Ирэх долоо хоногийн пүрэв, баасан гараг буюу дөрөвдүгээр сарын 21, 22-нд автомашины улсын дугаарыг тэгш, сондгойгоор хязгаарлан замын хөдөлгөөнд оролцуулахаар болжээ. Эдгээр өдрүүдэд Ази Европын парламентын түншлэлийн уулзалт болох тул тээврийн хэрэгслийн улсын дугаарын сүүлийн цифрээр хязгаарлаж хөдөлгөөнд оролцуулна гэдгийг Замын цагдаагийн газраас мэдээллээ.
4 сарын 21-нд ТЭГШ тоогоор төгссөн,
4 сарын 22-нд СОНДГОЙ тоогоор төгссөн улсын дугаартай автомашин замын хөдөлгөөнд оролцоно.
Сүүлийн зургаан сарын хугацаанд ам.долларын ханш 2055 төгрөг болтлоо эрчимтэй өссөн. Уул уурхайгаас хараат гэгддэг эдийн засагтай манай улсын хувьд уул уурхайн ажил зогсохтой зэрэгцэн гадны хөрөнгө оруулалтууд ч татарч эхэлдэг. Энэ жишгээр гадны хөрөнгө оруулалт буурсантай холбоотойгоор төгрөгийн ханш багагүй суларсан юм. Харин сүүлийн гурван өдрийн турш ам.доллар 50 төгрөгөөр буурсан эерэг үзүүлэлт гарч байгаа билээ. Уг асуудалд эдийн засагчид олон талт байр сууринаас хандаж байлаа.
Тухайлбал, зарим эдийн засагчдын зүгээс Оюутолгой компанийн захирлын томилгоо, далд уурхайн бүтээн байгуулалтын ажил эхэлсэн, ирэх тавдугаар сард Оюутолгойн тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалт орж ирнэ гэсэн таатай нөхцөл байдлууд нөлөөлж байна гэж онцолсон. Нөгөөтэйгүүр зарим эдийн засагчдын зүгээс энэ нь түр зуурын үзэгдэл хэмээн тодорхойлох шалтгаан нь цаашид манай улсын голлох түүхий эд болох зэс, нүүрс, төмрийн хүдрийн экспортын хэмжээ, үнэ өмнөх оны мөн үеэс бууралттай, сэргэх хандлага төдийлөн ажиглагдахгүй байгаа нь экспортын орлого буурч, хөрөнгө оруулалт, ханшид сөргөөр нөлөөлөх эрсдлийг дагуулж болзошгүй хэмээн үзэж байгаа юм.
1990 оны уулзалт
Багшийн дээд сургуулийн физик математикийн факультетийн 1970 оны төгсөгчид есдүгээр сарын 1-нд биш наадмын дараахан анх биенээ харцгааж байж. Шинэ оюутнуудын яаруу тэвдүү нийслэлд ирсэн шалтгаан нь 1966 оны үер. Улс даяар сандарч тэвдсэн тэр үед радиогоор “Шинэ, хуучин оюутнууд Улаанбаатарт ирнэ үү” гэсэн зар сонсгосон гэнэ. Ингээд 18 аймаг, Улаанбаатараас цугласан 32 хүүхэд үерийн дайчилгааны үеэр нэг анги гэдгээ мэдэцгээж. Ажил хийж байгаад их сургуульд ирсэн Өвөрхангайн Санжмятав, Хөвсгөлийн Товуудорж, Увсын Баатараас бусад нь арваа төгссөн арваннаймтнууд. 17-той нэг охин ирсэн нь хотын гуравдугаар сургуулийг төгссөн Цэрэнбалжир. “Манай хүн чинь ганган, дэгжин гэж жигтэйхэн охин ирсэн” гэж Санжмятав багш хэлээд инээмсэглэв. Эдний ангиас долоон хос төрсний нэг нь бидний зорьж очсон айлын эзэн, эзэгтэй хоёр. Цэрэнбалжир багш энэ жил ангийнхнаасаа зургийн цомог хийх даалгавар авчээ. Жил бүрийн зургадугаар сард уулздаг физик, математикийн багш нар энэ жил түүх өгүүлсэн зургийн цомогтой, тун ч нижгэр уулзахаар төлөвлөсөн бололтой. Биднийг очиход Цэрэнбалжир багш зургийн цомогт орох зургаа сонгоод зав багатай сууж байлаа.
Наадмын дараа цугласан “шинэков”-ууд үерт хэцүүдсэн Улаанбаатарыг цэвэрлэх их ажилд ханцуй шамлан орж дээ. Охид ганган хувцсаа тайлж, хөвгүүд богино өмднөөс өөр хувцасгүй үерт урссан хотоо өнгө зүстэй болгохоор ажиллаж эхэлжээ. Хотын төвд үер орж ирээгүй нь төмөр замын далантай холбоотой гэнэ. Түүнээс хойших Толгойт, 22-ын товчооноос урагших хэсэг нэлдээ усанд автаж хэцүүдсэн байжээ. Үерт дайчлагдсан хүмүүст өдөр дундын үед хуушуур өгдөг байж.
Бусдыгаа бодвол амьдрал үзсэн, ангийнхнаасаа ес ах Санжмятав хуушуур ачсан томоо машины явуут дунд чадмаг гэгч нь зүүгдэж байгаад хоолоо авдаг байжээ. Хуушуурын яриан дундуур Цэрэнбалжир багш “Намайг арав төгсөхөд аав минь хоёр янзын гоё цүнх авч өгдөг юм. Хулдаасан дотортой том бор цүнхэнд нь Санжаа хуушуур хийж авчирна. Өнөө гоё цүнх маань хуушуурын тосонд ёстой л будагдана даа. Цүнхээ тэгж тосолж явсан нь бидний амны хишигт нөлөөлсөн байх шүү. Хуушуураа тойрч суугаад тэнцүү хувааж иддэг байлаа” гэж хэлээд инээмсэглэв.
Эдний ангийн дарга нь туужуу Баатар. Айхтар хууз сахалтай учраас туужуу гээд хочилчихож. Тухайн үед Барилгын сайд байсан Телейханы охин Жамыш сурдаг байж. Сайдын охин одоо Казахстанд амьдардаг гэнэ. Эв сайтай, бие биедээ амь гэж жигтэйхэн анги байж. Нэг ангийнхнаас цөөнгүй нь хөдөө амьдардаг юм байна. Нэгнээ хөдөөнөөс ирэхэд хотын хэд нь хүлээн авалт зохиодог гэж байгаа. Саяхан Пүрэвдуламыг Хөвсгөлөөс ирэхэд нь ангиараа “Туул” ресторанд хүлээж авчээ.Өвөрхангайн Пүрэвдулам ангийнхаа Хөвсгөлийн Товуудоржтой гэрлэж тэндээ амьдарч байгаа аж. Эмнэлэгт хэвтсэн ангийнхаа хүүхдийг эргэж очдог уламжлал эдний ангид бий. Амттай бууз, шар тос самарсан цай нь ангийнхан дундаа брэнд болсон Цэрэнбалжир багшид хоол хийх үүрэг ирнэ. Бусад нь мөнгөө нийлүүлж амттан шимтэн аваад очдог юм байна.
Могойтод хашаа барьж өнгөрөөсөн хөгжилтэй зун
Нэгдүгээр курстээ үерийн дайчилгаанд ажилласан ангийнхан дараа зун нь гахайн завод барих ажилд дайчлагджээ. Хаана ямар асуудал гарна бүхний түрүүнд гүйдэг Хөвсгөлийн дархад Рагчаа энэ үеэр эргийн шороонд дарагдаад сүйдэх дөхөж. Тэд хоёрдугаар курсээ төгсөөд Хэнтийн Жаргалтхаан суманд хашаажуулалтад явжээ. Могойт гэдэг бөөн могойн үүртэй газар хашаа барина гэдэг оюутнуудад амар байгаагүй гэнэ. Жижигхэн бор гэрт арван хэдүүлээ хоймроосоо үүд хүртэл зулж унтсан тэр өдрүүд эдний ангийнхны мартагдашгүй үеийн нэг юм билээ. Хөнжил рүү нь гэнэтхэн шургаад орж ирдэг могойнуудаас айсан хүүхдүүд гэрээ тойруулж үнс асгаж, тэмээний хоргол эгнүүлж юм юм л болдог байж. Санжмятав багш “Олон хажлага эмжээртэй юм шиг жаахан гэрийн гадаа бужигналдаж хашаа барьсан тэр өдрүүд сайхаан сайхан” гэж мишилзэнэ.
Хүүхдүүд л болсон хойно, биенээ шоглоно гэж жигтэйхэн байжээ. Давстай цай уудаггүй Хэнтийн Дадалын буриад Жаргалсайхандаа шорвог цай уулгаж, тарваганы мах иддэггүй Цэрэнбалжирт гэнэдүүлж байгаад дургүй идээг нь хүртээж юм юм л болдог байснаа ангийн хоёр хөгжилтэйгээр дурсав.
Гуравдугаар курсдээ мөн л хашаа барьцгааж. Гэхдээ Төв аймгийн Баянжаргалан суманд. Туршлагатай хашаачид ажлаа дуусгаад 600 төгрөгийн цалин авч, өнөө мөнгөөрөө бүлтийтлээ гоёод хичээлдээ орж байжээ. Төв аймагт хашаа барьж байх үеэр нь гэнэ. Нэг их бороо орсон өдөр даалуу тоглож суугаад гаднаа уясан хонио алдчихаж. Юмны түрүүнд гүйдэг Рагчаа хонь барих гэж харайж яваад хортой ургамал дээр гишгэж орхижээ. Бие нь бамбайж хавдаад бөөн юм болж. Цэрэнбалжир ангийнхаа Рагчааг “Хүн нь их сайхан” гэж магтав. Таван жилийн өмнө Рагчаагийнхаа хөдөлмөр алдрыг тэмдэглэхэд ангийнх нь “охид” хаа байсан Хөвсгөл рүү машин хөлөглөн очиж баярлуулжээ. Нэрэмжит олимпиад нь амжилттай зохиогдож, хөдөлмөр алдар нь нижгэр болсон гэнэ. Рагчаа багшийн хөдөлмөр алдрыг тэмдэглэсэн хүмүүс “Өчнөөн хөдөлмөр алдрыг зохион байгуулж байлаа. Ангийнхан нь тийм холоос ингэж сэтгэл гаргаж ирсэн тохиолдол огт хараагүй. Ямар гоё анги вэ” гэж дуу алдаж байж. Өөрсдийнх нь төлөө бүхний түрүүнд гүйж, бэртэж гэмтэж явсан Рагчаагийнхаа ачийг ангийнх нь охид ингэж нэг хариулжээ.
Ангийн хоёр (Долгоржав, Цэрэнбалжир). 1967 он
Бариу юбкатай дэгжин охид
Эдний ангийхныг оюутан байх үед нарийн өмдний эрин үе дуусаад трапец маягийн өмднүүд моодонд орж эхэлжээ. Охидын гол гоёл нь өвдөгний дээхнүүр урттай бариу юбка, ноосон цамц байсан гэнэ. Бас болоогүй ээ, 120 төгрөгийн шөвгөр хоншоортой туфлийн өндөр өсгийг товшин алхацгаана. Зарим нь бүр 300 төгрөгийн туфлиэр гоёж явсан гэж байгаа. Үсээ овоолж самнах нь тэр үед моод байжээ. Овоолох нь бас өчнөөн янз маягтай. Орой дээрээ, хажуу талдаа гээд тэрүүхэндээ өөр хоорондоо ялгарсан маягаар үсээ янзалцгаана. Дажгүй хэмжээний стипенд авчихдаг болохоор гоёлд бол мөнгө татдаггүй байж. Нэг, хоёрдугаар курсийн дунд сурлагатнууд 200, сайнууд нь 240, гурав, дөрөвдүгээр курсийн дундчуул 240, мундгууд нь 280 төгрөгийн стипендтэй байсан гэнэ. Тэр үед асрагч 110, сувилагч 160 төгрөгийн цалинтай байсныг Цэрэнбалжир багш сонирхуулав. Одооны ачааны тэрэгнүүдийн үүргийг гүйцэтгэж байсан морин тэрэгчид гэхэд л тэр үед сар мачийж тавин төгрөг авч явсан гэхээр оюутнуудын хувьд яах аргагүй өндөр цалин байж.
Эдний ангийнхан, ер нь тэр үеийн оюутнууд завгүй шахам л хичээлд шамддаг байсан бололтой. Физик, математикийн ангийнхан гэхэд л өглөө наймаас орой зургаан цаг хүртэл хичээллэдэг байсан гэнэ. Хааяахан кинонд явах, нийтийн журмаар сонгодог дуурь үзэхийг эс тооцвол ном шагайсан нөхөд байж. Багшийн дээд сургуулийн математикийнхан баруун жигүүртээ хичээллэнэ. Улаанбаатар зочид буудал руу харсан хэсэгт гэсэн үг. Гадны төлөөлөгч зочид ирсэн үед их сургуулийн танхим харанхуй байж болохгүй гээд ангиар нь суулгадаг байсан аж.
Багшийн дээдийн физик математикийн ангийнхны хувьд бусдаасаа ч илүү ачаалалтай байжээ. Их сургуулийн физикийн анги, математикийн анги хоёрын хавсарсан бүх материалыг нэг дор үзэж байсан учраас толгой өөд татахгүй хичээллэхээс аргагүй байж. Хичээлийн урт цагуудын дундуур Улаанбаатар зочид буудлаас ирдэг мантуун бууз бүгдэд нь хүрэхгүй. Дугаарлаж байж ганцыг олж идсэн нь азтайд тооцогдоно. Юм идэхгүй өдрийг өнгөрөөх тийм ч гайхаж цочирдом зүйл биш байжээ.
Уламжлалт уулзалт. 2014 он.
Солийн Данзангийн хүү, “Манай сургуулийнхан”-ы Далхаанямбуу…
Тэр үеийн мундаг гэсэн хамаг л эрдэмтэд эдний ангийнханд хичээл зааж байжээ. Тэдний нэг нь хувьсгалын анхны долоогийн нэг, хожим нь иргэн бүр баяжигтун гэсэн үгнээсээ болж цаазлуулсан Солийн Данзангийн хүү Гүрдорж. Гүрдорж багш ерөнхий физик заадаг байсан гэнэ. Аавтайгаа их адилхан хүн байсан гэж Санжмятав багш дурсав. Ч.Лодойдамба зохиолчийн “Манай сургуулийнхан” туужийн Далхаанямбуугийн бодит дүр нь Багшийн их сургуулийн Шаравнямбуу багш юм байна. Найруулагч Э.Оюуны дүү Раднаа ч эдний ангид хичээл зааж байжээ. Иргэн Ламжав гэхэд математик анализ заадаг байсан аж. Шавь нар нь “Гайхалтай чамбай хүн. Мэдлэгтэй, чадвартай гэж жигтэйхэн” хэмээн магтав.
Цэрэнбалжир багш “Элементар математикийг Эрдэнэчимэг, аналитик геометрийг Цэрэндулам багш ордог байлаа. Бидэнд чинь машин судлал хүртэл орно. Газ моторыг тэр чигт нь задалж заана. Газ моторыг бүтэн үзсэн. Баяр багш хумс гээд өчүүхэн жижиг хэсгийг нь хүртэл харуулж байгаад ярина шүү дээ. Бид тэр үед Лениний ботиуд, Капитал, улстөр эдийн засгийн ухаан, философи гээд үзэж, судлахгүй юмгүй. Багш нар маань их мундаг хүмүүс байсан” гэж ярилаа. Ангийнх нь багш Алтангэрэл одоо хүртэл сургуульдаа багшилдаг гэнэ.
Долоон хос, томхүргэчүүлтэй математикчид
Нэг ангийн 32 оюутнаас долоон хос төрнө гэдэг ховор тохиолдол. Санжмятав, Цэрэнбалжираас гадна Даваасүрэн, Ядамсүрэн хоёр гэр бүл болжээ. Толгойтод насаараа амьдарч байгаа гэнэ. Цэрэнбалжир багш өвгөндөө цай аягалангаа “Хөвсгөлийн Товуудорж Өвөрхангайн Пүрэвдуламыг аваад нутаггүй болгосон. Завханы Цэвэлмаа маань бас нутаггүй. Сүхбаатарын Эрдэнэцагааны Батбаярын хүн болсон” гэж хэлээд мушилзав. Эдний ангийн дарга Увсын Туужуу Баатар хотын охин Нарангэрэлийг ханиа болгожээ. Увсын Хөххүү Долгоржавтай гэрлэжээ. Багануурт амьдарч байгаа аж. Заамарын засаг дарга байсан хурандаа Рах ангийнхаа охин Дархижавтай ханилсан юм байна. Эдний анги хүргэчүүлээрээ бахархдаг гэнэ. Дэлхийд гайхагдаж байгаа эрдэмтдийн нэг доктор Намсрай гэхэд л эдний ангийн Цэрэндуламын хань. Боловсролын их сургуулийн ректор Батсуурь Оюунчимэгтэй нь гэрлэжээ. Увсдаа мандаж явсан, одоо ч аймаг даяар андахгүй гавьяат эмч Дэжээхүү бас энэ ангийн хүргэн. Увсын Дашцэрэнтэй ханилжээ.
Ардчилал ялтал багш нарын дунд таван жил тутамд дахин шалгаруулалт хийдэг байж. Ресторан ховор тэр үед шалгуулахаар ирсэн нэг ангийнхан Толгойтод амьдардаг Ядамсүрэн, Даваахүүгийндээ очиж бужигнадаг байсан гэнэ.
Энэ ангийнхан жил бүрийн зургадугаар сард хийдэг уулзалтаа ээлжилж даадаг юм билээ. Цэрэнбалжир багш уулзалт бүрийнхээ төгсгөлд “Ёстой сайхан байлаа. Хэчнээн их энерги цуглуулж, хэдэн нас нэмснээ хэмжиж барахгүй нь, сэтгэл асар өндөр байна” гэж хэлдэг, өнөөдүүл нь ч уламжлалт гоё үгийг нь сонсох гээд хүлээгээд суучихдаг гэнэ.
Цэрэнбалжир багш “Манай ангийн эрчүүд их чадвартай залуус байсан. Сайн багш нар гарах болов уу гэтэл дандаа захирал эрхлэгч хийгээд явчихсан л даа. Тэр үед нийгэм даяар л тийм байсан. Ангийн эрчүүд маань засгийн ажлын ихийг нугалж өгөөд үр дүнгээ харж үнэлүүлж чадаагүй шиг санагддаг. Гэхдээ ихэнх нь алтан гадастай. Дадалын Жаргалсайхан маань их сайн математикч. Математикийн олимпиадад хүүхэд бэлдэж оруулахдаа маш сайн. Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одон, Алтан гадастай. Одоо ч Баганууртаа хүүхдүүд бэлдээд сууж байгаа. Бид чинь бүгдээрээ математикчид учраас ач зээ нартаа ном заагаад сууж байна. Би л гэхэд нэг зээгээ Энэтхэгт, нөгөөг нь Орост явуулчихаад их догь суугаа шүү дээ” гэж ярьсаар биднийг үдэв.
Зүүнээс төрийн шагналт яруу найрагч Ц.Бавуудорж, гавьяат жүжигчин Ц.Төвшинтөгс, УГЗ хөгжмийн зохиолч Т.Сэр-Од. “Бөхөн шарын нуруу” дуун суваргын өмнө. Завхан аймгийн Идэр сум Бөхөн шарын нуруу
Ерээд оны эхэн үеийн нийтийн дууны бүхий л наадмыг өнгөлж, “Сүүдэр цармын цэцэг”, “Бурхан бумбын орон” зэрэг хит дуунуудаараа хүмүүсийн зүрх сэтгэлийг эзэмдсэн Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Цэдэндоржийн Төвшинтөгстэй ярилцлаа.
-Төрийн соёрхолт жүжигчин Д.Сосорбарам, ардын жүжигчин А.Долгор, Ш.Чимэдцэеэ та хэд хамтран аялан тоглолт хийх гэж байгаа сурагтай. Тоглолтынхоо талаар сонирхуулахгүй юу?
-“Тавуулаа” гээд аялан тоглолт хийхээр бэлтгээд явж байна. Бид өнгөрөгч жил Дарханд тоглосон юм. Монгол Улсын ардын жүжигчин А.Долгор, ардын жүжигчин Ш.Чимэдцэеэ, Төрийн соёрхолт, гавьяат жүжигчин Д.Сосорбарам, гавьяат жүжигчин Г.Эрдэнэбат бид тав нийлээд хийж байгаа юм. Одоогооос хориод жилийн тэртээ нийтийн дууны чиглэлээр анх уран бүтээлээ туурвиж ирсэн бидний нөхөд ажил амьдрал, өөр өөрийн замыг хөөгөөд хамтран уран бүтээлийн тоглолт хийлгүй удсан байна. Биднийг гарч ирж байх үед үнэхээр чанартай сайн дуунууд төрдөг байлаа. Яагаад гэвэл тэр үеийн дууны үг ая цензуртай, хөгжмийн зохиолчдын холбоо, зохиолчдын хороогоор батлагддаг байсан юм. Тэрхүү уран бүтээлүүдээр хамтран тоглолт хийхээр төлөвлөж байна.
-Тоглолтын найруулга, тавилтыг Д.Сосорбарам гавьяат хийж байгаа юу?
-Тэгж байна. Бид нар л дэргэдэхээ мэддэггүй болохоос манай “Со”-г дэлхий үнэлчихээд байна. Ардын урлагийг дэлхийд таниулах ажил үйлсийг гардан хийж байгаа хүн. Улсын хэмжээний баяр наадам, ганц хүний жүжгээс эхлээд өөрийн тавилтаар олон сайхан ажил хийсэн л дээ. Энэ удаагийн тоглолт маань ч их өөр өнгө аястай болно.
-Тоглолтоо аль аймгаас, хэзээнээс эхлэх гэж байна?
-Дөрвөн сарын 9,10-нд Баянхонгор аймгаас эхэлнэ. Дараа нь Хэнтий, Сүхбаатарт тоглоно. Ажил төрлөө зохицуулчихаад л 18 аймгаараа явна даа. Манай хэдийн ажил их л дээ.
-Хэр удаан хугацаанд аялан тоглохоор төлөвлөж байна?
-Ер нь энэ жилжингээ явна аа. Жилдээ багтаана гэж ярилцаж байгаа. Сүүлд нь нийслэл хотноо хоёр удаа тоглох байх. Цаашаа Европын орнуудаар явна гэсэн төлөвлөгөөтэй байгаа. Нэг газраа хоёр удаа тоглохдоо хоёр өөр хөтөлбөртэй. Нэгдүгээр хөтөлбөрөөр дуулсан дуу маргааш нь дахиж дуулагдахгүй.
-Таныг эрдмийн зэрэг хамгаалахаар суралцаж байгаа гэж дуулсан.
-Дарханы театрын даргаар ажиллаж байгаад сая гуравдугаар сард албан ёсоор дарга нь шинэчлэгдээд хүлээлгэж өгчихөөд ирлээ. Зургаан сарын хугацаанд докторын зэрэг хамгаалах гээд чөлөө аваад байна. Дуулах ур зүй гэдэг маш том сэдэв барьчихаад сууж байна. Судлах тусам маш их сурах, судлах шаардлагатай болох юм. Монголчууд уртын дууг зохиож чадсан ард түмэн. Би бусад орны дууг муу гэж байгаа юм биш. Гэхдээ үүн шиг яруу тансаг дуу хаана байна вэ гэдгийг харуулахын тулд судлах юм их. Уртын дуугаа дагаад монгол хүний хоолойны цараа, дуулах ур зүй гайхамшигтай юм л даа. Зарим судалгаан дээрээс харж байхад айзам уртын дууг 40 гарсан эр хүн дуулдаг, эмэгтэй хүн ховор дуулдаг байсан гэдэг нь ажиглагдсан.
-Яагаад эмэгтэй хүн дуулдаггүй байсан юм бол?
-Тийм л их бяр чадал ордог дуу байна. Дууны төрөл дотроо хамгийн том дуу. Айзам уртын дууг буруу дуулсан хүний хавирганых нь үе мултардаг гээд бод. Тэр дууг дуулахын тулд шавхагдашгүй амьсгалыг хуримтлуулж байх нь чухал. Монголчууд эртнээс уушгины багтаамжаа нэмэгдүүлэхийн тулд лонх тоолох, лаа үлээх гээд олон дасгал хийдэг байж.
-Докторын зэргээ Монголдоо хамгаалах гэж байна уу?
-Би СУИС-ийн докторант. Сургуульдаа дуулаачийн чиглэлээрээ дуулах ур зүй сэдвээр хамгаалах гээд явж байгаа. Миний анхны багш Монгол Улсын урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Рэнцэнсамбуу гэж хүн байсан юм. Одоо Монгол Улсын Төрийн соёрхолт хөгжмийн зохиолч Соронзонболд багштай хамтраад, удирдагч багш маань болоод явж байгаа.
-Таны үеийнхэн олон жил уран бүтээлээ туурвиад хийх юмаа хийчихсэн хүмүүс бүгд багшлаад явж байна. Харин та л сураад байх юм…
-Хүн насан туршдаа л суралцдаг юм байна. Дуурь бүжгийн эрдмийн театрт гоцлол дуучнаар ажиллаад, дүр бүтээгээд явж байсан. СУИС-д найман жил, хөгжим бүжигт 3-4 жил багшиллаа. Дундуур нь Улаанбаатар чуулга, Дарханы театр гээд явахдаа үргэлж л суралцаж байсан. Ингээд харахад би өөрийгөө л олох гээд яваад байгаа юм. Дуурь бүжгийн эрдмийн театрт дүр бүтээж, сайхан хамт олны дотор байсандаа би баярладаг. Одоо харахад бусдын дүр бүтээх, хүний дүр бүтээх амархан юм. Өөрийгөө танина гэдэг хэцүү юм байна.
-Ойрын жилүүдэд ямар уран бүтээл гаргав. Сүүл үеийн уран бүтээлүүд тань олонд хүрэхгүй байх шиг?
-Яахав, одоо хүнд хүргээд байх сонирхол алга. Гуч хүрэх насандаа гавьяат цолыг хүртэж үзлээ. Гучин хэдэн насандаа сонгодог дуурийн хорь гаруй гол дүр, нийтдээ дөчөөд дүр бүтээчихсэн байна. Хүнд бас болох хэмжээ байх ёстой. Тийм учраас 2006 онд би Дуурь бүжгийн эрдмийн театрын ажлаа өгөөд гарч байсан юм. Одоо залуу уран бүтээлч, дуучдад орон зайгаа тавьж өгье гээд. Түүнээс би Монгол Улсын гавьяат жүжигчин байна гээд суугаад байж болох л байсан. Дуулж л байсан үе. Гэхдээ одоо бүтээл хийхгүй байгаа юм биш л дээ. Сонсох нэг нь сонсоод л явж байна. Заавал гадуур байнга тоглолт хийгээд яваад байх нь чухал биш. Энүүхэндээ гэж хэлэхэд морин хуурын шагналыг таван удаа хүртсэн надаас өөр уран бүтээлч байхгүй. Би онгирох гэж хэлсэндээ бус. Сайн уран бүтээлчдийн дууг түмэнд хүргэж чадсан учраас таван удаа энэ шагналыг хүртжээ. Тэгэхээр би уран бүтээл хийж байгаа гэж ойлгож байна. Нэг дуу дуулж хүргэж чадна гэдэг маш том уран бүтээл гаргаж байна гэж боддог.
-Дуучид хуучны хит болж байсан дуунуудаа дахин бичүүлж, хүргэдэг болж. Та дуунуудаа шинэчилж байна уу?
-Өөрт таалагдсан дуунуудаа ес есөөр багцлаад 81 болгоод CD гаргах гээд бэлдэж байна. Дууг дуулах тусам шингээд л байх юм. Зарим дуулсан дуугаа эргээд харахаар энийг ингэж дуулаад байхдаа яахав дээ, одоо ингээд дуулчихъя гээд улам сэтгэл хөдөлдөг. Тухайлбал, “Сүүдэр цармын цэцэг”-ийг миний хүү дуулж байгаа. Дуулаад сууж байхад Дашзэвэгийн Банзрагч ахдаа улам л хайр хүрээд байх юм. Үнэхээр л тодорхой хүмүүс нь тодорхой цаг хугацаанд уран бүтээлээ бичээд үлдээчихдэг. Тэр бүтээлээр нь өнөөдөр бид амьдарч байна шүү дээ. Дуулах тусам үг бүр нь нүдэнд харагдаад байх юм. “Сүүдэр цармын цэцэг”-ийг бичсэн Дашзэвэгийн Банзрагч гуай, аяыг нь зохиосон С.Мөнхбат хоёр хоёулаа одоо бурханы оронд оччихсон байна.
-“Сүүдэр цармын цэцэг” дуу явангуут таны нэр орж ирдэг. Энэ дуу хэрхэн бүтсэн бэ?
-Яаж бүтсэн, хүнд зориулсан үгүйг нь мунхаг хог чинь асууж байгаагүй л дээ. Муу Банзаа ахтайгаа таараад хааяа нэг юм мулталж явснаас тэр дууг ер нь хэнд зориулж зохиосон юм гэж асууж явсангүй. Гэхдээ энэ бол гайхамшигтай хайрын дуу л гэж хэлж байсан юм. Мөнхбат аяыг нь бичээд надад авчирч өгөөд л дуу болгож байсан. Хамгийн гоё тохиолдол нь Банзаа ах бид хоёр уулзалдахгүй явж байгаад манай гэрийн гадаа таарч, дөнгөж гэрт ороод байж байтал өглөө эртээ радиогоор анх удаа цацагдсан. Бид хоёр ч бэлгэшээж, Банзаа ах манай гэргийтэй танилцаж байсан түүхтэй.
-Таны залууд нийтийн дууны тэмцээн уралдаан их болж, та жил дараалаад л бүх шагналыг авдаг байсан гэдэг. Тэр алтан үеийнхээ дурсам¬жаас хуваалцахгүй юу?
-Ер нь сайхан сайхан уралдаанууд болдог байсан юм. Хит парад, хайрын дууны уралдаан гээд жигтэйхэн л юмнууд болдог байлаа. Бүгдийг нь л эдгээр дуунуудынхаа ач буянаар авсан. Монголын радиогоос зохион байгуулдаг цагаан лавайд “Аав ээж минь” дуугаараа хоёр удаа ч түрүүлсэн, “Сүүдэр цармын цэцэг “дуугаар тэр үед зохиосон Хит парадаас Гран при авсан. Анхны зурагтын шагналтай наадам гээд бөөн пижигнээн болж, төмөр зам дагуу Дархан, Эрдэнэт, Сэлэнгээр аялан тоглолт маягийн юм хийсээр Шандад очиж дүнгээ гаргаад гран при, зурагтаа аваад хөөрөөд л ирж байлаа. Гуч гаруйхан настай залуухан ч байж дээ. Дараа нь “Хонгорзул” сониноос гаргадаг байсан Хайрын дууны уралдаанд “Сүүдэр цармын цэцгээр” дахин түрүүлээд мобикомын утас бариад гэртээ очиж байсан. Симийг нь ч хийж мэдэхгүй, залгаж ч мэддэггүй л байлаа. Сайхан сайхан уралдаан болдог байсан юм аа.
-Одоо тэр үеийнх шиг нийтийн дууны уралдаан явахгүй байх шиг. Эсвэл явсан ч хүмүүст хүрэхгүй, сонсогч байхгүй болчихоод байна уу?
-Нийтийн дууны уралдаан гэж ерөөсөө сонсогдохгүй байна. Одоо нийтийн дууны уралдаан гэвэл “Морин хуур” уралдааныг л хэлэх байх. Нэлээд мэргэжлийн тал руугаа явчихдаг. Энэ уралдаан чанаржаад их сайхан болдог юм. Хөгжмийн зохиолчдын холбооны залуучууд толгойлж байгаа. Яваандаа ч их сайхан болох байх аа.
-Ид од болж байх үедээ орон нутгаар тоглолт хийгээд явахад үзэгчид хэр хүлээж авдаг байв. Одооных шиг гарын үсэг авъя гэх юм байсан уу?
-Тийм байгаагүй ээ. Монголчуудын бүрэг ичимхий зан байдаг байлаа. Одоо бол өөр л дөө. Их сайхан цаг үе байсан шүү дээ. Ямар ч зар сурталчилгаа гэж байдаггүй. Аймгийн төв дээр очоод төв дэлгүүрээр нэг тойроод алхаад ирнэ. Тэгээд л орой битүү үзэгчтэй. Бүр сэтгэлээрээ юмыг ойлгоно үзнэ, дууны утгыг ойлгоно.
-Таныг хүнсний үйлдвэрээс ажлын гараагаа эхэлж байсан гэж сонссон. Урлагт хэрхэн хөл тавьсан бэ?
-Цэргийн их сургуулд орох гэсэн ч хаврын шалгалтдаа орж чадаагүй. Цэргийн сургуулийн хуваарь ирээгүй Ойн аж ахуй гээд хуваарь ирэхээр нь ормооргүй санагдаад, илгээлтээр хүнсний үйлдвэрт ороод зургаан сар л ажилласан даа. Үйлдвэрт гурван сар ажиллаад байтал Хан Хэнтийн урлагийн их наадам эхлээд, сар гаруй хугацаанд урлагийн үзлэгт бэлдэж орсон. Урлагийн үзлэгээсээ “Бүх ард түмний урлагийн их наадам”-д оролцож мөнгөн медаль авлаа. Удаа ч үгүй мөнгөн мадальт гээд Хэнтий аймгийн тэргүүний уран сайханч болж, Хан Хэнтий чуулгад шалгуулаад тэнцэж орсон. Тэгтэл дуулаачийн сургуулийн шалгалт ирээд хойтон жилийн зургадугаар сард нь ороод тэнцэж байсан юм даа.
-Хамгийн анхны уран бүтээл тань юу байв?
-Хамгийн анхны уран бүтээл Хан Хэнтий чуулгад байхдаа хийж байсан “Алаг морь” гээд дуу байдаг юм. “Сэлбийг өгсөөд сэрүүхэн дээ”, “Жинчид ирлээ” гээд дуулдаг байлаа. Буриад дууны Ичинхорлоо гээд чуулгын дуучинтай их хамтарч дуулсан.
-Дуурийн урлаг руу хэрхэн оров?
-СУИС-ийг 1987 онд таван жил сураад төгслөө. Одоо Үндэсний дуу бүжгийн эрдмийн чуулгын уран сайхны удирдаач хийж байгаа Болд найруулагч тэр үед 18 аймгийн театрын, чуулгын дарга нарыг суулгаж байгаад Соёлын төв өргөөний наад талын урлагийн зааланд анх сургууль төгсч байгаа дуучдын дунд сонгон шалгаруулалт явуулж байсан. Надад тэр үед Дуурийн театр, Ардын дуу бүжгийн чуулга, Хан хэнтий, Дорнодын театр, Дарханы театраас ажиллах санал тавьсан. Би Үндэсний дуу бүжгийн чуулгадаа үлдэх илүү сонирхолтой. Гэтэл Дашням багш “Чи дуурийн дуучин болно. Дуурийн хүсэлтийг хүлээж ав” гээд 1992 оны зургадугаар сарын 15-нд Дуурь бүжгийн эрдмийн театрын гоцлол дуучнаар анх орсон доо. Би их азтай л даа. Тэр үед дотоодын сургуулийг дуулаачаар төгссөн дуучдыг шууд солистоор авдаггүй, гадаад сургууль төгсөөд ирсэн дуучид ч ховор байдаг байсан.
-Дуурьд хичнээн дүр бүтээсэн бэ. Хамгийн сүүлд бүтээсэн дүр тань юу байв?
-Ерөнхийдөө хорь гаруй гол дүр байна. Хамгийн сүүлд 2006 онд “Чингис хаан” дуурийн Эзэн Чингис хааны дүрийг бүтээсэн. Тэр жилдээ бүх цэргийн дуу бүжгийн чуулгын тавьсан Рок Чингисийн дүрд мөн тоглосон. Хамгийн сүүлд “Виндзорын овжин авхай” дуурийн Фордын дүрд тоглосон юм байна.
-Та чамгүй жүжиглэх авьяастай юу?
-Би түрүүн хэлсэн. Хүний дүр бүтээнэ гэдэг амархан юм байна аа. Өөрийнхөө дүрийг бүтээх хэцүү гэж.
-Одоо Улаанбаатар чуулгын ой тохиох гэж байна. Энэ чуулгын суурийг тавилцаж, нэлээд хэдэн жил удирдсан хүний хувьд ойн арга хэмжээнд хувь нэмрээ оруулах болов уу?
-Чуулгын арван жилийн ой болох гэж байна. Уривал очиж л таарна. Чуулгынхантайгаа байнга холбоотой байдаг. Сая хоёрдугаар сард Булган багшийн маань анх тоглосон “Ай Нанаа” дуулалт жүжиг тавигдлаа. Булган багшийн маань бие чилээрхээд найруулгын ажил дээр нь ажиллаад явсан. Манай уран бүтээлчид сайн байна лээ. Анх үүсгэн байгуулахдаа дөнгөж уран бүтээл туурвиж яваа шижигнэсэн сайхан залуусыг цуглуулаад удирдаад явж байлаа. Эхний дөрвөн жил байр сав муутай явж байгаад залуучуудын байранд ирж сайхан төвхнөсөн. Нийслэл хот Монгол Улсыг төлөөлдөг юм. Тэр хотын урлаг уран сайхны ажил үнэхээр их. Залуус маань ч сайхан уран бүтээлүүд хийгээд авч явж байх шиг байна. Баярлаж явдаг л юм.
1966 онд “Весёлые ребята” хамтлагийг байгуулсны дараахан
1960-аад онд Их Британид дөрвөн залуу нийлж орчин үеийн хөгжмийн “Битлз” хамтлагийг байгуулсан. Тэд эхэндээ Америкийн рок-н-роллыг дуурайн дуулсан боловч удалгүй өөрийн гэсэн хэв маягийг бий болгож чадсан түүхтэй. Дэлхийн орчин үеийн хөгжмийн урлагт шинэ хуудсыг нээсэн “Битлз” хамтлагийг ХХ зуунд хамгийн их нэрд гарсан хамтлаг гэдэг. 1960-аад оноос барууны ертөнцөд хөнгөн хөгжим ид моодонд орж, залуучуудыг байлдан дагуулж байв. Харин коммунист үзлийг сурталчлагч Зөвлөлт тэднээс хоцрохгүй байхыг хичээсэн юм. Тиймээс ч 1966 онд Москва хотноо төгөлдөр хуурч, хөгжмийн зохиолч Павел Слободкиний санаачилсаар “Весёлые ребята” нэртэй хамтлагийг байгуулжээ. Энэ нь Зөвлөлтийн анхны хөнгөн хөгжмийн хамтлаг болсон. 1968 онд Бүх холбоотын залуучуудын дууны уралдаанд “Весёлые ребята” түрүүлсэн нь Зөвлөлтөд поп, рок хөгжмийг албан ёсоор хүлээн зөвшөөрсний дохио байсан гэдэг.
1970 онд “Мелодия” дуу бичлэгийн газраас “Весёлые ребята”-гийн анхны пянзыг гаргахад залуучуудын дунд нэлээд шуугиан тарьжээ. Уг пянз 15 795 000 хувь хэвлэгдэж дэлгүүрүүдэд тэр дороо зарагдаж байлаа. Энэ үйл явдал Зөвлөлтийн урлагийн түүхэнд тэмдэглэгдсэн юм. Нөгөө талаас энэ нь нийгмийн шинэ үеийн төлөөлөгчид болох рок хөгжимчдийн эсэргүүцлийн илэрхийлэл болж байсан гэдэг.
1974 онд залуу дуучин Алла Пугачева “Весёлые ребята” хамтлагийн гишүүн болсон юм
Тус хамтлагийн “Алёшкина любовь”, “Портрет работы Пабло Пикассо”, “Тебе все равно” зэрэг дуунууд тухайн үед жинхэнэ хит болсон байдаг. 1970-аад оноос эхлэн “Весёлые ребята” хамтлаг нь өөрийн гэсэн хөтөлбөртэй болж Зөвлөлтийн хотуудаар аялан тоглолтоо хийжээ. Хамтлагийн нэр алдрын оргилд гарсан бас нэг шалтгаан нь өөрийн гэсэн тоглолтын хөтөлбөртэй байсантай холбоотой гэдэг. Хамтлагийн уран сайхны удирдаач Павел Слободкин авьяаслаг залуу хөгжмийн охиолчдыг урьж хамтран ажилласан. Ю.Антонов, Ю.Добрынин, С.Дьячков, О.Иванов зэрэг уран бүтээлчид нь “Отчего?”, “Если любишь ты”, “На земле живёт любовь” зэрэг олон сайхан дуунуудыг зохиож тэдгээр нь бүгд оросуудын сонсох дуртай дуу болсон. Оросын нэрт хөгжмийн зохиолч Д.Тухманов “Весёлые ребята”-д зориулан “Как прекрасен этот мир”, “Легко влюбиться”, “Скорый поезд” зэрэг маш олон дуу зохиосон. Тус хамтлагийг нэрд гарахад олон нэрт хөгжмийн зохиолчид чухал үүрэг гүйцэтгэжээ. Тэдгээр хөгжмийн зохиолчид бүгд өнөөдөр Оросын алдартай уран бүтээлчид болсон юм.
1973 онд Зөвлөлтийн “Мелодия” дуу бичлэгийн газрыг Английн Ливерпуль хотод жил бүр зохиогддог Олон улсын дуу бичлэгийн уралдаанд оролцохыг урьжээ. Түүнд нь “Весёлые ребята” хамтлагийн бичлэгийг явуулахад хоёрдугаар байранд шалгарсан байна. Зөвлөлтийн орчин үеийн хөгжим ийнхүү баруунд хүлээн зөвшөөрөгдсөн түүхтэй. П.Слободкин хамтлагийнхаа уран бүтээлийн санг улам бүр баяжуулсаар байв. Тэрбээр залуухан дуучин Алла Пугачеваг “Весёлые ребята”-д орж хамтран ажиллахыг урьжээ. Түүний “Арлекино” дууг монголчууд ч сайн мэднэ. Алла Пугачева энэ хамтлагийн гишүүн байхдаа Болгарын нийслэл Софи хотод жил бүр зохион байгуулдаг байсан “Алтан орфей” олон улсын дууны уралдаанд оролцож “Арлекино” дуугаараа тэргүүн байрын шагналыг хүртсэн билээ. Энэ дууны найруулгыг уран сайхны удирдаач П.Слободкин өөрөө хийсэн. Алла Пугачева анх ингэж нэрд гарсан юм. Хилийн чанадад тэр дундаа Европт болсон уралдаанд Зөвлөлтийн дуучин түрүүлсэн талаар тухайн үед хэвлэл мэдээллээр нэлээд шуугисан байдаг. Оросын нэрт дуучин ийнхүү олон түмэнд хүлээн зөвшөөрөгдөж анх удаа бие даасан пянзаа сонсогчдын хүртээл болгожээ. Бүх юм үзэл суртлын хатуу хяналтад байсан тэр үед дуучин пянзаа гаргуулна гэдэг маш том амжилт. Ийнхүү нэг хэсэгтээ л Алла Пугачева “Весёлые ребята”-гийн нэрийн хуудас нь байсан билээ.
“Весёлые ребята” хамтлаг 1990-ээд оны эхээр
“Весёлые ребята”-гийн гишүүд хэд хэдэн удаа солигдсон нь бас нэгэн онцлог юм. Тус хамтлагийн гишүүн байсан уран бүтээлчдийн дийлэнх нь өнөөдөр Оросын нэртэй дуучид болсон. Алла Пугачева, Юрий Антонов, Александр Градский, Александр Барыкин, Александр Буйнов, Алексей Глызин, Александр Добрынин гээд л. Тэд бүгдээрээ өнөөдрийг хүртэл уран бүтээлээ туурвисаар байгаа.
2006 онд “Весёлые ребята” хамтлагийнхан уран бүтээлээ туурвиж эхэлсний 40 жилийн ойгоо тэмдэглэсэн. “Мелодия” дуу бичлэгийн студиэс тус хамтлаг “Цагаан алтан диск №1”-ийг гардуулсан юм. Учир нь Зөвлөлт болон Орост зарагдсан пянз, дискнийхээ тоогоор тэргүүлсэн байдаг.
Одоогоос гурван жилийн өмнө буюу 2013 онд тус хамтлаг нь “Неизданное” нэртэй арав дахь CD-гээ гаргасан. Тэдний шинэ дуунуудыг ч үзэгчид хүсэн хүлээж байдаг. 1966 оноос уран бүтээлээ туурвисаар байгаа тус хамтлагийн ийм урь удаан хугацаанд оршин тогтнож байгаагийн нууц нь мэдээжийн хэрэг чадварлаг хөгжмийн зохиолчидтой хамтарсан явдал. Түүнээс гадна дуунуудын сонголт, найруулга, чадварлаг дуучид гээд олон хүчин зүйл бий. Өнгөрсөн жил тус хамтлагийн үүсгэн байгуулагч Павел Слободкинд “Олон нийтэд хүлээн зөвшөөрөгдсөн” хэмээх тусгай шагналыг олгосон байна. Харин “Весёлые ребята” нь байгуулагдсаныхаа 50 жилийн ойд зориулж шинэ цомгоо гаргасан билээ.
Тус хамтлагийн уран сайхны удирдаач П.Слободкин 2006 онд “Аладдиний шидэт дэнлүү” мюзиклийг найруулан үзэгчдийн хүртээл болгосон юм. Тэрээр өнөөдрийн хүртэл уран бүтээлээ туурвисаар байна.
Ардчилсан нийгэмтэй болсноос хойш монголчууд хоёр гол ажил хийсэн юм. Нэг нь хотын иргэдэд орон сууцыг нь үнэгүй хувьчилж өгсөн. Нөгөөх нь хөдөөгийн малчдад малыг нь үнэгүй хувьчилсан явдал байлаа. Энэ хоёр ажил маш амжилттай явагдсан байдаг. Хэдийгээр 1990 оны эхээр төрийн өмчийг хувьчилсан олон ажил өрнөсөн ч гэлээ дээрх хоёр шиг ард түмэнд асар их үр өгөөжтэй хувьчлал байгаагүй. Тэр үед л монголчууд өөрсдийн гэсэн хөрөнгөтэй болж байсан юм. Нэгэнт хөрөнгөтэй болсон хүмүүс түүнийгээ барьцаалж зээл аваад амьдрал ахуйгаа их ч дээшлүүлсэн дээ. Нэг хэсэг ганзагын наймаачид бөөн бөөнөөрөө хоёр хөрш рүү гарч худалдаа хийж байсан нь өмч хувьчлалтай л холбоотой. Өөрийнхөө хөрөнгийг барьцаалж мөнгө босгоод түүгээрээ амьдрал ахуйгаа өөд татахаар наймаа хийж байсан нь тэр. Арай овсгоотой зарим нь үйлдвэр, үйлчилгээний салбар руу орж байсан байх. Иргэд хөрөнгөтэй болохоос өмнө хотын төвд “Туул”, “Бамбарууш” , “Баянгол” гээд хуруу дарж тоолмоор хэдхэн ресторантай байлаа. Харин өмч хувьчлал явагдсаны дараа байраа дэнчинд тавиад шинэ үйлчилгээний төв эрхэлдэг хүн олон болсон. Тэр бүхэн өнөөгийн бидний амьдарч байгаа орчин үеийн нийгмийн эхлэл байж. Социализмын үед хотын өнгө төрх ямархуу байлаа даа. Ямар ч л байсан өнөөдрийнх шиг баян, чинээлэг байгаагүй. Шал өөр байсныг тэр үеийн кино, дүрс бичлэгээс харж байгаа. Одоо тэгвэл бид барууны хотуудад байдгаас дутахааргүй үйлчилгээг авч чадаж байна. Энэ бүхнийг дээрх хоёр төрлийн хувьчлал бий болгосон юм. Хүмүүс хөрөнгө мөнгөтэй болохын хэрээр түүнийгээ дагаад эрх чөлөөтэй болсон байдаг. Хамгийн гол нь эдийн засгийн эрх чөлөөтэй болсон. Эдийн засгийн эрх чөлөө гэдэг бол аль ч цаг үед, ямар ч нийгэмд хүний нэн чухал хэрэгцээ байдаг. Ийм эрх чөлөөнд хүрэх боломжийг орон сууц, малын хувьчлал олгосон гэж үздэг.
Одоо харин зуслангийн газрыг хувьчлах ажил явагдах гэж байна. Хүмүүсийн хамгийн дуртай байршил болох Сүхбаатар, Чингэлтэй дүүрэг дэх 26 байршилд газар өмчлүүлэх юм билээ. Нийслэлийн зүгээс иргэддээ 18216 нэгж талбарыг өмчлүүлнэ гэж байгаа. Энэ нь ойролцоогоор 20 гаруй мянган айлыг газартай болгож байгаа гэсэн үг. Ингэж зуслангийн газрыг иргэдэд хувьчилж өгснөөр дээр дурдсан шиг үр өгөөжтэй ажил болох учиртай. Улаанбаатарын газар үнэтэй. Тэр дундаа хотын хойд талд байдаг зуслангийн газар асар үнэтэй үл хөдлөх хөрөнгө. Тэнд газар хувьчлаад авчихна гэдэг бол дурын банкинд барьцаалж болох хөрөнгөтэй болж байгаа хэрэг юм. Мэдээж хэрэг нэгэнт барьцаатай болсон хүмүүс эдийн засгийн хоёр дахь давалгааг үүсгэнэ гэж бодож байна. Газраа барьцаалаад зээл авчихна. Авсан зээлээрээ өвөл, зунгүй амьдарч болох хоёр давхар сууц барьчих хэрэгтэй. Байшингийнхаа нэг давхарт жижигхэн хүнсний дэлгүүр ажиллуулаад өөрсдөө хоёр давхартаа амьдраг л дээ. Угаасаа зуслан хавьд дэлгүүрийн байршил заавал зам дагасан байх албагүй. Уулын бэлд хэдэн айлынхаа дунд тов хийсэн бараатай, жижигхэн ч хамаагүй дэлгүүртэй болчихсон байхад банкны зээлээ төлөөд л байна. Ер нь анзаараад байхад хотын хойд захад зуслангийн байшинтай хүмүүс тэндээ жилийн дөрвөн улиралд амьдраад байх шиг байгаа юм. Тэгэхээр дэлгүүрээс гадна үйлчилгээний төвүүд байх хэрэгтэй. Нүхтэд байдаг шиг хориод хүний суудалтай кино театр, караоке, түргэн хоолны газар, үсчин, халуун ус гээд бизнес эрхлэх боломж зөндөө бий. Өвөл салхинд гарангаа зуслан руу явахаар халуун хоол идчих газар лав олддоггүй юм байна лээ. Одоо тэгвэл газраа өмчлөөд авчихсан айлууд зүгээр суухгүй байх. Бас Хандгайтад спортын томоохон цогцолбортой болсон болохоор өвлийн хэдэн сарын амралтын өдрөөр ирж, буцах хүний цуваа тасрахаа байсан. Энэ бүхнийг ашиглаад зуслангийн газраа хувьчилж авсан иргэд олон зүйл хийж эдийн засгийн хоёр дахь тэсрэлт хийж болохоор байна. Бүр аялал жуулчлалын бүс шиг болгож болохгүй гэх газаргүй шүү дээ. Мэдээж хэрэг зай талбай хомс л доо. Гэхдээ өвөл Тэрэлж рүү явахаар холдоод, зуслан руу явахаар хонох байр, идэх хоолгүй болчихдог гэдгийг олон хүн мэднэ. Харин зуны гурван сар тэртэй тэргүй хүний хөдөлгөөн тасрах биш. Ингээд бодоод байвал нэгэнт үл хөдлөх хөрөнгөтэй болсон хүмүүс мөнгө босгож бол чадна. Харин түүнийгээ зөв зүйлд зарцуулаад овойж оцойсон их ашиггүй ч гэлээ боломжийн амьдраад байж болох гарц харагдаад байгаа юм.
Барьцаалж зээл авахаа байг гэхэд хэдэн үеэрээ өмчлөөд суучихаж болох өөрийн гэсэн газартай болж байгаа юм. Он цаг улирах тусам нийслэлтэй ойрхон газрууд улам үнэд орно. Тэнд газартай хүмүүс хүүдээ, охиндоо гээд хэдэн өрөө орон сууц бэлдэх ч хэрэг гарахгүй. Амьдарч байсан газраа үлдээхэд л дараагийн үе нь санаа амар аж төрж болно. Хувьчилсан газар гэдэг орон сууц, эсвэл машин унаа шиг хуучрах тусам үнэ цэнээ алдаад байхгүй. Харин ч яваандаа улам чулуу болох учиртай. Тэгэхээр зуслангийн газрыг хувьчлах ажил нүдээ олсон, иргэдэд үр өгөөтэй ажил болжээ.
Өчигдөр УИХ-ын чуулганаар Ерөнхий сайд Ч.Сайханбилэг Монгол Улсын гадаад өр зээлийн асуудлаар мэдээлэл хийсэн юм. Түүний мэдээллийн дараа гишүүд сонирхсон асуултдаа хариулт авсан билээ. Ерөнхий сайд Ч.Сайханбилэг “Улсын нийт гадаад өр 2015 оны эцэст 21.6 тэрбум ам.долларт хүрсэн” хэмээсэн юм. Энэ талаарх дэлгэрэнгүйг I, II нүүрнээс уншаарай. Мөн “Өдрийн сонин”-ы уламжлалт нүүр болох “Нэг ангийнхан” буланд Дорноговь аймгийн Хөдөлмөр политехникийн сургалттай сургуулийг 1966 онд төгссөн ангийнхныг онцоллоо. Эдний ангиас олон доктор, профессор, цэргийн хурандаа нар төрсөн юм байна. Энэ талаарх дэлгэрэнгүйг VI нүүрнээс уншаарай.
“Улс төр” буланд Сонгуулийн ерөнхий хорооны нарийн бичгийн дарга Ц.Болдсайхан “Зургадугаар сарын 7-нд нэр дэвшигчийн үнэмлэхийг нэгэн зэрэг олгоно” ярилцлага нийтлэгдсэн байна.
Та амралтын өдрийн дугаараас уламжлалт булан болох “Хэлэх эрхийн индэр”, “Өд бэх”, “Дэлхийн хүмүүс”, “Ном ярьж өгье” зэрэг булангуудыг ч хүлээн авч унших боломжтой.
Эрхэм уншигч та, манай сонины өнөөдрийн дугаарыг “Монгол шуудан” компанийн нийслэл Улаанбаатар дахь 35 салбар, “Түгээмэл” шуудан, “Улаанбаатар”, “Скай” шуудангийн салбаруудаас очиж авч болох ба сонин борлуулах бүхий л цэгүүд, Хэвлэлийн биржээс худалдан авах боломжтой юм. Мөн “Мөнгөн завъяа” дахь сонин борлуулах цэг, Сансрын үйлчилгээний төв дэх сонин борлуулах цэг, Хан-Уул дүүргийн 19 дүгээр хорооллын үйлчилгээний төвд байрлах сонин борлуулах цэг, Саппорогийн “Миний дэлгүүр” дэх сонин борлуулах гол гол цэгүүдээс худалдах авч болохыг дуулгая. “Өдрийн сонин”-ы өөрийн байранд ирж худалдан авч бас болно.
Ногоон морь нийгэмлэгийн гишүүн уран бүтээлч Б.Сайханбаярын ”ЦАГААС ЦАГТ” 20 дахь бие даасан уран бүтээлээ ”Blue Moon” арт галерейн үзэсгэлэнгийн танхимд урлаг сонирхогчдын хүртээл боллоо. Энэхүү үзэсгэлэнгийн орлогын 20 хувийг зүрхний гажиг, ховдол хоорондын таславчийн цооролттой хэмээн оношлогдсон таван сартай Н.Азжаргал хүүгийн эмчилгээнд хандивлах аж. Үзэсгэлэн энэ сарын 20 хүртэл ”Blue Moon” арт галерейд гарах юм.
Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН
Чуулганы үдээс хойших нэгдсэн хуралдаанд Улсын Их Хурлын гишүүн Г.Уянга гишүүний гаргасан асуулгын дагуу Улсын Их Хурлын гишүүн, Засгийн газрын гишүүн, Монгол Улсын Шадар сайд Ц.Оюунбаатар улаанбурхан өвчний талаар мэдээлэл хийлээ.
Монгол Улсын Засгийн газраас явуулсан тогтвортой бодлогын үр дүнд 5 хүртэлх насны хүүхдийн эндэгдэл жилээс жилд буурч ирсэн. Өнөөдөр олон нийтийн цахим мэдээллийн хэрэгслээр энэ оны гурван сарын байдлаар 5 хүртэлх насны 918 хүүхэд нас барсан мэтээр ташаа мэдээллийг тарааж байна. 2016 оны эхний гурван сард 5 хүртэлх насны 491 хүүхэд эндэсний дотор 1 хүртэлх насны хүүхэд 427 байгаа бол өмнөх онтой харьцуулбал 5 хүртэлх насны хүүхдийн эндэгдэл 120 хүүхдээр нэмэгдээд байна. 2016 он гарсаар улсын хэмжээнд 16270 улаанбурхан өвчний сэжигтэй тохиолдлоос 3347 нь лабораторийн шинжилгээгээр батлагдсан. Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллагын тооцоогоор олон оронд улаанбурхан өвчин дэгдэлт хэлбэрээр гарч байгаа энэ үед нийт өвчлөлийн 5-10 хувь нь эндэгддэг гэсэн судалгаа байдаг. Халдварт өвчин судлалын төвд улаанбурхан өвчний улмаас 13515 өвчтөн эмчлэгдэж үүнээс эрчимт эмчилгээний тасагт нийт 1431 хүүхэд эмчлэгдлээ. Ийм ачаалал, ийм хүндрэл урд өмнө нь гарч байсангүй. Эхний гурвын сарын байдлаар улсын байдлаар 59 хүүхэд эндэж нас баралтын түвшин 0,3 хувьтай байна. Эндэгдлийн 50 орчим хувь нь хөдөө орон нутагт гарч байна. Эндсэн хүүхдүүдийн 76.2 хувь нь 0-8 сартай буюу вакцин тариулах нас болоогүй хүүхдүүд, 50,8 хувь нь лабораторийн шинжилгээгээр онош нь батлагдсан, нийт эндсэн хүүхдүүдийн 70 хувь нь архаг, суурь, хавсарсан өвчтэй, тухайлбал, тураал, цус багадалт, архит, диатез, төрөлхийн дархалаа дутагдал, уруул тагнай нь сэтэрхий, уналт таталт, төрөлхийн гаж хөгжил, цусны хорт хавдар зэрэг архаг суурь өвчтэй байна. Эдгээрийн 96.8 хувь нь уушигны хатгаа, 3.2 хувь нь ларингитаар хүндэрсэн байна. Улаанбурхан өвчний дэгдэлттэй холбогдуулан Засгийн газар, Эрүүл мэнд, спортын яамнаас олон талт арга хэмжээг авч хэрэгжүүлж байна. Мэргэшсэн эмч нар ажиллаж, үзлэг хийж зөвлөгөө өгч, сургалт зохион байгуулж хөдөө орон нутагт томилолтоор ажиллаж байна. 2015 оноос хойш 6 сартайгаас 6 хүртэлх насны 370 гаруй мянган хүүхдийг улаанбурхан, улаануудын эсрэг вакцинаар дархлаажууллаа. Мөн хоёрдугаар шатны нэмэлт дархлаажуулалтад 948 сая 300 мянган төгрөгийг шийдвэрлүүлж, 627500 хүн/тун вакцин, дагалдах хэрэгслийг НҮБ-ын хүүхдийн санд захиалсанаар вакцин ачигдаад байна. Эмнэлгийн ажилтнуудыг 24 цагаар өндөржүүлсэн нөхцөлд ажиллуулж байна. Бүх орон тоондоо багтааж эмч, сувилагч нарыг хоёр дахин нэмэгдүүлж ажиллуулах зохицуулалтыг хийсэн талаар Шадар сайд мэдээлэлдээ дурдлаа.
Мэдээлэлтэй холбогдуулан Улсын Их Хурлын гишүүн Ж.Батзандан, Д.Батцогт, Г.Уянга, Ё.Отгонбаяр нарын тавьсан асуултад Ерөнхий сайд Ч.Сайханбилэг, Шадар сайд Ц.Оюунбаатар, Эрүүл мэнд, спортын яамны Төрийн нарийн бичгийн дарга С.Ламбаа болон тус яамны эмч, мэргэжилтнүүд хариулт өгсөнөөр өнөөдрийн чуулганы нэгдсэн хуралдаан өндөрлөлөө хэмээн Улсын Их Хурлын Тамгын газрын Хэвлэл мэдээлэл, олон нийттэй харилцах хэлтсээс мэдээлэв.
“Хөдөлмөрийн үндэсний нам”-аас
С.Ганбаатар, Б.Найдалаа нарыг намын даргаар бүртгүүлэх тухай хүсэлт
ирүүлснийг Улсын Дээд шүүх 2016 оны 3 дугаар сарын 18-ны өдөр хэлэлцээд
намын дотоодод зөрчилтэй байна хэмээн үзэж, хүсэлтийг хангахаас
татгалзаж шийдвэрлэсэн билээ.
Үүний дараа тус намаас Т.Ганболд,
Б.Найдалаа нарыг намын даргаар сонгосныг бүртгүүлэх хүсэлтийг ирүүлснийг
Улсын Дээд шүүх 2016 оны 4 дүгээр сарын 15-ны өдөр хэлэлцэв. Улсын Дээд
шүүхийн гуравдугаар сарын 18-ны өдрийн 07 тоот тогтоолд заасан зөрчил
арилаагүй, намын дотоодын маргаан хэвээр байна гэж үзэж, Т.Ганболд,
Б.Найдалаа нарыг намын даргаар бүртгүүлэх хүсэлтийг хангахаас татгалзаж
шийдвэрлэлээ.