах ирээд “Миний дүү сэтгэлээ бариарай. Тэвчээртэй байдаг юм шүү” гэхээр нь би юугаа яриад байгаа юм. Юу хэлэх гээд сонин юм яриад байна гэтэл ах нөхрийн маань явсан завь осолдсон болохыг хэлсэн. Тэгээд л ахтайгаа машинтай очсон.Намайг очиход цогцсыг нь ч олоогүй. Мөс цөмрөөд алга болчихсон байсан. Сая хэд хоногийн өмнө л олсон.

-Таны нөхөр мөсөн дээр үлдсэн. Амь аврагдах боломж байсан тухай нутгийнхан ярьж байна…?

-Би сүүлдэж очсон болохоор сайн мэдэхгүй байна. Гэхдээ манай нөхөр амьд сэрүүн байхдаа “Хилчдийн завь янзтай юм билээ. Нэг мотортой завьтай болчихвол ч жаргал даа” гэж ярьж байсан удаатай. Хүмүүс хилийнхэн завиа эртхэн өгсөн бол нөхрийн тань амийг аврах боломж байсан гэсэн. Ер нь тэр ослоос өмнө амьд гарах боломж байсан гэж би бодож байгаа.

-Яаж тэр вэ?

-Миний нөхөр хүнд ерөөсөө “үгүй” гэж хэлж чаддаггүй хүн. Ахын дүү сумын төв ороод өгөөч гэвэл “за” л гэнэ. Манайд очоод тийм юм хийгээд өгөөч гэвэл “за” л гэнэ. Нутгийнхан залуу хүн гэхэд их дуулгавартай, чих зөөлөнтэй гэж үнэлдэг. Тэр өдөр ч гэсэн “за” гэж яваад л амиа алдсан байх. Нөхрийн маань тавьсан тор нуурын эрэг дээр байсан гэж аав хэлсэн. Тэгэхээр нөгөө хэд нь хамт тор эргээд ирье гэхээр нь “за” л гээд цаашаа явсан байх. Хүнд туслах гээд л явсан байж таараа.

-Урьд өдөр нь танайх байшингийн найр хийсэн гэсэн. Хүүд нь өгсөн байшин уу?

-Тэгсэн. Бид хоёр 2014 онд танилцсан. 2015 оны нэгдүгээр сарын 24-нд хүүхэдтэй болсон. Бүх юм их хурдан болж өнгөрсөн. Одоо ёстой сайхан амьдарна. Өнөр өтгөн айл болно гэж ярьдаг байсан. Уг нь байшингаа аймагт авах хүсэлтэй байгаагаа нөхөр маань хэлсэн ч боломжгүй гээд баг дээр өгсөн. Байшингийн найраа хийгээд нутаг усныхаа ах, дүү нарыг оруулсан чинь Болдоо маань “Хоёр найз орж ирээгүй үлдчихлээ” гээд нуур орж загас барьж шарж өгнө гээд явсан юм. Би нэг их хориогүй. Өмнө нь загасанд явж л байдаг байсан болохоор.

-Одоо хүүтэйгээ яая гэж бодож байна. Гэрийнхэн тань төв газар бараадуулна гэж ярьсан?

-Одоохондоо би эгчийнхээ ажилд туслаад явж байна.Намраас хүүгээ төв бараадуулж цэцэрлэгт өгөх бодолтой байна гэв.

Талийгаач Н.Болдбуйрын аав Д.Намхай “Хар толгой би харж зогсохоор хүүгийнхээ араас очих минь яав даа” гэж гасалж сууна. Тэрээр эрэг дээр портертой очих үед осол болсон байна. Завь живж, хоёр хүн мөсөн дээр гарахыг ч харж. Гэвч төрсөн хүүгээ тэгж үхэлтэй тэмцэж явахыг хэн мэдэх билээ. Тиймээс хүний хүн байна гэж хар толгойгоо бодож зогсохын оронд яаж ийгээд туслах минь яав даа гэж харамсч байгаагаа бидэнд хэлсэн. Тэр дөрвөн хүүтэй. Хоёр том хүү нь сар гаруйн хугацаанд аавтайгаа нуурын эрэг тохой бүрийг нэгжиж. Давалгаагаар эрэг рүү шидэгдсэн замгийг хараад хүүгийнхээ өмсч явсан хувцасны өөдөс юм болов уу гэж горьдон барьж үздэг байж. Нутгийнхны ярьж буйгаар Намхай энэ хэдхэн хоногийн дотор зүс алдаж гундаж хүнтэй ч ярихаа больсон гэнэ. Нуурын эрэг рүү хүн битгий хэл мал ч ойртуулахгүй манаж хэдэн цагаар хамаагүй суучихдаг байж. Нохой, шувуу идэхээс өмнө хүүгийнхээ цогцсыг олж нутаглуулна, чи өнгөтэй өөдтэй хувцаснаас нь байвал бэлд гэж эхнэртээ захиад гардаг байсан тухай хүүхдүүд Талийгаач

нь ярив. Нууранд өргөнө гээд ааруул, боорцог өвөртлөөд гарна. Үдшийн бүрийгээр орж ирэхдээ юу ч дуугаралгүй, юм ч идэлгүй хэвтээд өгдөг байсан бололтой. Ингэж л нойр хоолгүй нуурын эрэг харуулдсан хөгшин хүүгийнхээ цогцсыг олж нутаглуулсандаа сэтгэл нь жаахан ч гэсэн тайвширчээ.

Үргэлжлэл бий

Н.Даваадаш (МУСГЗ), Бүрд сумын нэгдлийн дарга н.Аюурзана, МУГЖ, дуучин н.Отгон, сэтгүүлч, яруу найрагч Ч.Гомбосүрэн, төрийн шагналт зохиолч, яруу найрагч П.Пүрэвсүрэн нар. 1989 он. “Залуучуудын үнэн” сонины соёлын өдрүүд. Өвөрхангай. Бүрд сум. Элсэн тасархай

Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Н.Отгонтой ярилцлаа. “Ботго”, “Төлийн дуу”, “Адуучин аавын хүү билээ” гэж эхэлдэг “Хөх даалимбан тэрлэг” найраглалын “Бүүвэйн дуу”-гаар нь хүмүүс түүнийг одоо ч дурсдаг. Олны танил дуучинтай уулзахаар очиход тэрбээр гэртээ, олон ангит кино үзэж суулаа. Бас даралт ихсэхэд сайн гээд улаан чавгатай, нимбэгтэй цайгаар дайлсан. Түүний халамжит хань Угтаалын сангийн аж ахуйн дарга байсан Бааст гуай олны танил дуучны шүтэн бишрэгч байжээ. “Сайн байна уу, ээж ээ” гээд л “Хүсэлтийн хариу”-гаар “дахиулдаг” байсан дуучинтай ийнхүү хуучлав.

-Сүүлд таныг Цэргийн дуу бүжгийн эрдмийн чуулгын “Жаран хар, арван цагаан”-ы тоглолтын үеэр харсан. Цэрэг хувцастайгаа ануухан, гоё харагдаж байлаа. “Бас л сайхан дуулж байна шүү” гэж бодогдсон. Бэлтгэл их хийсэн үү?

-Тоглолтоо хийе гэдэг санаачилгыг манай Ц.Чулуунцэцэг гавьяат маань анх гаргасан юм. “Хэдүүлээ хэдэн төгрөг олбол ядарсан зүдэрсэн, өвчтэй зовлонтой улсууддаа өгчихвөл яасан юм бэ” гэсэн юм. Дасгал сургууль ч юу байх вэ, угаасаа надад төрөлхийн жаахан авьяас байсан шиг байгаа юм. Хоёр, гурав дуулаад л хоолой маань эвдээ орчихдог. Урилга заллага ирвэл хааяа дуулаад өгдөг. Одоо тэгээд нас ахих тусам найр хуриманд дуулах дур хүрэхгүй юм аа. Хэдэн цаг суучихвал дуу шуугианд ядардаг болчихож. Гэхдээ дуулна гэдэг бидний хийж ирсэн ажил болохоор тайзан дээр гарахаар залуужих шиг болдог.

-Ц.Чулуунцэцэг гавьяат “Жаран хар, арван цагаан”-д дуулдаг гэхэд залуухан байх шүү?

-Залуухан залуухан. “Өнөр бүл” кинонд тоглож байхдаа манайд шалгуулаад орсон юм шүү дээ. Тэтгэвэртээ гараагүй залуу хүн л дээ. Гэхдээ ахмадуудаа ерөөсөө мартдаггүй. Үргэлж бидний нийллэг, уулзалтыг зохион байгуулж энэ тэгчихлээ, тэр ингэчихлээ гэвэл гүйгээд л ирнэ. Хөдөөнөөс ирээд, кинонд тоглоод манайд орсон болохоор бидэнд элэгтэй.

-Та ахмадууд, бид гээд л яриад байх юм. Бидний багын дурсамжид дуучин Н.Отгон гэхээр маш гоё эмэгтэй төсөөлөгддөг. Цангинасан өвөрмөц хоолойтой, хаанаас нь ийм хоолой гардаг байна аа гэж боддог байлаа?

-Үе үеэрээ л сайхан даа.

-Сая тоглолтын дараа ахмадууд “бут авав” уу?

-Яахав, зарим нэг нь орсон л байх. Би залуугаасаа ууж чаддаггүй. Эд нартаа загнуулна. Тоглолтоор яваа үедээ ерөөсөө ууж чадахгүй шүү дээ. Уучихвал хоолой хоёр талаасаа булчин нь бариад, чангарчихдаг. Манайхны зарим дуучин, жүжигчин ууж л байдаг, тамхи татаж л байдаг, дуулж л байдаг. Би бол их өөр. Тамхины утаа үнэрлэж чадахгүй. Хоолой гарахаа больчихдог. Тамхины утаанд байж чадахгүй, архи амсч чадахгүй. Зовлонтой. Улсууд дуулж хуурдаад ууж идэх болохоор намайг маяглалаа гэдэг. “Урлагаар өдий олон жил болчихоод уухгүй байхдаа яадаг юм, тамшааллаа” гэдэг.

-Та ч ааштай байхаар харагддаг л даа?

-(Инээв)

-Таны энэ өвөрмөц дуу хоолой хаанаас эхтэй вэ?

-Би багаасаа их дуулсан даа. Дунд сургуульд байхдаа Пионерийн ордонд дуулдаг. “Арвандолдугаар сургуулийн аварга дуучин” гэж явдаг байлаа. Пионерийн ордонд хүүхдийн дуурьт Хумбагын дүрд дуулна. 1000 хүүхдийн концерт Дуурийн театрт хийхэд бидний таван хүүхэд урд гоцлоод, дуулж л байлаа. Миний эцэг Төв аймгийнх, Дамба-Очир гэж хүн байсан юм. Бидний үед төрсөн он сараа ч мэддэггүй. Ээж маань намайг “1948 онд өвлийн дунд сарын 16-нд төрсөн” гэдэг. Аав урлагийн авьяастай, хуучир, шанз тоглодог, найруулагч хийгээд явдаг байсан гэж дуулсан. Эхээсээ эгч дүү гурвуулаа. Дүүг маань дөнгөж сууж эхэлж байхад аав маань өөд болчихсон юм шүү дээ. Тэр үед ээжээрээ овоглоод явсан. Хэрэв зээ Дамба-Очир гэж овоглогдсон бол аавын маань нутаг усныхан, мэддэг таньдаг хүмүүс нь зорьж ирж уулзах л байсан байх. Ээжээрээ овоглочихоор ээжийн нутаг Сүхбаатар аймгийнхан “Намжилмаагийн хүүхэд байна” тийм ч ах дүү нь, ийм ч төрөл садан нь гээд уулздаг байлаа. Аавыгаа сайн мэдэхгүй. Өөд болоход нь эгч маань тав, би гурван нас л хүрч байсан болов уу.

-Ээж тань тантай төстэй хүн байсан уу?

-Аавын урлагийн авьяасыг авсан байж магадгүй. Ээж маань урлаг талаа барьж явсан хүн биш. Ээж аавын тухай ярьж л байсан. Хүүхэд болохоор анзаардаггүй байж. Хүн нас ахих тусмаа ээж, аавыгаа бодож байхгүй яав аа гэж харамсдаг юм байна. Ээж маань 37 насандаа анхныхаа хүүхдийг төрүүлсэн. Түүнээс өмнө аав, ээж хоёр маань хүүхэд өргөж авсан гэдэг. Тэр ах байвал нэлээд хөгшин л хүн байх ёстой. Тиймэрхүү л амьдралтай хүн дээ. Одоо ганц эгч маань л байдаг даа. Өөрөө хоёр охинтой, хөгшин маань гурван охинтой. Бид хоёр таван охин, хүргэчүүлтэй, 17 зээ, гурван зээнцэртэй болж байна даа.

-Та цэргийн ансамблийн нүүр царай болж явсан хүн. Цэргийн чуулгад яаж орсон бэ?

-Анх наймдугаар ангийнхаа өвлийн амралтаар ансамбльд шалгуулахаар очсон юм. Тэгэхэд “Чи сургуулиа төгсөөд ир” гэсэн. “Би одоо орчихъё л доо” гэж гуйж байж билээ.

-Цэргийн ансамблийг онцлох учир шалтгаан байсан уу?

-Гавьяат жүжигчин Ж.Цэцгээ эгч аавын талын хамаатан. Анх Ардын дуу бүжгийн чуулгын дуучин байлаа. Багадаа эгчийндээ очдог байв. Манай эгч цэрэг хувцастай, жавхайсан гоё эмэгтэй. “Эгч шиг ийм гоё дуучин болох юмсан” гэж мөрөөддөг байлаа. Тэгээд л би цэргийн ансамбльд шалгуулсан.

-Тэр үеийн монголчууд шүтэн биширдэг дуучиндаа яаж ханддаг байв?

-Хүн алдар цол авч болно. Түүнийгээ дааж явах чухал.

-Хананд чинь Ю.Цэдэнбал даргаас гавьяатын тэмдгээ гардаж авч байгаа том зураг байна. Хэдэн он бэ?

-1977 онд 29 настайдаа авч байлаа.

-Бас л эрт авч шүү?

-Тэр үеийн бид одоогийнхтой адил амрахгүй. Их шалгана. Тэр үед намайг бригадаар явж байхад нэг хүн дагаад л явж билээ. Тухайн үед анзаардаггүй байж. Намайг гавьяатад тодорхойлсон учраас зрительтэйгээ яаж харьцаж байна, ард түмэндээ яаж үнэлэгдэж байна гэдгийг хянаж явсан юм билээ. Зритель бол маш олон дахиулна. “Ботго”, “Эхийн тухай дуу”-гаа дуулахаар хөөрхий хөгшид уйлна. Тоглолтын дараа настнууд үнсээд “Миний хүү ямар сайхан дуулдаг юм бэ” гэдэг. Яахав, би ансамблийнхаа орлогод хувь нэмрээ оруулж л явлаа. Бидний үед орлого их хөөцөлддөг. Хавар, намартаа хөдөө бригадаар маш их явна. Цэргийн баяр дөхүүлээд арми сурталчлах өдрүүд гээд баатруудаа, генералуудаа аваад явна. Тэд маань дайнд явж байсан тухайгаа ярина. Нутгийн сайн сурлагатай цэргийг эцэг эхтэй нь аваачиж уулзуулна.

-Үзэл суртлын ажил мундаг байжээ?

-Үнэхээр мундаг. Генералууд армиа сурталчлаад, бид ард нь яриа дуусахыг нь хүлээгээд үүрэглээд сууж байна. Дуусав уу, үгүй юу бид тоглоно. Цэргийн ансамбльд миний оролцоогүй тоглолт бараг байхгүй дээ. Хөдөө явах болохоор “Чи явахгүй бол болохгүй” гэсэн юм ярина. Хүүхэд төрүүлбэл “Хүүхдээ гаргаад сууж бай, ажил битгий хий” гэж загнана. Арайхийж хоёрхон охин төрүүлсэн. Тэр хоёрыг маань муу ээж маань өсгөсөн дөө. Эгч маань ч бас хүүхдээ төрүүлчихээд миний хүүхдийг цугт нь хөхүүлж л байсан. Манай хоёр чинь 24-ийн ясли, цэцэрлэгээр өссөн шүү дээ. Амьдрахын төлөө зүтгэдэг л байлаа. Ажилласныхаа хэрээр нэмэгдэл авдаг. Хөдөө гадаа явахдаа бид зузаан дэвтэр үзэгчдийн дунд аялуулна. Нэг уран бүтээлч тайзан дээр согтуу гарсан бол “Тэр хүн тайзан дээр согтуу гарч биднийг хүндэлсэнгүй” гээд биччихнэ. “Тэр хүн сайхан дууллаа, баяр хүргэе” гэнэ. Хэрэв аль нэг бригадыг тойроод явчихвал “Улаан тугаа намируулаад манайхыг алгасаад явсан” гээд биднийг очоогүй байхад араас матаас очно шүү дээ.

-Та гавьяат авахдаа Ю.Цэдэнбал даргатай үг сольж амжив уу?

-Амжаагүй. Ямар сайндаа анх удаа ойроос харж байгаа болохоор нүүр рүү нь ширтчихсэн зураг гарсан. Хацар нь толигор. “Ямар толиотой хүн бэ” гэж харж билээ.

-Та гавьяатаас өөр одон авсан уу?

-Авалгүй яахав. Байлдааны гавьяаны одонтой.

-Охид чинь урлаг хөөсөн үү?

-Үгүй ээ, хоёулаа амьдралаа хөөгөөд явж байгаа. Хойд, урд хоёр Америкт амьдардаг. Тэдний маань амьдрал нь л болж бүтэж байвал, би хүүхдүүддээ эрүүл саруул өвчин зовлонгүй харагдаж байвал боллоо гэж боддог шүү дээ, эгч нь.

-Та өдрийн ихэнх цагаа юунд зарцуулдаг вэ. Олон нийтийн ямар нэг ажилд оролцдог уу?

-Үгүй ээ. Өвгөн бид хоёр хөдөө жаахан явна. Хөгшин маань хөдөө хүүхдүүддээ чацаргана тарихад нь тусалдаг. Хөдөө аж ахуйн талын хүн шүү дээ, манай хүн чинь. Хааяа би хамт явна. Одоо бол би зурагт хараад, ойр зуур дэлгүүр хоршоогоор орж, хүнс хоолоо цуглуулдаг. Манай ахмадууд цуглавал нийлж, дуулж хуурдаж суудаг.

-“Хөх даалимбан тэрлэг” найраглалын “Бүүвэйн дуу”-г сонсохоор хамрын самсаа шархирдаг. Тэр дуутай яаж учрав?

-Хөгжмийн зохиолч, төрийн соёрхолт Д.Бадарч гуай ансамблийн уран сайхны удирдагч байсан. Д.Пүрэвдорж гуайн найраглалаас “Бүүвэйн дуу”-ны хэсгийг аваад дуу хийж өгсөн юм.

-Таны хувьд ажиллагаа шаардсан уран бүтээл бий юу?

-Тийм юм юу байхав. Жаран хар, арван цагаан гэж байлаа. Би эмэгтэй чуулгатайгаа өөрийн задгай хоолойг эвсүүлэх гэж их ажилладаг. Өөрийн дуу бол яах вэ. Эмэгтэй чуулгын хувьд би задгай хоолойтой гээд ганцаараа цойлж болохгүй.

-Цэргийн чуулга цэргийн дэглэмээр явдаг байх. Та ямар цолтой вэ?

-Бид хавар сайдын шалгалт өгдөг ажилтай байлаа. Цэргийн цол нь дээд зэрэг нь л ахлагч байдаг. Ахлах ахлах гээд хорь гучин жил ч байсан түүгээрээ л явж байдаг даа.

-Таны дууг сонсох юмсан гэж хүссэн хүмүүс цомгийг тань олж авах боломжтой юу?

-Миний цомог дуусчихсан л даа. Ахиад хийж чадахгүй л байна. Утсаар асууж л байдаг юм. “Таны цомог хаана зарагддаг вэ” гээд. Би өөртөө үлдсэн ганц хоёрыгоо өгөлтэй биш дээ. Уг нь цомгоо гаргая л гэж бодох юм. Тэтгэврээрээ амьдардаг хүмүүс чинь чадахгүй байна шүү дээ. Би мөнгө төгрөг хадгална гэж мэддэггүй байлаа. Цалингаа аваад идээд уугаад зарцуулаад дуусдаг. Одоо ч тэр хэвээрээ. Тэтгэврийн хэд маань жаахан жуухан юм аваад, сардаа сайхан таарч л байдаг юм.

Унгарын уламжлалаас үүдэлтэй “Nemzeti Vag­ta” морин тойруулгын уралдаан нь ирэх есдүгээр сард Будапешт хотын төвд орших Баатруудын талбайд болох юм байна. Олон улсын хэмжээнд нэр хүндтэй уг тэмцээн нь морьтон ард түмний уламжлалуудыг бэхжүүлэх дэмжихийн зэрэгцээ оролцогч орнуудтай байгуулсан эдийн засаг, соёл, улс төрийн харилцааг гүнзгийрүүлэх зорилготой аж. Энэ тэмцээнд энэ жил манай улсаас анх удаагаа “Хан Монгол” морьтны холбооны тэргүүн Ш.Цогтхүү оролцохоор болжээ. Өчигдөр Унгараас Монгол Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Мадари Акош тэмцээнд оролцох урилгыг Ш.Цогтхүүд гардуулж өгөхийн өмнөхөн ярилцсаныг сонирхуулъя.

-Та Унгарын үндэсний морин тойруулгын уралдаанд улсаа төлөөлөн оролцохоор болжээ. Морь уралдуулах гэдэг бол Монголын уламжлалтай салшгүй холбоотой. Харин морин тойруулгын уралдаан манайд хэр хөгжсөн юм бол?

-Тойргийн уралдаан гэдэг ойлголт нь хожуу гарсан. Суурин иргэншилтэй ард түмэн олон хүнд нэг дор үзүүлэхийн тулд тойргийн хэлбэрт оруулсан, уралдаан гэдэг нь нэг л чиглэл. Монгол уламжлалд уралдаан нь байсан. Түүнийг орчин цагийн сонгодог хэлбэрт оруулж тойрогт уралдуулж байгаа. Манай Морин уралдааны төв дээр тойргийн уралдааныг зохион байгуулж байсан. Яармагт олон улсын стандартад нийцсэн сонгодог морин уралдааны төв баригдаж байгаа бөгөөд удахгүй ашиглалтад орно. Ер нь манайд тодорхой хэмжээнд хөгжчихсөн гэсэн үг. Хоёр жилээс хэтрэхгүй морин тойруулгын уралдаан зохион байгуулж эхлэх байх.

-Та хэзээнээс тойргийн уралдаанаар хичээллэсэн бэ?

– Хөдөө төрсөн хүүхдүүдээс хар нялхаасаа морь унаж уралдаж үзээгүй хүүхэд ховор байх. Одоо цагт ямар болсныг мэдэхгүй. Урьд нь бол аав нар нь уяач, хүүхдүүд нь унаач тийм л уламжлалтай байсан. Би багаасаа морь унасан гэхдээ нялхдаа уралдаж байгаагүй. Том болсон хойноо наадам Буянт-Ухаад болдог байхад гурван километрийн тойргийн уралдаан зэрэгт оролцож байсан. Хэнтий аймагт тойргийн уралдаан зохион байгуулахад оролцсон. Тэр бол Монголд сонгодог хэлбэрийн анхны уралдааны эхлэлийг тавьсан гэж болно.

-Хэнтий аймагт тойргийн уралдааныг хэдэн онд зохион байгуулсан бэ?

-Бараг арав гаруй жилийн өмнө. Буянт-Ухаад ч ийм тэмцээн зохион байгуулагдаж байсан.

-Тойргоор, тал нутгаар уралдана гэдэг огт өөр хоёр зүйл. Түүнд оролцох морьдыг ч өөр өөрөөр бэлтгэдэг байх?

-Тэгэлгүй яахав. Их хурдтайгаар тойрог хийхэд тодорхой хэмжээний налалт үүсдэг. Налалт үүсэхэд төвөөс зугтаах хүч үйлчилнэ. Унаач хүнээс морин дээр төвөөс зугтаах хүчээ зохицуулах, голоо барьж явах, эргэлт дээр хаагуур нь гүйцэж түрүүлэх тактикаа боловсруулна. Зүгээр нэг гүйцэж түрүүлнэ гээд дайраад байхгүй, аюулгүй байдлаа хангах гээд эрсдэл нь илүү өндөр байдаг. Морины явдал гэхэд нар зөв тойрч байхад баруун хөл нь урдаа байх жишээтэй. Морь дотор талын хөлөө урд нь тавьж давхидаг, гэтэл яг энэ алхаагаараа нар буруу тойроход явдал нь өөрчлөгдөж хурданд нөлөөлдөг. Морины хөлний ээдрээ гарахаас эхлүүлээд тойрогтоо дасч уралдах гээд маш нарийн. Нар буруу тойрч уралдаад сурсан адууг нар зөв тойрогтой уралдааны замд уралдуулахад хурданд нь маш их нөлөөлдөг. Амьд жишээ гэхэд “Макс” группийн Ганбаатарын хурдан морь АНУ-д түрүүлсэн. Дараа нь өөр газар очоод уралдахад уралдааны тойрог нь нөгөө тал руугаа байсан нь нөлөөлсөн. Тойргийн чиглэл өөрчлөгдөхөд хөлөө солих зэргээс эхлүүлээд нэлээд зүйл нөлөөлдөг.

-Та сая нар зөв, буруу тойргийн тухай ярилаа. Улс орон болгонд морин тойруулгын уралдааны талбай нь өөр өөр байна уу. Олон улсын стандарт гэж байдаг биз?

Стандарт гэж бий. Гэхдээ улс орны онцлогоос шалтгаалаад нар зөв ч бий, нар буруу тойргууд ч бий. Тэр битгий хэл элсэн замтай, зүлгэн замтай тойргийн уралдаан гэж байдаг. Энэ нь улс орны онцлогоос шалтгаалдаг. Миний оролцох гэж байгаа Унгарт болох уралдаан нь сонгодог морин тойруулгын уралдаанаас арай өөр. Унгарын уламжлалт морин уралдааны төрөл.

-Унгарын уламжлалт морин уралдаан нь ямар онцлогтой юм бэ?

-Сонгодог шиг тойргоор уралдана. Гэхдээ сонгодог уралдаанд морьдыг төхөөрөмжинд оруулж байгаад хаалга нь нэгэн зэрэг нээгдэхэд уралдаж эхэлдэг. Харин Унгарынх бол бүгдээрээ морио унаад шогшиж байгаад буюу задгай байж байгаад хонх дуугарахад эхэлдэг. Сонгодог уралдаанд бол эмээлтэйгээ зогсч байхад морь унаачийн жин хэд байх ёстойг заасан байдаг. Харин Унгарынх бол унаач нь насанд хүрсэн байх ёстой, жин хамаардаггүй. Мөн өөрийн улс орны онцлогтой хувцас өмсч уралдах боломжтой.

-Тэгэхлээр та үндэснийхээ хувцастай уралдана гэсэн үг үү?

-Үндэснийхээ хувцастай очиж уралдах байх. Яг юу өмсөхөө шийдээгүй байна. Аюулгүйн ажиллагааны каск, нурууны хамгаалалттай байх шаардлага тавьж байгаа. Тиймээс нэлээд бэлтгэл хэрэгтэй болно.

-Унгарын үндэсний морин тойруулгын уралдаанд хэдэн орон оролцох юм бол?

-Анхны байдлаар бол 12 орны тамирчид оролцоно. Энэ удаад Монгол, Франц хоёр анх удаагаа оролцож байгаа юм билээ. Уг тэмцээн өмнө нь орон нутгийнх байсан бөгөөд дөрвөн жилийн өмнөөс олон улсын чанартай болсон.

-Та эндээс морио авч явах уу?

-Олон улсын тэмцээн хэдий ч морио авч явахгүй. Тэнд очоод мориныхоо сонголтыг хийнэ. Тэгээд бэлтгэл хийж мориныхоо ростыг мэдэж аваад түүнтэйгээ оролцох юм.

-Тойргийн уралдаанд монгол морь хэр зэрэг тохиромжтой байдаг вэ?

-Тойргоор монгол морьд уралдвал жаахан хэцүү. Богино зайд уралддаг учраас чац урттай морьдод ашигтай. Монгол адуу бол холын уралдаанд тохиромжтой байдаг.

Учир нь халах тусам улам хурдалдаг, цуцдаггүй. Европ, араб морьд бол богино зайд хурдалчихаад амархан цуцдаг. Том морьдтой холилдоод уралдах юм бол монгол адууны хөлийн хурд, рост нь дутдаг.

-Та ийм уралдаан зохион байгуулдгийг хэзээ мэдсэн бэ?

-Өнгөрсөн жил “Марко Поло” киноны зурагт авалтад орлон тоглогчдын багийн бүрэлдэхүүнд орж ажилласан. Тэгэхэд Унгарт ийм тэмцээн болдог тухай мэдээлэл авсан. Тэгэхэд Будапешт хотын төв талбай дээр элс асгаад, тойрог зам хийгээд уралдаан зохион байгуулдаг гэдгийг мэдсэн юм. Монгол дахь Унгар улсын ЭСЯ-наас ч бидэнд оролцох хүсэлт тавьсан.