Month: June 2016

Дэлгүүр хэсэх сайхан ч унаагаа тавих газар хайн бэдрэх нь тиймхэн. Гурав, дөрөвдүгээр хорооллын зам дагуу худалдаа үйлчилгээний гудамж үргэлжилдэг. Гэтэл автомашины зогсоолын хомсдолтой энэ хэсэгт унаагаа тавих газар хайж олох нь өдрийн од шүүрэхтэй адил шахуу. “Хүлээж байж машин гарахаар оронд нь ирж зогслоо” гэж нэрээ хэлэхийг хүсээгүй нэгэн залуу ярилаа. “Зогсоол олоход хэцүү. Энд давхарлаад тавьчихаар машин аччихдаг юм байна лээ” гэж тэр хэлсэн. Хорооллын “Номин”-гийн өмнө ч зогсоол гэхээр зай талбай үнэндээ алга. Таван давхартай, давхар бүртээ худалдаа үйлчилгээтэй энэ дэлгүүрээр үйлчлүүлэх дуртай хүн олон ч зогсоолгүйн зовлон их. “Зогсоолтой байсан юм. Зам өргөсгөхөд урд талын зогсоолууд байхгүй шахам болсон. Замын өргөтгөл хийх үеэр манайхан Баянгол дүүргийн замын асуудал хариуцсан түшмэдэд хандсан юм билээ. “Нийслэлийн эзэмшил газар учраас бид мэднэ. Танайд хамаагүй” гэсэн хариу өгсөн гэсэн. Цөөхөн хэдхэн машины зогсоолоо үйлчлүүлэгчдэдээ хямгадахаар дэлгүүрийн ажилтнуудыг машингүй ирэхийг шаарддаг” гэж “Номин плаза” салбарын эрхлэгч С.Цэцэн хэллээ. Шинэ жил, том баяруудын үеэр үүдэндээ зохицуулагч ажиллуулдаг гэнэ. Үйлчлүүлэгчдийнх нь машиныг ачаад явчихсан эвгүй тохиолдол ч гарч байжээ. Бараа ачсан машин ирэх цагаар энэ хэсэгт нэлээд түгжрэл үүсдэг гэнэ.

Шопинг хийхэд тааламжтай гэгддэг Малайз зэрэг орнууд лав том худалдаа, үйлчилгээний төвүүд нь доод давхартаа хангалттай зай талбай зогсоолуудтай юм билээ. Манайд бол нэгэнт барьсан байшин барилгуудыг буулгаж, доод давхарт нь зогсоол барилтай биш. Зай талбайгаа ухаалаг ашиглаж, бага зайд олон машин шингээхээр тооцох учиртай. Гэхдээ энэ хавьд ч бас үнэхээр уужим зогсоолтой газар бас бий. “Өргөө” кино театрын урд байрлах “Таван богд Смарт” электрониксийн хашаанд төлбөртэй зогсоолтой. KFC, Смарт төв, “Говь”-ийн үйлчлүүлэгчид нэг цагийн хугацаатай зогсвол төлбөр төлөхгүй гэнэ. “Эндэхийн нэг цагийн төлбөр 500 төгрөг. Өдөртөө 200-гаас дээш машин зогсдог. Шөнөдөө ч үйлчлүүлэгч арвинтай хонодог. Амралтын өдрүүдэд зогсоол хайсан машин их ирдэг” гэж зогсоол хариуцсан хүн ярилаа. Энэ сайхан уужим газарт олон давхар, ухаалаг шийдэлтэй зогсоол барьчихдаггүй юм байх даа. Хэрэв дүүрэг, хотын шийдвэр гаргагчид ухаалаг зогсоолыг бодлогоор дэмжвэл зогсоолын бизнест хөрөнгө хүчээ хаях компаниуд дороо олдоно доо.

“Өргөө” кино театр өмнөө зогсоолын талбайтай цөөхөн газрын нэг. Харамсалтай нь эндхийн зогсоол ч бас төлбөртэй. “Замын наана зогсчихоор машин тэрэг сигналдаад хэцүү байдаг. Энд кино үзэхээр зогсч байна. Кино үзэж байгаа хүмүүсээ зогсоолын төлбөрөөс чөлөөлдөггүй. Энэ хавьд машины зогсоол ховор, хэцүү байдаг” гэж Баянгол дүүргийн иргэн Н.Мөнхбат хэллээ. Тэрбээр өдөртөө зогсоолд овоо хэдэн төгрөг зарцуулдаг гэсэн. Ойр хавийн орон сууцны гадаа ч машин хахжээ. Зарим түрэмгий этгээд машинаа хашлага давуулан байрнуудад тулгаад сойчихож. Байрны эмээ, өвөө нар орцныхоо үүдэнд модон сандал дээр нарлаж суудаг дулаахан дүр зураг энд алга.

Зогсоолын хомсдолд орсон худалдааны гудамжинд машинуудыг зогсоолтой болгох зай талбай огт байхгүй мэт үзэгдэнэ. Замын дундах ногоон хэсгийг бол хөндөөгүй орхисон нь дээр. Харин хаа сайгүй таардаг хуучин муусайн гараашуудыг дахин төлөвлөлтөд оруулж, хуучин гараашаа шинэ ухаалаг автомашины байраар солихыг санал болгох хэрэгтэй юм болов уу. Гараашууд бие засах цэгийн үүрэг гүйцэтгэсээр удлаа. Харин орчин үеийн том хотуудад авто архитектур хөгжиж байна шүү дээ. Машинууд эздээсээ дутахгүй олон давхар, гоёмсог байранд “амьдарч” байна. Хамгийн гол нь эдгээр байруудад маш олон машин “чихэх” боломжтой. Машинаа тавих зай хайж наашаа цаашаа сүлжих шаардлагагүй. Төмөр хүлгийг тань лифтээр зөөгөөд аваад явна, авчраад өгчихнө. Авто замын түгжрэлийн 1/3 хувийг зогсоол хайсан машинууд үүсгэдэг гэсэн судалгаа бий. Ухаалаг авто зогсоолуудад “За” гэх цаг болжээ. Буянт-Ухаа II хороололд долоон давхар автомашины гарааж барьж эхэлсэн. Хотын удирдлагууд бодвол эхлээд гэрээ байраар солиод, дараа нь машинуудад шинэ зогсоолын шийдэл санал болгох байлгүй дээ.

Ардын уран зохиолч Дөнгөтийн Цоодол “Өдрийн сонин”-оор ирлээ. Түүнтэй уулзсаных жаахан хоргоож, уруулыг нь угзрав. Болгоон соёрхоно уу?

-Бүрэнгийн бүрэн найрагч ах минь шилмэл ботио гаргаж аваад нэг хэсэгтээ амсхийж сууна уу. Эсвэл нууцхан бөөн уран бүтээл туурвиж байна уу?

-1966 онд Жамбын Дашдондог “Залуу үе” сэтгүүлийн нарийн бичгийн дарга байхдаа манай аймгаар ирж, миний найман мөр шүлгийг сэтгүүлдээ тавьж өгсөн, эсвэл Явуу багш “Цог” сэтгүүлийн “Таны шинэ танил” буланд бүлэг шүлгийг минь хэвлэж өгснөөс хойш би их цаас цоохорложээ. Яахав, түүврүүдээ гаргалаа. Тэгэхдээ мах ясанд төрсөн юм гэдэг эзнээ тийм ч амархан бурантгийг нь эвхээд тавьчихдаггүй юм биш үү. Цаасаа нухаж л байна.

–Та анх хэвлэгдсэн шүлгүүдийнхээ тухай хэллээ. Ямар шүлгүүд байв?

–“Залуу үе”-д гарсан нэргүй шүлэг маань

“Хөвөн цэнхэр үүлэн цаснаас

Хөөрхөн чи минь шагайх шиг боллоо

Хөөрөн баясаад ахин харахнаа

Хөх л тэнгэрийн саран байлаа…” гээд өөр нэг бадаг байсан юм. Энд би байгаа юм. Бас нэг хэсэг юм байхгүй байсан цаг юм аа. 1968 онд “Цог”-тоо 11 шүлэг тавьсан. Миний анхны номын нэр “Нутгийн зургаан өнгө”, “Хөдөө”, “Зуны баясал” энэ тэр гээд байсан шиг байгаа юм. Дээр нь,

“Зэлэндээ хэвтсэн сарлагийн бух шиг

Зэрэгцэн хүглийх уулс бараалан

Хавьтсанаа сүлбэмээр эвэр нь гэмээр

Хавирган сар хэцэд нь туяарна” гэх юм уу

“Зан сайтай зун бүсгүй

Зайгүй шөнөжин нэрж хонов уу

Тунгалаг сархад шүүдрийн дусал

Туяхан ишнээ бөнжийн байна.

Захгүй талын энэ нэрмэлийг

Залгилж залгилж согтоо юм уу

Холын уулс зэрэглээнд гуйван

Холдон нийлэн цэнхэрлэж байна” энэ тэр гэж байлаа. Яг л миний төрж өссөн Бүрэнгийн тал нутгийн зураг фокустай, фокусгүй гарч байжээ, хөөрхий.

-Явуухулан хэмээх монгол найргийн гэрэлт сүмбэрийг хар багадаа бараадсан азтай толгод яах аргагүй мөн дөө, та?

-Нэг мянга есөн зуун жаран зургаан оны зургаан сард Ардын их хурлын сонгууль болж байсан юм. Тэр үед би Төв аймгийн Залуучуудын эвлэлийн хороонд хорин нэгэн настай залуу ажиллаж байлаа. Зохиолчид Ч.Лхамсүрэн, С.Дашдооров, М.Цэдэндорж, М.Ширчинсүрэн өөр хэн ч байлаа автобус дүүрэн улс аймгийн төвд уулзалт хийж явжээ. Намайг урьд нь дуулсан Ш.Сүрэнжав, Явуу багштай цуг над дээр ороод ирэхгүй юу. Тэдэнд хоёр шүлэг уншиж өгч байхад намайг тоож “Цог”-т шүлгийг минь гаргаж болох юм гэсэн. Би ухаандаа цэнээд, хэлсэн дээр нь гэсэн шиг яаран шүлэг барьж гүйгээгүй. Хоёр жил болж байж очсон л доо.

-Хэрсүү толгойн л зан даа …

-Миний сайных биш ээ. Ер нь манай бүрэнгийнхэн аажуу улс. Ялангуяа миний төрсөн хонхор Талын булгаас хэн нь ч байсан тэгнэ. Явуу багш намайг шууд л дэмжсэн юм. “Цог”-т гарсан шүлгүүд “Цог”-ийн оны тэргүүн шагнал авч байлаа. Пүрэвжавын Пүрэвсүрэн бид хоёр адилхан шагнал хүртэхгүй юу. Дараа нь анхны ном гаргаж өгсөн. Хориод шүлэг том дугтуйд хийгээд аймгийн утга зохиолын дугуйлангийн Х.Арьяажаваар “Иймэрхүү юм бичиж оролдож байна” гээд явуулчихсан чинь “Шүлгүүдийг чинь үзлээ. Ном болгож гаргая” гэж надад хэлүүлсэн юм. Өмнө нь Явуу багшаар итгэл урмын сайхан үг бичүүлээд номоо гаргачихсан хүн чинь мандана биз дээ. Дорхноо аймгийн сонинд очоод, сониноосоо сэтгүүлчийн ангид орж, тэндээс Горькийн сургуульд очиж хоёр жил ном уншаад… Одоо ийм нэг өвгөн сууж байна даа.

-Залуу үе, залгамж халаа гэдэг хаврын ногоо шиг л ургаад, түрээд ирэх нь орчлонгийн жам. Та бүхний хойч үе хэр туурвиж байх шиг байна. Таныхаар хэн нь илүү бичиж байх юм бэ дээ?

-Бавуудорж, Ичинхорлоо, Мөнхцэцэг, манай Хулан эднийг одоо хэн залуу гэх вэ. Олон залуу авьяастан байна. Энэ олон радио, сонин, телевиз дунд хэн гэдэг шинэ хүн юу хэлэв, нийтлүүлэв гэдгийг мэдэх боломж бараг ховор юм. Шинэ нь хурдан тодорч, өмнөх нь хурдан бүдгэрдэг сонин цаг ч юм уу. Өөрийн гадарлахаасаа хэлэхэд одоо Архангайд явна уу даа, та нарын цоллоод байдаг “шар” Баттулга, танай сонины Н.Гантулга, цаасан барч, найрагч Цээнзэнгийн Галбадрах, аятайхан өгүүллэгүүдтэй Саюугийн Баттулга, хэнэггүй нь дэндсэнээс биш хэнээс ч дутахгүй М.Амархүү гээд залуус зөндөө байх юм.

-Хуучин андуудынхаа тухай хуучлаач, та?

-Тэднийг яривал ч ёстой дуунд гардгаар “Манай хошуугаар хэлцээд барахгүй” байх аа. Цаадуулыг чинь больё гэхэд ганцхан өөрийнхөө аймгийн хэдийг яриад суучихад л сонины зайд халтай юм болно. Үнэндээ ахмад үе, нөхдөө санах юм аа. Сүрэнжавынд, Бадарчийнд очиж, Сүрэнжавыг яаж гуларч, мандаж явсныг нь яриулж, Бадарчийг халааж “Цэнхэр дурдан алчуур” энэ тэрийг толгойгоо бөнжигнүүлэн дуулах, уйлахыг нь харж дөч тавин жил уйдсангүй. Тангадын Галсан Шинэжинстэд яаж тэмээ хариулсныг нь хуучлуулсан шиг Урианхайн нулимстай яриаг чагнасан шиг, Долгорын Нямаагийн яаж хэвлүүтэхийг харж, ямар сайхан байдгийг залуучууд бол мэдэхгүй л дээ. Муу Пүүжээгээ (П.Пүрэвсүрэн) аль болохоор эргэхийг боддог, эргэдэг ч байлаа. Нэг удаа очиход нөхдөө залууд нь яаж дууддаг байсан янзаараа Ногоон (Сүрэнжав), Дэлдэн (П.Бадарч), Хамар (Т.Галсан) хэзээ ирсэн, удахгүй ирэх байх гэхчилэн яриад “Үгүй хө, хүн гэдэг амьтан чинь олон жил гэрт хэвтэхээрээ ууж, идэхийг бол тоохгүй. Навчаа ч хоол ундандаа зөв юм. Харин та нарыг ирэхгүй бол уйдаж үхэхээ магадгүй юм байна шүү” гэж байсансан. Манай Пүүжээ гутраад “Эрдэнэ засгийн унага”-ыг дуулаад яваа юм шиг мөртлөө маш их уншдаг хүн байсан. М.Шолохов, Василий Быков, В.Шукшин энэ тэрээс мундаг сайн мэднэ. Шукшин гэснээс тэр намайг нэг удаа очиход Шукшины гурван цэнхэр ботийг бэлэглэлээ. Эхний хуудас дээр нь “Бурхны ерөөлөөр учирсан найз нөхөрлөл хамгаас үнэтэй. Энэ номын баатрууд бол чи бидэн шүү” гэж бичээд гарын үсгээ зурж “2005.05.07” гэсэн байсан юм. Нээрээ л бид Шукшины баатрууд нь үнэн юм чинь. Гэнэн, цайлган, залилуулж ханадаггүй ард түмний өрөөсөн.

-Ном гэхээр чинь саналаа. Тэр жил таны уран бүтээлийн цэнгүүн Дуурийн театрт болоход Бавуугийн Лхагвасүрэн гуай танд шилмэл ботиудаа дурсгаж байхыг би харсан. Ахмадууд бие биедээ ном их дурсгадаг сайхан заншилтай байж дээ?

-Тэр цэнгүүнийг би ч гэсэн санаж л явдаг. 2008 оны арванхоёрдугаар сарын аравдаар болсон юм. Манай Д.Пүрэвдорж, П.Бадарч, Д.Нямаа, Ш.Дулмаа, Б.Лхагвасүрэн, Т.Галсан, Д.Төрбат, Ц.Бавуудорж, Х.Сүглэгмаа, А.Эрдэнэ-Очир гээд олон найрагч цуглаж би баярлаж гүйцсэн. Нэгдүгээр эмнэлэгт мэс засалд ороод хэвтэж байсан Ш.Сүрэнжав боолтоо ч авахуулаагүй ирсэн гээд л бод. Тэтгэвэрт гараад бие тааруу байсан Б.Цэдэндамба, хэвтэрт байсан П.Пүрэвсүрэн хоёрыгоо жийпэнд ачиж авчраад уншигчидтай нь уулзуулахад олон хүн баярлаж тэр оройны “од” нь бараг мань хоёр болж байлаа. Пүүжээ бүр тэргэнцэртэйгээ тайзан дээр заларсан юм чинь. Дамбаа тайзан дээр гараад өнөөх бүдүүн дуугаараа “Ойрд бие муу. Үхлийн хар нохой надад ойртон оцойж суучихаад байгаа юм. Энд цугласан нөхдийнхөө шүлгээ уншихыг сонсоод хөгшин буриад хөөрч гүйцлээ. Хар нохой нэг онь буцав бололтой” гэхэд хүмүүс нирхийтэл инээлдэж хайртай найрагч нь өтөлсөн явааг хараад өрөвдсөн байлгүй, зарим хүн нулимсаа арчиж байсандаг. Тийм ээ, Лхагвасүрэн надад номоо өгч байлаа. “Цоодолынхоо цэнгүүнд би ирэхгүй бол Бүрэнгийн улаан уулс намайг таалахгүй” гээд шилмэл ботиудаа өгч байлаа. Муу нөхрөө гээд ярайтал цуглаад ирсэн нөхдөдөө би баярлахаас яахав. Уулзаагүй удсан олон найрагч, тэдний уншсан шүлгүүд хүмүүст их сайхан санагдсан байх. Орой долоод эхэлсэн уулзалт шөнийн хоёр шахуулж тарсан юмдаг. Өвлийн хүйтэнд хүмүүс яаж ийгээд харьсан хэрэг.

-Миний л мэдэхийн та ийм нэг дүнжгэр эр байсан. Одоо ч хэвээрээ явах юм. Нууц нь юунд байна?

-Уухайс даа, хөгшин хүнийг хөөргөж алах нь уу. Олон жилийн өмнө Гүржийн ууланд 129 настай Ширьли Мислимов гээч байсан гэдэг юм. Түүнээс “Комсомольская правда”-гийн сурвалжлагч их насалсны нь нууцыг асуужээ. Тэгэхэд Мислимов “Би 129 насныхаа сүүлчийн зууд нь өдөр бүр усан үзмийн дарс уусан. Миний энэ үгийг булшин дээр минь бичээрэй” гэсэн гэж сониноос харж байлаа. Би Мислимов биш харин ч амархан өтөлж яваа нэг муу ядарсан шүлэгч.

-М.Цэдэндоржийг та сайн таньдаг байв уу?

– Миний анх амьдаар нь харсан зохиолч Цэдэндорж юм. 1963 оны хаврын зүс бороотой сайхан өдөр М.Цэдэндорж, Д.Намдаг, З.Баттулга анд гурван гоё амьтан Зуунмод хотын гудамжаар алхаж явсан юм. Цэдэндорж гутал дээр өмд дараад өмсчихсөн, эрээн цамцтай, Намдаг нь хээ шаагүй, З.Баттулга нь гоё хар сахалтай, хээнцэр сайхан эр. Амьтад дагаж хараад сүйд ээ. Тэдэнтэй би яаж ойртох вэ. Хэзээ нь ч буцсан юм бэ. М.Цэдэндоржийн бичсэн “Утга зохиол, урлаг” сонин дээр “Далан худалчийн отгон дүү” гээд шог найруулал гараад ирсэн байлаа. Учрыг мэдэхнээ манай аймгийн соёлын хэлтсийн дарга тэдэнтэй уулзъя энэ тэр гэж хүлээлгээд уулзалгүй алга болсон тухай байжээ. Цэдэндорж бас миний анхны номын нэрийг өгсөн хүн. Яруу найргийн зөвлөлөөр анхны номыг минь хэлэлцэх үед нэрийг нь Цэдэндорж өгсөн юм билээ. Сүүлд Явуу багш “Чиний номын нэрийг Миша өгсөн юм. Өөрөөр хэлбэл, чиний сангийн лам нь Цэдэндорж” гэж байлаа. Өөр олон сайхан дурсамж бий. Р.Гамзатовын “Миний Дагестан” номыг орчуулсан эх нь болох “Роман газета”-г надад өгч “Чамайг хэрэгтэй юм сурахад чинь нэмэр болно гэж энэ ухаант хүний номыг дурсгав. 1970.05.01” гэж бичиж өгсөн. Миний оросоор хальтчуулсан анхны ном “Миний Дагестан” гээд л ярьж болно. Одоо нөхдөө санах юм аа. Шүлэг хүртэл бичнэ гээч.

“Европ арьстай монгол зүрхтэй Цэдэндорж

Ёвроод авах шиг үнэн үгээ түн түн хэлэх

Ёстой гоё байлаа, найрагчид амьд байлаа

Гоцлон дуулаач шиг Гайтав салхи тавьтал ерөөх

Гонойж муруйлдан зогсоод Чойном сахал доороо хараах

Гоё байлаа, найрагчид амьд байлаа

Горьгүй хэлгий хүүхэд шиг Ширчинсүрэн

Горхи урсах мэт хайрын шүлгээ шулганах

Гоё байлаа, найрагчид амьд байлаа…” Уйдсан хүн чинь ингэж л суух юм даа.

-Ойрдоо ямар сайхан ном уншив?

-Нобелийн шагналтнуудын өгүүллэгүүд харлаа. Одоо гэхэд Луугийн номыг уншиж байна.

-Луу гэж хэнийг хэлээд байна?

-Яагав дээ, “Луу”-гаа мэддэггүй юм уу. Лувсандамбын Дашням л байхгүй юу. Дашням үзэг нэгт нөхдийнхөө тухай “Байх, байх үгүйн дунд” гэсэн сайхан ном бичжээ. Дурсамжийн ном зөндөө гарч байна. Луу арай л шийр заасан байна.

-Өнөөгийн манай яруу найргийн талаар цөөн үг хэлээч?

-Яруу найраг амьдралтай, хаанаас нь ч харсан монгол найраг байгаасай. Агуулгын хувьд гүнзгийрээсэй. Хэлсэн юмгүй бол хэлбэр хөөгөөд юу гавих билээ. Хэлбэр гэдэг бол ердөө л хувцас. Архи, дарсаар яривал лонх нь гэсэн үг. Уулаасаа муу гарсан сувсыг “морь-сарлаг”-ийн шилэнд хийлээ гээд хувирахгүйтэй л адилхан.

Цаг хугацаа минь-чөдрийн ганц минь

Дуулим хорвоогийн өдрүүд сүрэг олон адуу

Дураараа бид цөмийг нь нэг нэгээр унах юм даа

Нарны доор миний залуухан ижий

Намайг төрүүлэхээр нэгий нь унаад ирж байсан

Зүйргүй сайхан чамтайгаа уулзах билээ гэж

Зүрхэндээ дуулаад би нэгий нь унаад очиж байсан

Замбуулингийн гунигтай, баяртай олон өдөр

Заавал аль нэгийг нь бид унаж явдаг

Шивээ Хиагт руу Сүхбаатар ухаа хонгороо эмээллээгүй

Шийдэх тулаанд хорин нэгэн оны өдрүүдийг унаж явсан

Суут Дандар Японы өөдөөс алаг мориор дайраагүй

Сум сөрж гучин есөн оны дөрөөн дээр явсан

Гүррагчаа дэлхийгээс “Союз” хөлгөөр биш

Гүн тэнгэрээд 81 оны хаврын өдрүүдийг унаж явсан

Шинэ Монголыг урласан бидний алтан өвгөд

Шилээд цаг цагийн өдрүүдээр хөлөглөж явсан

Бурхны номонд сайжрахаар Утай, Гүмбэнг зорьсон

Буурал эртний гэлэнгүүд үүргэвчтэй явган гэлдрээгүй

Буухиа цагийн унаагаар газар хороож явсан.

Шоолол жигшлийн бай-хамгийн муу ялтан ч

Шорондоо нэг л өдрөөр унаажиж хүрдэг

Түргэнийхэн дохиотой машинаар дуудлаганд явдаггүй

Түгшиж яарсаар цагийн нуруунд давхиж явдаг

Өдөр хоног гэдэг ачтай унаа үгүй сэн бол

Өрх нь бүтээлгээстэй орчлон дугжрах байсан

Санаандгүй яваа хойчид минь чиний цаг дуусвал

Сартай орчлон өмнө чинь хаалгаа барилаа гэсэн үг

Мөнхрөх биш өнхрөх толгой хүмүүс та нар минь

Мөнгө, мөнгө гэж юунд дандаа амьтана вэ

Зон олонтойгоо жаргах, хайрлах заяагий чинь өгч

Зорьсондоо хүргэх унаа-чөдрийн ганц

Зогсолтгүй гэлдрэгч морио юунд үл хайрлана вэ.

Матадмаа

Халгиа цэнхэр горхи хажуугаар минь өнгөрөхдөө

Хамгийн хөөрхөн хүүхэн Матадмаа, Матадмаа гэлээ

Хавийн олон залуучууд ханарч дагаад үлдэхдээ

Хараад л суумаар хүүхэн Матадмаа, Матадмаа гэлцлээ

Гангар гунгар гэсээр ангир галуу дуулахдаа ч

Ганцхан хөөрхөн хүүхэн Матадмаа, Матадмаа гэлээ

Гадаа гэртгүй хүмүүс сэтгэл алдаад ярихдаа

Галыг минь түлдэг ч болоосой Матадмаа, Матадмаа гэлээ

Далай тэнгэрийн одод тооноор шагайж хэлэхдээ

Дагаад явчмаар хүүхэн Матадмаа, Матадмаа гэлээ

Далдхан сэтгэл минь уясаж ганцхан түүнд шивнэхдээ

Дандаа хоёулаа жаргая даа Матадмаа, Матадмаа гэлээ

2015.08.20 Матад-Улаанбаатар

Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Г.Хонгорзултай ярилцлаа.

-Та хүүхэд байхдаа дуулж байгаагүй. Уртын дууны тухай ойлголтгүй шахуу байхдаа Ханхэнтий чуулгад дуучнаар орсон байдаг. Дуучин болж байсан түүхээсээ дурсаач?

-Тийм ээ, би бусдын адил багаасаа дуулсан, урлагт дурласан хүүхэд байгаагүй. Эгэл жирийн хөдөөгийн айлын хүүхэд. Сургуульдаа явахдаа аав, ээж дээрээ оччихоод, амралтаараа хөдөө эмээ, өвөө дээрээ зусдаг. Өвөө маань морь уядаг уяач хүн байсан. Би хурга тугал хариулж, хурдны морь унаж байгаад хожим дунд сургуулиа төгсөөд, өвөөгөө дагаад малчин болсон түүхтэй. Мал маллаж байгаад 20 настайдаа Ханхэнтий чуулгад дуучнаар орсон юм. Тухайн үед уртын дуу гэдгийг хаяа нэг цагаан сараар радиогоор сонсдог байлаа. Санаандгүй тохиолдлоор манай нутгийнхан хонины бэлчээрт миний дуулж байгааг сонсоод Ганболдын энэ охин дуулах маягтай юм байна. Үүнийг дуучин болгоно гэж ярьцгаасан байдаг. Харин ээж минь охиноо урлагийн хүн болгохгүй гээд дурамжхан, би ч нэг их дуртай биш янзтай байв. Ингэж байгаад нутгийн олны шахалт шаардлагаар аймгийнхаа Ханхэнтий чуулгад шалгуулаад уртын дуучнаар орсон. Миний анхны багш Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Нансалмаа багш маань надад анх уртын дуу заасан. Би ардын жүжигчин Шархүү гэж хүний шавь шүү дээ. Ингээд сайн багш сайхан хамт олны буянаар уртын дуучин болох гараа минь эхэлсэн. Намайг ороход Авирмэд гэж дарга байсан. Энэ хүн олон сайхан хүнийг дуучин болгож төрүүлсэн түүхтэй юм.

-Анх дуу сурч байхад чадахгүй, шантармаар үе байв уу. Та юунаас хамгийн их итгэл урам зориг авч, юунд шантарч байв?

-Эхлээд ч халширмаар, шантармаар үе олон байсан. Би багшийнхаа анхны шавь болохоор багш минь маш их хичээж надад шаргуу заасан, их зүтгэсэн. Одоо больё гэж бодогдох өдөр ч олон байлаа. Гэхдээ миний төлөө багш минь ингэж цаг зав гаргаж чармайж байхад би хичээх хэрэгтэй гэж бодно. Анхандаа би миний төлөө гэсэн багшийнхаа хүч хөдөлмөрийг хайрлаад хичээж байлаа. Ганц миний төлөө зүтгээд байгаадаа ч биш, Ханхэнтий чуулгад хэрэгтэй дуучин төрүүлчихье гэсэндээ биш, Монголдоо хэрэгтэй удам залгасан дуучин төрүүлэх гэж зүтгэж байгаа нь тэр шүү дээ. Мөн чи чадна гэж их урам хайрладаг байлаа. Нутгийн түмэн олон ч танай удамд сайн дуучин байсан, чи уртын дуучин болох ёстой гэцгээж байсан.

-Уртын дууны тансаг аялгуу газар тэнгэрийг хүртэл холбодог гэж ярьдаг, хорвоо дэлхий амьтай бүхнийг аргаддаг гэдэг. Уртын дууны гайхамшгийг та анх хэзээ мэдэрч байв?

-Уртын дууны аялгууны гайхамшгийг гадаадынхан их сэргэг, эд эсээрээ хүлээж авдаг. Мөн уртын дууг ойлгох сонсож, мэдрэхэд насны мөчлөг их нөлөөлдөг юм уу гэж би ойлгодог юм. Оюуны цар хүрээ нь задарсан хүн гээд л ярьдаг ш дээ. Юм үзэж нүд тайлаад аливаа зүйлийн хар цагааныг ялгаад ирэхээр уртын дуунд хүний амьдрал байдаг юм байна гэдгийг ойлгоно. Хүний эрдэнэт биеийг авч төрөөд энэ хүртэл хэчнээн их амьдралын сайхан муухай даваа гүвээтэй тулгардаг билээ. Тэр бүхэн уртын дууны аялгуунд шингээстэй явдаг. Уртын дууг мэдэрч дуулдаг. Бусдад мэдрүүлнэ гэдэг бол амар зүйл биш л дээ. Үг, аялгуу хоёрыг нийлүүлээд болчихдоггүй юм. Тэгэхээр би өөрөө уртын дуугаа мэдэрч энэ дуугаар юу өгүүлж, хэнд ямар сэтгэгдэл төрүүлэх гээд байна вэ гэдгийг ойлгох хэрэгтэй гэж боддог. Хүний энергид тэгж их нөлөөлж хүний цус тийм эрчимтэй эргэлдэж байгаагийн дохио. Хүний сэтгэл зүрх эд эсэд нь хүрч тэр хүнд дууны сайхан, хүний амьдралын сайхныг хүргэж байгаа ухаан бол уртын дуу дуулах юм. Дууг амьдруулж өөрийнхөө бие сэтгэлээс нөгөө хүний бие сэтгэлд хүргэж чадна гэдэг маань хэн хүний зоргоор хийчих ажил биш л дээ.

-Уртын дууны үүх түүхийн тухайд?

-Хорвоо ертөнц байгаль дэлхийг уярааж байдаг ахуйн шаардлагаар үүссэн дуу. Хүн үүссэн цагаас уртын дуу үүссэн гэж үздэг. Орчин үеийн зохиолын болон эстрадын дуутай дүйцүүлэх эд биш шүү дээ. Ахуй амьдралын шаардлагаар үүссэн, асар урт хугацааг даван туулж оршин тогтнож байгаа гайхамшигт аялгуу.

-Нийгэм, цаг үеийн байдлаас болоод олон түмний сонсох, дуулах дуу өөрчлөгдөж байдаг. Зарим нь хэсэг хугацаанд мартагдах зэрэг мөчлөг байдаг юм шиг санагддаг. Уртын дууны хувьд?

-Хувьсгалаас өмнөх жилүүдэд уртын дууг найман настай балчраас наян настай буурал хүртэл дуулж байсан. Хүн болгон уртын дууг сурч хүмүүжиж, айл хотол орон даяараа дуулдаг байсан юм. Уртын дуучин, бөх хоёр айл гэрт орж ирэхэд айлын босго хүртэл хотойж угтаж авдаг гэх яриа эрт дээр үеэс гарсан. Нэг айлд ороод дуулаагүй гарсан ч тэр айлын жаврыг үргээж байдаг. Тэгээд тухайн дуучныг ирэхэд хот хороогоо цэвэрлээд л уртын дуугаа дуулж гэр орноо ариусгаж, найр хийж сэтгэлийн баясал эдэлцгээж байсан түүхтэй. Тэр үеийн дэг жаягаар жирийн дууг хүүхдүүд нь дуулдаг айзамт аялгуут дуугаа томчууд нь дуулдаг байжээ. Түүнээс хойш уртын дууны ардын урлагийн түүхэн хувь заяанд нэлээд өөрчлөлт орсон байдаг юм. Асар их түүхийг даван туулж ирсэн хөгжил нь өөдөлж дэвжиж явсаар өнөөдөр дэлхийд уртын дуу хүлээн зөвшөөрөгдсөн байна. Намайг хүүхэд байхад уртын дууг мэддэг хүн ховор байсан бол одоо өөр болсон. Залуус үндэсний өв соёл, түүхээ ойлгодог болжээ.

-Ардын урлагийн бүтээлд орчин цагийн өнгө аяс оруулах байдал нэлээд гардаг болжээ. Үүнийг та зөв гэх үү?

-Орчин цагт уртын дууг янз бүрийн загварт оруулаад байна. Уртын дууг өөрчилж бол хэзээ ч чадахгүй. Зүгээр тэр хөгжим гэх мэт зүйлсээ өөрчилж янз бүрийн урсгал, монгол поп ч гэнэ үү янз бүрээр яриад байгаа юм. Тэр бүхэнд уртын дуу орж байгаа. Уртын дуу хэзээ ч өөрчлөгдөхгүй. Өөрийнхөөрөө л дуулагдана. Янз бүрийн урсгал янз бүрийн жанрууд орж ирж байна. Ил задгай хувцас өмсөж дуулах нэг нь ч байна. Ингэвэл үндэсний гэдэг утгаа алдах магадлалтай. Юмыг язгуураар нь хадгалах хэцүү, устгах шиг амархан юм байхгүй. Тэгэхдээ шүүмжлээд байх эрх надад байхгүй. Хүн юу дуулахыг хүсэж байна түүнийгээ л дуулна. Тэр дуугаа ямар хувцастай дуулахыг хүсч байна тэрийгээ л өмсөнө. Миний хувьд бол уртын дууг язгуураар нь л дуулдаг, янз бүрийн этник хэлбэр оруулж чадахгүй. Уртын дуунд хөх, гуяа гаргаад дуулаад байхаар зохимжтой харагдахгүй. Эсрэгээр нь харвал ингэж хувцаслаад өөрийгөө доромжилж байгаа хэрэг. Бүтээл нь өөрийнх нь оюун ухаанаас нь даваад явчихсан байна гэсэн үг болно.

-Урлаг уг нь нийгмээ хөтөлж явах ёстой гэдэг. Сүүлийн үед нийгэмдээ тохируулж хөтлөгдөж, уран бүтэл хийж байгаа харагддаг. Урлагийн хөгжлийн талаар та ямар бодолтой явдаг вэ?

-Аль ч улс оронд урлаг, спорт хоёр нийгмийн толь гэж ярьдаг. Манай улсад спортоо илүү харж үзээд урлагаа харж үзэхгүй болчихлоо. Манай ардын дуу, хөөмий, морин хуур зэрэг нь дэлхийн бусад улс оронд байхгүй. Тиймээс эх орныхоо брэнд болгож бодлогоор хөгжүүлэх ёстой. Дээрээ суудлаа олохгүй бол доороо гүйдлээ олохгүй байдалтай байна. Дэлхийд бүртгэгдсэн олон өв бий. Ирээдүйд залуу үе маань үндэсний урлагаа хөгжүүлж өндөр түвшинд авч явах байх гэж хардаг. Ингэхийн тулд хүүхдийг цэцэрлэг, бага ангиас нь эхлэн сургаж, ардын урлагаа өвлүүлэх ёстой юм. Монгол гэдэг нэрийг өөрийнх нь өвөрмөц бүтээлтэй хамт хөгжүүлэх учиртай. Эх орон минь ардын урлагтайгаа хамт хүлээн зөвшөөрөгдөж хөгжих хэрэгтэй байна.

-Уртын дуугаа дэлхийн өндөр хөгжилтэй улсын олон театрт дуулж явсан. Гадаадынхан Монгол гэхээр яаж хүлээж авч байна. Уртын дуугаа дуулаад тайзнаас буухад ямар зүйлийг хэлдэг вэ?

-Монгол гэхээр арьс нөмөрсөн, түүхий мах зулгаасан дээр үеийн байдлаасаа салаагүйгээр төсөөлсөн хэвээрээ байгаад байна.Тэр бол нүүдэлчдийн язгуур амьдрал. Гэхдээ хөгжсөн гэдгээ харуулмаар байна. Эхлээд ядуу орны хүн гэдгээр дээрэнгүй хандах тохиолдол байна. Уртын дуу сонсоод харин тэд их уярдаг. Сансар огторгуйгаас тасарлаа, амьдралдаа үзэж хараагүй газраар аялаад ирлээ гэнэ. Уртын дуугаа дуулчихаад тэднээс ингээд амыг нь асуугаад сууж байх сайхан. Уртын дуу маань дэлхийн сонгодог болтлоо хөгжлөө. Эх орон минь үүнийгээ дагаад яг л уртын дуу шигээ хөгжих ёстой юм. Яг л энэ дуу шиг эх оронд би амьдардаг гэж гадаадынханд хэлдэг. Гэхдээ уртын дууны гайхамшгийг Монгол гэж өмчирхөөд байх шаардлагагүй. Энэ хорвоо ертөнцийн хүний амьдралыг өгүүлж байгаа дуу юм.

-Уртын дуу дуулж, сонсож буй хүн, амьтан, байгаль дэлхийд яаж нөлөөлдөг вэ?

-Хангай дэлхий, мал амьтан гээд уртын дууны аялгуунд баясахгүй зүйл гэж байхгүй. Адууны хажууд дуулахад нүдээ аниад сонсдог, тэмээ хүртэл нулимсаа бөмбөрүүлээд сонсдог юм ш дээ. Тэгэхээр оюун ухаант хүн энэ дуунд уярахгүй байна гэж үгүй. Уртын дуу гэдэг хүний хүмүүжилд асар их нөлөөтэй. Би бол баярладаг. Өвөг дээдсээс уламжлагдаж ирсэн ийм сайхан бүтээлийг олон улсын түвшинд хүргэж байгаадаа баяртай байдаг. Энэ аялгуунд Хангай дэлхий хүртэл уярч хураа хайрладаг юм.

-Уртын дуучинг байгалиасаа төрдөг гэж сонсож байсан?

-Норовбанзад, Шархүүхэн гээд алтан багш нарын хэлж ярьсныг сонсож, уншиж байхад уртын дуучин гэдэг тэнгэрээс заяатай гэсэн байдаг. Яг дуулах хүн тэнгэрээс төрдөг болов уу гэж би ойлгодог юм. Гэхдээ хэчнээн сайхан авьяас заяасан байгаад өөрийгөө таньж мэдээгүй, өөрийгөө олоогүй бол чадахгүй. Заавал багшаар заалгаж, асар их хөдөлмөрлөж, биеэ дайчилж тархи зүрх, ухаанаа хөгжүүлж дуулна. Уртын дууг ухааны цараар урлаж дуулдаг юм.

-Сүүлийн үед гадагшаа тоглолтоор явж байна уу. Ойрын хугацаанд тоглолт хийх төлөвлөгөө байгаа юу?

-Одоогоор Улаанбаатар чуулгад ажиллаж байна. Албан ёсоор шавь бэлдээгүй. Хувиараа ганц нэг уртын дуу заалгаж байгаа хүмүүс байгаа. Хүүхдүүд маань бага болохоор тэр бүр гадагшаа явж чадахгүй, ганц нэг л явж байна. Тоглолт хийх төлөвлөгөө бий. Гэхдээ яг хугацаа хэлж чадахгүй байна.

-Бага насныхаа тухай дурсаач. Таны аав, ээж таныг уртын дуучин болох эхлэл, суурь хүмүүжлийг олгосон байх?

-Гэр бүлийн хүмүүжил, нутаг оронд амьдарч байгаа хүмүүсийн өвөрмөц байдал нөлөөлнө. Архи ууж хоорондоо арцалдаж хэрэлдэж хөдөөгөө ч мэдэхгүй, төвөө ч чадахгүй гэр бүл зөндөө байна. Миний багад ч тийм айлууд байсан. Ийм айлын хүүхэд амжилттай явна, сайн хүн болно гэдэг хэцүү. Би Хэнтий аймгийн Баянхутаг сумынх. Морио унаж, цагаан идээгээ идээд л хөл нүцгэн гүйж өссөн. Ээж, аав минь их тайван амгалан хүмүүс байсан юм. Хоёулаа 50 гаруйхан наслаад бурхан болсон. Аав, ээжийнхээ хэрэлдэж байхыг ч бид хараагүй. Тийм сайхан амгалан гэр бүлд өссөн. Тухайн гэр бүл хүүхдээ ямар хүн болох вэ гэдгийг бэлдэж байдаг. Ирээдүйг нь тодорхойлж байдаг юм. Хүн зовлон үзэх тусмаа ухаан сууж, амьдралд их зүтгэдэг юм байна. Ижий аав минь амьдралд хүн чанар, тэвчээр, ухаан гурваар л хүн өөрөө цэнэглэгдэж, өөрөө өөрийгөө олж авдаг гэдгийг зааж сургасан. Хүний тэвчээр барагдах, сөхөрчихмөөр үе зөндөө л байдаг. Гэхдээ өссөн орчин ахуй, аав ээжийн сургасан сургамжууд цаг эргээд амьдралд хөлөө олоход нөлөөлж байдаг. Хонгорзул гэж хэн билээ гэж ухаарах хөг аялгуу болж явдаг юм. Эцэг эхийн минь хүмүүжил бол миний хамгийн үнэтэй өв юм. Хүн чанартай, тэвчээртэй байхад тэрийгээ дагаад ухаан заавал байдаг. Энэ гурван тулгын чулууны нэг нь байхгүй бол амьдралд хүн тэгээд л урсчихдаг юм гэсэн эмээ өвөөгийнхөө сургаалыг ухаарч амьдарч байна.

-Та айлын том охин. Таны дүү нараас дуулдаг хүн бий юу?

-Би айлын том охин. Дороо дөрвөн дүүтэй. Отгон дүү маань дөрвөн жилийн өмнө бурхан болсон. Нэг эрэгтэй, хоёр эмэгтэй дүү байна. Аав, ээж минь алийг нь ч амьдралд хүргэж чадалгүй өөд болсон. Эгчийн хувьд би дүү нараа хөлийг нь дөрөөнд гарыг нь ганзаганд хүргэлээ.

-Та удам дагасан дуучин гэсэн. Таны аль үед ямар дуучин байв энэ талаараа тодруулаач?

-Дуулдаг хүн байхгүй тус тусын ажлаа хийгээд өнөр өтгөн болоод, сайхан амьдарцгааж байна. Манай ээжийн, ээжийн аав нь Намжил гэж ноёны уртын дууч байсан юм гэнэ лээ. Морь, нохой, хүн гурав удмаа дагадаг гэж ярьдаг шүү дээ. Тэгээд л би уртын дуу оролдож яваа байх.

-Хошин урлагийн тоглолт, нийтийн дуу, ардын урлагийн тоглолт зэргийг үзэж байхад үзэгчдийн зан харилцаа өөр өөр байгаа нь ажиглагддаг. Үзэгчидтэй холбоо тогтоох, бие биенээ мэдрэх зүйл байдаг уу?

-Уртын дуу сонсдог хүмүүс ухааны цараа ихтэй, далайцтай сэтгэдэг хүмүүс байдаг. Уран бүтээлч, сонсогч хоёр нэг нэгнийгээ татаж, хэн хэнийгээ мэдэрч байдаг. Үзэгчээ олно, үзэгч бид хоёр бие биенээ олно гэдэг том зүйл.

-Аз жаргалын тухай таны бодол?

-Хүн хоолгүй байна уу, хувцасгүй байна уу тэр хамаагүй. Хамгийн гол нь сэтгэлдээ баяр баясгаланг олох хэрэгтэй. Сэтгэлийн амар амгалангаа олоогүй мунгинаж явсан үе надад бий. Одоо бол их амар амгалан, аз жаргалтай байна. Монголын минь ард түмэн амар амгалан, аз жаргалтай, эрүүл саруул байж юу санасан есөн цагаан хүсэл нь дэлгэрч байхын өлзийтэй ерөөлийг түмэн олонд дэвшүүлье.