Month: April 2016

“Өдрийн сонин”-ы “Танайд өнжье” буланд энэ удаа домогт баруун Алтай нутаг, уулс туульсын орон Ховдын цэнхэр хязгаарын унаган хүү, “Торгон нутаг” клубын тэргүүн Отгоогийн Батнасан уригдлаа. Дүнэгэр дүнэгэр хайрхдынхаа цаст мөнгөлөг оргилыг ширтэж, их уулсын салхиар адислуулсан тэрээр олон үндэстэн ястны өлгий, халуун эх орончдын нутагт мэндэлснээрээ бахархах ажгуу. Ямар сайндаа л “Үе удмаараа шүтэн дээдэлж ирсэн Бүрэнхайрхан тэргүүт уулс минь түшиж, минжит Булган гол минь сэтгэлийг ариусган, өвгөн товшуурын их дуурьсал намайг өр зөөлөн болгосон биз ээ” гэж дуу алдаж байхав дээ. “Торгон нутаг”-аа нэрийн хуудсаа болгосон Отгоогийн Батнасан эх орны баруун хязгаар, торгууд түмний өлгий нутаг Ховд аймгийн Булган сумынх. Тэртээ далаад онд минжит Булганы хөвөөнөө мэндэлж, бага сургуулийн сурагч ахуй үе хүртлээ эмээ өвөөгийнхөө хайр энхрийлэлд хөлбөрчээ.

Энэ тухайгаа “Долдугаар сард төрсөн намайг эмнэлэгт ердөө хорь орчим хонуулаад манайх зуслан руугаа нүүсэн байдаг. Жаргалтын зуслан бол өндөр Алтайн хад сархиа болсон газар. Ингэж л улаан нялзрай байхаасаа уулсын салхи савирыг амсаж, уулын цэнгэг голоор ундаалж хүн болсон доо. Аав маань Улаанбаатар хотноо мал аж ахуйн хүрээлэнд эрдэм шинжилгээний ажилтан. Ээж худалдааны техникум төгсөөд хөдөө аж ахуйн сургуульд тогоочийн ажилтай. Оюутан байхад нь төрсөн хүүхэд эмээ, өвөөгийн өвөр барааддагийн тэр л жишгээр би гэдэг хүн хөдөө байсан” гэж өгүүлсэн юм. О.Батнасан захирлын өвөөгийнх Булган голын хаяа дэрлэж нутагладаг байж. Одоогийн Ярантын боомтын ойролцоо, Булган сумын хилийн заставын тийшээ байсан байна. Үнэхээр л минжит Булганы тунаран мяралзсан урсгал Алтайн хязгаарын хүүгийн хүсэл мөрөөдлийг ямар нэгэн зүгт дуудан далладаг байсан болов уу. Ээжийнх нь аав буюу Батнасан хүүг амь шигээ хайрлан, ар өвөртөө үүрч дүүрч өсгөсөн юм гэнэ лээ. Түүнийг хоёрдугаар ангийн сурагч байхад өндөр өвөг эцэг нь, дөрөвдүгээр ангид байхад эмээ нь бурханы оронд оджээ.

Отгоогийн Батнасангийн халуун сэтгэлт эх орончдын өлгий нутаг, өндөр Алтайн уулсад хүн болох алтан хувь заяаг хайрласан ачит эцэг нь баруун Алтайн бахархал болсон хүмүүсийн нэгэн юм. Тодруулбал, Цагаадайн Отгоо гуай Ховд аймгийн Булган сумаас тодорсон шинжлэх ухааны 70 гаруй эрдэмтэн докторуудын түүчээ, торгууд түмний бахархалт, оюунлаг нэгэн ажээ. “Би чинь багадаа хичээл ном хийнэ гэж байхгүй, эрх нь дэндсэн зүггүй барам явлаа. Эрдэмтний хүү ийм байх ч гэж дээ хэмээн багш нарт загнуулна. Манай сургуулийн хананд аавын зураг хадаатай байна. Намайг багад аавын маань алдар замнал ус нутаг даяараа мандаж, шинжлэх ухааны анхны эрдэмтэн төрлөө гэж хүн бүхэн бахдаж байлаа” хэмээн бага насныхаа дурсамж дурдатгал, аавынхаа алдар замналын тухай цухас өгүүлсэн нь энэ.

Тэрээр наян оны намар өвөөгийнхөө гараас хөтлөн очиж сумынхаа арван жилийн сургуулийн босгыг алхаж, наян найман онд наймдугаар анги дүүргэсэн байна. “Эрдэмтний хүүхэд ийм байхдаа яахав” гэж багш нараасаа жавьтий хүртэж явсан хүү улсдаа зартай, тухайн цагт сум байтугай аймгийн статустай байсан Ховдын Булганы сургуулийн наймдугаар анги төгсөгчдийг сурлагаараа тэргүүлнэ гэдэг өндөр амжилт. “Сэтгэн бодох чадвар сайтай байсан нь сургалтын үр дүнд нөлөөлсөн байх. Би чинь аливааг цээжилж тогтоохдоо гаргууд байлаа. Хоолны гурилаа элдэж байхдаа физик, математикийн томьёогоо цээжилчихнэ. Геометр, физик зэрэг хичээлд гоц байсан даа” гэв.

О.Батнасан захирал 1988-1992 оны хооронд буюу нийгмийн шилжилтийн хамгийн донсолгоотой он жилүүдэд Архангайн багшийн сургуулийн оюутан байж, арын сайхан хангай нутагт дөрвөн намрыг үзжээ. Архангай руу сургуульд явах болтол ижий, аав хоёрынх нь ажил алба болдоггүй, хэзээний биеэ дааж бусдын гар харж нялцганадаггүй тэрээр аанай л ганцаар явахаар болсон байна. Аав нь онгоцны буудал дээр гаргаж өгөхдөө хамт нисэх, тэр нутгийн нэгэн эмээд хүүгээ захиад ижийгийнх нь бэлдэж өгсөн хувцас хунар, хоол хүнсийг томоо гэгчийн модон авдарт хийж, зуутын ногоон дэвсгэртээс гурвыг түрийвчинд нь шургуулжээ. Архангайн онгоцны буудал дээр нөгөө эмээг чинь хүү нь ирж тосов гэнэ. Сонирхолтой нь эмээгийн хүү хогийн машины жолооч байжээ. Ээжийнх нь бэлдэж өгсөн хоол хүнс, хувцас хунараа нандигнан хийсэн модон авдрыг хогийн машиныхаа тэвшин дээр шидээд сургуулийн дотуур байрны үүдэнд буулгасныг хожим инээд хөгжөөнтэйгөөр дурсч байна.

Хоёрдугаар курсын оюутан байхдаа Архангайн эвлэлийн үүрүүдийг татан буулгаж, оюутны зөвлөл гээчийг байгуулан, ерэн оны цагаан морин жилийн МХЗЭ-ийн хорьдугаар их хуралд төлөөлөгчөөр сонгогдож байсан удаатай. Оюутны холбооны хуралд Москвагаас яруу найрагч Шагдарын Уянга ирж оролцож байлаа гэж дурссан юм. Архангайн сургуулийн оюутны зөвлөл Монголын оюутны холбооны үндэс суурь нь гэдгийг онцолж байв. “Миний бие эрхзүйч хүний хувьд аливаа хөдөлгөөн, холбоод нийгмийн гол хүч, амин судас нь болдгийг мэднэ. Харин тэрхүү үүргээ өнөөдөр гүйцэтгэж байна уу гэдэг эргэлзээтэй” гэж ярианы далимд хэлээд авна лээ.

Архангайн багшийн сургуулийг улаан дипломтой төгссөн Батнасан багш Улаанбаатар хотын 82 дугаар сургуульд хоёр жил багшилсан байна. Тийн багшлах явцдаа хэлбичгийн ухааны доктор Чойжилсүрэнгийн Жачингийн монгол бичгийн дугуйланд явдаг байж. Тухайн үед монгол бичгийг төрийн бичиг болгоно гэж яригдаж байсан цаг. Монгол бичгийн жийрэглэх эгшгийн дүрэм гэж байдаггүй, энэ л хамгийн чухал гэдгийг мэдэрсэн залуухан багш хичээлээ заахаас гадна бүтэн дөрвөн сар нухаж байж багш нарт зориулсан гарын авлага хийсэн нь гайхмаар.

Батнасан захирал ер нь хийнэ гэж бодож төлөвлөсөн зүйлээ уйгагүй хөдөлмөр, хичээл зүтгэлийн үр дүнд ямагт ард нь гарч санаа нь амардаг “яршигтай” нэгэн. Тэрхүү зан чанар, өөрийнх нь үндсэн гол шугам, амьдралынх нь мөрдлөг юм юмнаас харагдаад байдаг. Цаг ямагт анд нөхдөөрөө гоёж, найз нарынхаа эрчилсэн эр зориг дундаас өөрийн зам мөрийг гэрэлтүүлж, түүчээлэн явдаг түүнийг хоёр жил эрдмийн ажил эрхэлсний дараа андууд нь бизнесийн талбарт уруу татсан байна. “Багшийн цалин хаанаа ч хүрэхгүй байх тэр цагт найз нар минь л намайг хувцасладаг байлаа” гэж нэгэнтээ бахархан өгүүлсэн билээ. Бизнесийн ажилд шамдахын өмнөхөн Замын цагдаагийн алба хаагчдад монгол бичиг зааж манаргасан удаатай.

Эл эрхмийн нэрийн хуудас, амьдралынх нь чин зорилгын нэгэн өндөрлөг болсон “Торгон нутаг” клубынх нь тухай асууж сонирхлоо. Арван жилийн өмнө буюу 2006 онд тус клубыг Булган сумын уугуул 23 залуу нэгдэн байгуулжээ. Анхны үүтгэл санаа нь Бүрэнхайрхан уулын тахилгаас эхэлсэн түүхтэй. Тухайн цагт уулын тахилга тэгтлээ газар аваагүй үед Бүрэнхайрханаа тахиж, ус нутгаа гэх чин зүрхний анд нөхдийн итгэл сэтгэл дээр тус клуб оршин тогтносон нь ёстой л нэг оюун санааны тусгаар тогтнол гэлтэй. “Элгэн түмэн, эх нутгаа гэх чин хүслээр зангилагдсан бидний гол зорилго олон ястны өлгий Ховд нутгийнхны төлөөх бүтээн байгуулалт, оюуны хөрөнгө оруулалт, өвөг дээдсээс уламжилж ирсэн өв соёл, түүхээ ирээдүй хойчдоо уламжилж өвлүүлэхэд оршино” гэжээ. Энэ тухай 2015 онд хэвлүүлж олны хүртээл болгосон “Торгон нутаг” клуб сэтгүүлд тодорхой өгүүлсэн байна.

Отгоогийн Батнасан захирлын баруун Алтай Ховд нутгийнхаа зон олны төлөө хэзээд ч элбэг дүүрэн сэтгэлээр энэрэн хандаж явдгийнх нь илрэл “Торгон нутаг”-аар хэмжээлэгднэм. Т эрээр анд нөхдөө уриалан дуудаж, халуун эх оронч өвөг дээдсийнхээ гал голомтод Монголын түүхэнд домог болж мөнхөрсөн Сорхогтань хатныхаа цэцэрлэгт хүрээлэнг бий болгож, Монголын сүүлчийн хан Ойрадын зоригт Увш ханы хөшөөт цогцолборыг цогцлоон мандааж, олон ястны “Жангар” наадмыг санаачлан зохион байгуулж үндэснийхээ өв соёлын дархлааг хадгалж яваа гавьяатан.

Хүлэг, Аригбөх, Хубилай, Мөнх гэсэн дөрвөн их хаан төрүүлж дэлхийн түүхэнд бичигдсэн домогт Сорхогтань хатанд зориулж Булган сумын төв дээр 380 сая төгрөгөөр цэцэрлэгт хүрээлэн байгуулсныг дуулсан бүхэн үнэндээ бахаддаг. Сэтгэл зүрхнийхээ дуудлагаар нэгдсэн “Торгон нутаг”-ийн хамт олонд эх орон, үүх түүх, өв соёл, үндэснийхээ дархлаанд хайртай бүхэн талархах хэрэгтэй гэх бодол төрдгийг нуух юун. “Чи алагдаж болох, ялагдаж эс болох” гэх жинхэнэ эх орончийн зүрхний бичээсийг сийлсэн Увш ханы хөшөөг Ховдын тэнгэр дор, мөн Элистай хотноо цогцлоосныг, “Жангар-1” олон ястны наадамд гадны 320 зочин урьж оролцуулсан зэргийг аваад үзэхээр Отгоогийн Батнасан гэдэг хүн яалт ч үгүй баруун Алтай Ховд нутгийн бахархалт хөвгүүдийн нэг юм даа гэх бодол баттай төрж байна. “Эвийн гагнаас хаана байна гэвэл би баруун Алтайд байна гэж хэлнэ. Тэр хэдэн хүрэн хайрхны дунд, Ховдынхоо тэнгэр доор буухад нэг л сайхан шүү” гэж хэлэхтэй зэрэгцээд хоёр нүдэнд нь баяр бахдал дүүрээд ирэх ажгуу. Аргагүй л их уулсынхаа шүншиг, ус голынхоо дөлгөөн чанарыг сэтгэлдээ огшоож хадгалсан нэгэн юм даа.

“Хүмүүний амьдралын хамгийн эрхэм нандин зүйл бол гэр бүл юм. Зүрх сэтгэл, хүч хөдөлмөр, үнэт чанараараа бүтээн босгосон зүйл хамгаас эрхэм нандин байхаас ч яах билээ” гэсэн нь эрхгүй сэтгэлийн чавхдасыг доргиосон юм. Нэгдүгээр хороололд байх “Сладко-2” төвийн албан ажлынх нь өргөөнд ханайх номын санд үргэлжилсэн бидний яриа Циркийн баруун талын “Номуун” хотхонд байх гэрт нь үргэлжилж байгаа нь энэ. Гэргий нь Жамсрангийн Энхжаргал гэж зөөлнөөр инээмсэглэсэн, аядуу намуухан бүсгүй байна. Гэрийн эзэн цаад өрөө рүү орж хэсэг удсанаа жигтэйхэн баяр баясалтай, харцнаасаа гэгээ гэрэл тунаруулан гарч ирэв. Хоёр сарын өмнө өнжиж буй айлынд маань нэгэн баярт мөч тохиосон нь Батнасан ахынх арван гурван жилийн дараа голомт залгах хүүтэй болжээ. Хорин жилийн тэртээ учран уулзалдаж, айл гэр болон гал голомтоо бадраан хоёр сайхан охины ижий, аав болсон тэд ийнхүү хүсэн хүлээсэн нуган үртэй болж, ёстой нэг магнай тэнийн баярлалдаж байна. Биднийг очихын урд өдөр шинэхэн “аварга”-ынхаа хоёр сарынх нь вакциныг хийлгэжээ. “Хоёр сарын вакцин гэдэг халуурч бүлээрүүлдгээрээ зартай. Харин манай аварга санасныг бодоход учиртай байна” гэж гэрийн эзэн өгүүллээ. “Том охиноо төрөхөд жигтэйхэн баярлаж билээ. Эрдэмтэн хүний хүүхэд явсан даа, би. Эрдэмтэй охин төрсөн гэдэгт итгэлтэй байсан. Хэзээ намайг аав аа гэж дуудах бол хэмээн маш их яарч, догдлон хүлээдэг байлаа” гэж хайраар бялхсан дурсамж хөвөрнө.

Том охин Буянжаргал нь Их сургуулийн олон улсын харилцааны нэгдүгээр курсын оюутан ажээ. Ээжийнхээ ажилд тусалж, бага дүүгээ асарч нүүр дүүрэн инээмсэглэсэн алаг нүдэн тэрээр айлын том хүүхдийн ачааг үүрч явна. Бага охин нь мөн Орос гуравдугаар сургуулийн долдугаар ангид сурч байгаа гэнэ. Тэднийх Орос гуравдугаар сургуулийн хаяа дэрлэж оршино. Батнасан ахынх анх “Таван шар”-д гал голомтоо бадрааж хоёр сайхан охинтой болжээ. Том охиныг нь хардаг байсан хөрш хөгшнийд одоо хэр нь цагаан сараар очиж золгон хүндэтгэл үзүүлдгээ, мөн тухайн хөршүүдтэйгээ холбоотой инээд хөгжөөнтэй гэнэн цайлган цагийн дурсамж олныг хуучилсан даа. Ийм л нарийн нандин яриа хөөрөө ундарч, Энхжаргал эгчийн цай цүйг амтлан ууж, хоол унд энээ тэрээ болох зуурт хаалганы хонх жингэнээд явчихлаа. Батнасан ах “Аав ирж байгаа байх” гэж хэлэхтэй зэрэгцээд л цав цагаан цамц, гоёмсог ягаан зангиа солонгоруулсан эрхэм доктор, хуучны сэхээтэн ийм л байдаг даа гэсэн шиг ихэмсэг бадрангуй орж ирэх нь тэр. Эрдэмтэн доктортой мэнд усаа мэдэж, хаврын урин цагийн яриа хөөрөө дэлгэж, том хүүгийнх нь алдар замналыг бахдаж, ууган бэрийнх нь гарын цай хоолыг ширээ тойрч суугаад амтархан хүртлээ. Буурал доктороос эрдэм бүтээлийнх нь тухай ярианы завсарт асууж л байв. Тэрээр эрдэмт хүн даруу гэдгийг биеэрээ үлгэрлэсэн нэгэн ажгуу. Барагтайд үг унагахгүй юм. “Үр хүүхдийнхээ буянд жаргаж л явна даа” гэж хэлсэн нь, чин зүрхнийх нь үг байлаа. Нэгэн мянга есөн зуун жаран дөрвөн онд хөдөө аж ахуйн дээд сургуулийг мал зүйч мэргэжлээр төгсөөд мал аж ахуйн хүрээлэнд эрдэм шинжилгээний ажилтнаар ажилласан байна. Малын сэг зэмийг ашиглаж уурагт тэжээл бэлтгэх, мөн тарваганы ходоод зэрэг олон зүйлээр тэжээл бэлтгэх шинжлэх ухааны ярвигтай, чөмөг дундалсан эрдмийн ажилд идэр залуу наснаасаа хоёргүй сэтгэлээр зүтгэжээ. Далан хоёр онд ЗХУ-ын хөдөө аж ахуйн дээд сургуульд аспирантурт суралцаад тэндээ шинжлэх ухааны докторын зэрэг хамгаалсан түүхтэй.

Мал аж ахуйн хүрээлэнг анх санаачлан байгуулсан академич Дугарын Цэдэв гавьяатын шавь юм билээ. “1975 онд Төв аймгийн намын бүгд хуралд Цэдэнбал дарга мал аж ахуйн талаар, ялангуяа тэжээлийн талаар үг хэлэх болж л дээ. Тэгээд надаас зөвлөгөө авч байсан удаатай. Намайг албан өрөөндөө дуудаж уулзсан. Бал даргын өрөөнд дуудуулахдаа би гэдэг хүн айж л байлаа” гэв. Мөн наян нэгэн онд Баянцогтод ажиллаж байхад нь Улс төрийн товчооны Рагчаа дарга очоод “Монгол Улс хөдөө аж ахуйн шилдэг боловсон хүчинтэй, сэхээтэнтэй, эрдэмтэнтэй болж байгаа юм байна” гэж залуухан доктор Отгоогийн тухай сэтгэл хангалуун хэлснийг эрхэм гавьяат маань сонин болгож ярьсан юм. Түүний хэлсэн үг бүхэн, дурсамж дурдатгал бүхэн нь Монгол Улсын хөгжил дэвшилтэй, шинжлэх ухааны ололт амжилттай холбогдож байсан нь гайхамшигтай. Бал даргад мандан бадралынх нь оргил үед зөвлөж явсан гэхээр бахархал байхаас яах билээ. Буурал гавьяаттай ийм л үүх түүх хөөрөлдөн суухуйд Батнасан ах “Манай аавын арван жилийн ангиас дөрвөн гавьяат төрсөн байдаг. Тэр жил шинжлэх ухааны гавьяатынх нь цайллагыг хийхэд бүгд ирж байлаа” гэв. Бид хоёрт ярианы сэжим өгч байгаа нь тэр л дээ. Үнэндээ ч Отгоо гавьяатын ангийнхан гэвэл Монгол Улсын аж үйлдвэрийн гавьяат ажилтан, Их хурлын гишүүн асан “Номин”-гийн Шагдарсүрэнгээс аваад олон бахархалт хүмүүс байдаг гэнэ. Эрхэм докторын гавьяатын цайллагад Ерөнхий сайд Сайханбилэгийн аав өндөр Чимэд гуай “Найзынхаа цайллагад оролцох гэж Америкаас ирлээ” хэмээн зорин ирж байсныг хүү нь сонирхуулсан юм. Ийм л олонтой, төр түмэндээ хүндлэгдсэн сайхан буурал. Тэрээр “Би хүүхдүүддээ сургаал номлол хэлээд байдаггүй. Өөрөөрөө үлгэрлэхийг л эрмэлздэг” гэж гайхмаар ухаалаг үг хэлсэн юм. “Миний хүү Батнасан ямар ч ажлыг хийсэн үр дүнг нь үзэж байж санаа нь амардаг. Өрөвч зөөлөн чанартай, дандаа бусдын төлөө явж ирсэн. Өсч төрсөн унаган нутаг Ховдын зон олон болоод дэлхийн торгууд монголчуудынхаа төлөө хоёргүй сэтгэлээр зүтгэж явна. Хүний ажлыг бүтээхийн төлөө явж, олны хайр талархлыг хүлээж буйд нь эцэг хүний хувьд баярлаж л байдаг юм” хэмээн ихэд сэтгэл хангалуун хэлж байлаа. Монголын хөдөө аж ахуйн шинжлэх ухааны байгууллагад бүхий л насаараа ажиллаж эрдэм оюунаа зориулсан өвгөн гавьяатынх таван хүүхэдтэй. Том нь мэдээж Батнасан захирал.

Эрхэм захирлын удирддаг “Кондитер Улаанбаатар” компани Оросын “Оклава” брэндийн албан ёсны дистрибьютер. Хүнсний бүтээгдэхүүн, чихэр жимс зэргийг оруулж ирж Монголын зах зээлд нийлүүлдэг. Өдгөө далаад ажилтантай, олон салбар төвтэй уг компани Монголын 70-аад өрх гэрийг тэжээж, амьдралынх нь баталгаа болж явна. Сонгинохайрхан дүүргийн шилдэг татвар төлөгч аж ахуйн нэгжээр удаа дараа шалгарч байсан зэрэг амжилт бүтээлийнх нь тухай дурдана гэвэл барагдахгүй. Мөн л эвийн гагнаасаар холбогдсон элгэмсэг хамт олон.

“Оросын олон жилийн түүхтэй брэнд бүтээгдэхүүний хүчинд бид өдий зэрэгтэй явна. Олон хүнийг амьдралтай болгосон доо” гэж О.Батнасан захирал сэтгэл дүүрэн хэлэх бүлгээ. Мань хүн оросуудад их хайртай. Тэдэнд ёстой нэг хир халдаахгүй дээ. Эрхүүд долоон жил амьдарч, бизнесээ хөл дээр нь босгож чадсан тэрээр оросуудтай амь амьдралаараа холбогдсон нэгэн юм.

Үхэл амьдралын зааг дээр байсан үнэн түүх бий ажээ. Тодруулбал, 1995-1996 оны завсарт их айхтар өвдсөн байна. Тархиндаа хүнд гэмтэл авч ямар ч ухаангүй Сибирийн төв эмнэлэгт хүргэгджээ. Монгол гэдгийг нь таниад халуун сэтгэлт орос эмч 42 хоног тасралтгүй эмчилж, хүний гарт орж эцэж туйлдсан түүнд Оросын сувилагч бүсгүйчүүд хань ижил шиг хандаж халамжилсныг энэхэн насандаа мартамгүй. “Намайг эмчилсэн тэр эмч, би монгол хүнд хайртай гэдэг байсан. Зүүнбаянгийн цэргийн ангийн ерөнхий эмч байсан юм билээ” гэв. Хүүгээ Сибирийн төв эмнэлэгт хүргэгдсэнийг найз нөхдөөс нь дуулсан аав нь шууд нисч очин 41 хоног долоон банштай шөл хийж өгч тэнхрүүлснийг сонсоод “эцгийн хайр гэж тийм л байдаг даа” хэмээн бодож суулаа. Орос эмч нарын ачаар хүний хорвоод дахин амьдрах дээдийн заяаг олсон хүн тийм их ач буяныг яахин мартах билээ.

Өнжиж буй айлын маань хоймрын тавилга дээгүүр хүүхэлдэйний гоёмсог цуглуулгууд төрөл бүрээр өрөөстэй харагдана. Орон орны түүх соёл, зан заншлыг хадгалсан дээл хувцастай хүүхэлдэйнүүд Энхжаргал эгчийн “хүүхдүүд” ажээ. Үндсэндээ гэргийгийнх нь хобби гэнэ. Нөхөр нь аль ч улсад очсон тухайн орны соёлыг хадгалсан хүүхэлдэйтэй буцдаг байна. Мөн найз нөхөд, ойр тойрных нь хүмүүс Энхжаргал эгчийн хоббиг нэгэнт таньсан учир бүгд л хүүхэлдэй сугавчилж авчраад бэлэглэдэг ажээ.

Батнасан ахыг цаад өрөөнд бага хүүтэйгээ нялуурч байх хооронд гэргийтэй нь цөөн хором хөөрөлдлөө. Тэрээр Ховд аймгийн Алтай сумын уугуул ажээ. Аав нь Базарсадын Жамсран гэж Монголын баруун хилд бүхий л насаараа ажиллаж, хилийн цэргийнхний дунд “Санхүүгийн Жамсран” гэж алдаршсан сайхан хүн байв. “Аав маань хотод цэргийн алба хаасан юм. Ж.Самбуу даргын гэрийн үүдэнд харуулд гардаг байсан тухай ярина. Намайг гурван настай байхад Говь-Алтайн Алтай суманд томилогдож тэнд манайх долоон жил болсон. Харин хоёрдугаар ангид орох жил аав Ховдын Булганы цэргийн ангийн санхүүгийн хэлтсийн даргаар очиж байлаа. Ховдод таван жил болоход миний бие долдугаар ангиа дүүргэсэн. Булганд сургуульд байхдаа ханийгаа зүс мэддэгээс цаашгүй. Учрах ёстой хүмүүс учирдаг гэдэг. Бид хоёр чинь бүр сүүлд, хувь төөргөөрөө учирсан. Миний ханьд аав минь жигтэйхэн хайртай байсан сан. Өнгөрөхийнхөө өмнө “Аав нь өөрийнхөө босгосон амьдралд сэтгэл хангалуун байна. Миний Батнасан хэдэн хүүхдийг минь газар хүргэлгүй аваад явна. Ийм сайхан хүүтэй болсондоо баярладаг” гэж хэлж билээ. Аавынхаа тэр үгийг бодохоор өөрийн эрхгүй нулимс гардаг. Үнэхээр л миний хань өөрийнхөө дөрвөн дүүг, миний дөрвөн дүүг том ахын хувиар тэгш дүүрэн авч явна” гэж ухаалаг даруухнаар өгүүлсэн юм.

Сүүлд гэр бүлээрээ хаашаа явсныг нь сонирхоход, Москвад сурч байгаа хурандаа дүүгээ эргэх далимаар хоёр талынхаа ах дүү нартай Москва, Ленинградаар яваад иржээ. Уг аяллыг Батнасан ах санаачилсан байна. Гэргий нь хүүхэлдэйний цуглуулгатай бол эрхэм захирал мод тарих хоббитой. Партизанд дөрвөн мянга гаруй мод тарьж, залуучууддаа үлгэрлэн, эко орчин ногоон байгууламжийг бий болгосон. Үр хүүхэд төрүүлэх, мод тарих, ном бүтээхийг дээдийн буян гэдэг. Эл гурван буяныг үлгэрлэн авч яваа хүн бол Отгоогийн Батнасан юм. Мэдээж хоёр охин, нэг хүүгийн аав. Одоогоор дөрвөн мянга гаруй мод тарьж ургуулж буй буянтан. Дээрээс нь “Торгууд Монголын өв соёл” тэргүүт олон арван номыг ивээн тэтгэж хэвлүүлсэн үнэлж баршгүй гавьяа түүнийх.

Ном хэвлүүлэхээс гадна Алтайн дүнэгэр сайхан хайрхад, ус гол, хүн зоныхоо тухай халуун сэтгэлийн илэрхийлэл шүлэг найргийн шад мөрүүдийг тэрээр тэрлэдэг. Ховд нутаг бол утга соёлын олон билигт хөвгүүнтэй. Тэднийгээ бишрэн хүндэтгэж, шүлэг найргаас нь дээжлэн уншиж, халгин цалгиад ирэхээр Минжит Булганыхаа урсгал, Цамбагарав, Жаргалант, Мөнххайрхан, Сутай их уулсынхаа салхи савир шиг эрдүү хийморьлог болоод явчихна. Элгэн түмнээ гэх халуун сэтгэлээс нь ундарсан их уулсын шүншигтэй шүлэг найргаа тэрээр ном болгон баринтаглаж буй гэнэ. Эрх биш найргийн одонд төрсөн надад эрхэм ахын шүлгүүдийг уншихуйд баруун Алтайн хүн зоны аж төрөл, элгэн халуун сэтгэл мэдрэгдээд ирсэн билээ.

“Торгууд Монголын өв соёл” хэмээх хэд хэдэн давхар тоосготой тэнцэхүйц тийм зузаан бүтээлийг номын сангаасаа хүндэтгэлтэйгээр гаргаж ирээд “Монголчууд номыг ингэж л хэвлэх ёстой юм” гэж бахархах, омогшихын завсарт хэлээд авсан. Уг номын ар талын хуудсанд Богд Зонхов бурханы зураг байна. Энэ бол 1608 онд торгуудууд Ижил мөрөн рүү нүүхдээ авч явсан шүтээн ажээ. 1771 онд Тэнгэр ууланд ирэхдээ авч ирсэн гэдэг. Монголын хүрээ хийдийг дөчин долоон онд дахин сэргээхэд Ховдын Булганаас ЗИС-5 машинаар уг шүтээнийг авчруулж, төв ганданд залж байсан түүхтэй юм билээ. Машин явах боломжгүй учир Монгол Алтайн нурууг тэмээгээр гатлуулж байсан гэдэг. Халимагууд уг шүтээнийг нутагтаа ганцхан удаа залахыг Чой хамбаас олонтаа гуйсныг гэрийн эзэн сонирхуулсан юм. Баруун Алтай Ховд нутгийн бахархалт хөвгүүдийн нэгэн, элгэн түмнийхээ хайр талархлыг хүлээж яваа, “Торгон нутаг” клубын тэргүүн Отгоогийн Батнасангийнд өнжсөн тэмдэглэлээ хүргэхэд ийм байна.

УИХ–ын гишүүн Д.Тэрбишдагватай ярилцлаа.

–Ерөнхийлөгчийн зүгээс өргөн барьсан Засгийн газрын тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах хуулийн төслийг хэлэлцэж байна. Таны хувьд энэ хуулийн төслийг дэмжихгүй байгаа юм уу?

-Манай улсад сонгуулийн өмнө эсвэл баяр ёслол, амралтын өдрүүдийг далимдуулж, лоббины хууль , тогтоол баталдаг буруу жишиг тогтчихлоо. Энэ байдал нь энэ парламентын үед улам л газар аваад байгаа. Үнэхээр л Засгийн газрын тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах шаардлагатай гэж үзэж байсан бол эртхэн оруулж ирж, хэлэлцүүлэг хийж, аль болохооор хийдүүлэлгүйхэн шиг, шүүсийг нь дориухан шахаж байж гаргамаар байсан юм. Гэтэл “давчуу хугацаанд хүч түрэн батлах” гэсэн хандлага ажиглагдаж байгаа учраас эсрэг байр суурьтай байгаагаа чуулганы хуралдаан дээр илэрхийлсэн л дээ.

–Давхар дээлтэй байх асуудлыг зохицуулах харин ч цаг үеэ олсон асуудал юм биш үү?

-Ерөнхий сайдаас гадна үндсэн чиг үүргийн яамны гурван сайд нь Их хурлын гишүүн байж болно. Бусад сайдууд нь Их хурлын гишүүн байж болохгүй гэж төсөлд тусгажээ. 2016 оны сонгууль болоход бага хугацаа үлдэж байна. Ийм үед Засгийн газрын тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах гэж яаравчилж байгаа нь өөрийн эрхгүй хардлага төрүүлж байна. Тохироонууд хийгдсэн байхыг байг гэхгүй. Сайдын суудал горилогчид нам ялбал сайд болно шүү гээд намдаа мөнгө хандивлаад, удирдлагуудаа тойглоод, хүлээлтийн байдалд шилжихээр ярилцсан байж ч мэднэ. Уг нь ард түмнээрээ эрэмбэлүүлээд, дүн тавиулаад парламентын босгыг алхсан хүн гэдэг басчиг тодорхой шалгуурыг давсан гэсэн үг. Гэтэл мөнгө, танилын холбоогоороо төрийн өндөр албан тушаалд очихыг би хувьдаа таашаадаггүй. УИХ-ын сонгуульд нэр дэвшин өрсөлдөхөд сонгогч түмэн “Чи биш шүү. Дэмжихгүй” гээд байхад “Их сунгаанд хүчээ сорьж бүдэрснийхээ төлөө шагнал” болгож албан тушаал авдаг явдал бий шүү дээ. “Давхар дээлтэй” гэж ад үзэгддэг хэдий ч яамныхаа ажлыг сайн хийж, Их хурлынхаа ажилд ч чухал үүрэгтэй оролцдог, туршлага, мэдлэгтэй ажил хэрэгч хүмүүс бас байна. Гэтэл ард түмнээсээ санал авч чадалгүй уначихсан атлаа “шагналын сайд” болсон зарим нэгэн нь “давхар дээлтэй”-гээсээ долоон дор ажиллаж байх жишээтэй. Тэгэхээр хүнээсээ, мэдлэг чадвараасаа, туршлагаасаа, сэтгэл, хичээл зүтгэлээсээ хамаардаг. Мянган сэтэр зүүлгэсэн ч сэтгэлгүй хүний ажил явдаггүй. Ачаалал ихтэй ч зүтгэлтэй хүний удирдсан ажил урагштай байдаг. Ингээд үзэхээр дан, давхар дээлэндээ асуудал байгаа юм биш.Ер нь миний хувьд пропорциональ хувилбараар буюу намын жагсаалтаар сонгогдохыг эсэргүүцэж, тулгуур хуулийн зарчмыг зөрчиж байна гэж байр сууриа илэрхийлсээр ирсэн. Тиймээс 76 гишүүнийг тойргоос сонгогддог байя гэсэн санаачилга гаргаад, санал тавиад байсан боловч Сонгуулийн тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулахад дэмжлэг авч чадаагүй. Одоо нэгэнт хууль батлагдсан учраас “жагсаалтдаа мөнгөтэйг нь биш мэдлэг оюунтайг нь оруулаач” гэсэн урилга дэвшүүлээд байгаа. Миний хувьд 2012 оны сонгуулиар биеийн амрыг харвал МАХН-ын дэд даргын хувьд жагсаалтын дээгүүрт эрэмбэлэгдэх боломжтой л байлаа. Гэвч бусад намуудын удирдлагуудад хандан уриалга гарган, ард түмнээсээ сонгогдохыг санал болгосон боловч МАН, АН, ИЗНН гээд намуудын дарга нар дэмжээгүй. Бүгд жагсаалтад орж нуугдацгаасан. Энэ удаа ч гэсэн дахин тийм уриалга гаргах гэж байна.

–Хүлээж авах болов уу даа?

-МАН, АН-ынхан өөрсдийгөө улс төрийн голлох хүчин гэж зарлаад байдаг. Тэр намуудын дарга, удирдлагууд эрхбиш жагсаалтын ард нуугдахгүй байлгүй. Лидер үү, лойдор уу гэдгээ тойрогт дэвшиж харуулж, рейтингээ тогтоолгох хэрэгтэй шүү дээ. Хэрвээ олонхын дэмжлэг авч чадахгүй бол улс төрд зайгаа тавьж өгөх цаг болсны шинж. Ийм шударга, ил тод өрсөлдөөн нь улс төрийг илүү соёлтой, эрүүл харагдуулна. Хоосон ярих биш биеэрээ үлгэрлэх нь чухал байна.

–Ерөнхий сайдаас гадна гурван сайд нь Их хурлын гишүүн байж болно гэж хуулийн төсөлд тусгасан нь Үндсэн хууль зөрчсөн зүйл гэж та тайлбарлаад байсан. Яагаад?

-Үндсэн хуулийн 29 дүгээр зүйлийн 1-д “Улсын Их Хурлын гишүүн нь Ерөнхий сайд, Засгийн газрын гишүүнээс бусад, хуулиар тогтоосон үүрэгт нь үл хамаарах ажил, албан тушаал хавсарч болохгүй” гэж заасан байдаг. Тэгэхээр заавал тоо зааж өгөлгүй, тухайн гүйцэтгэх засаглалын тэргүүн хэдэн сайдыг УИХ-ын гишүүдээс томилох уу гэдгээ бүрэн эрхийнхээ хүрээнд шийдээд, нэр дэвшүүлээд чуулганаар хэлэлцүүлээд батлуулаад явах боломжтой юм.

Одоо болохоор фракцуудын сонирхол, эрх ашгийг тусгах гээд хатуухан хэлэхэд “шахааны” нөхдүүдээрээ танхимаа дүүргэж байгаа. Үндсэн чиг үүргийн Сангийн, Гадаад харилцааны, Байгаль орчны сайдыг парламентын гишүүдээсээ сонгоно гэж байна. Гэвч үнэндээ батлан хамгаалахын салбар хамгийн чухал учраас яагаад үндсэн чиг үүрэгт оруулж болохгүй гэж. Ингэж бушуу туулай борвиндоо баастай гэгчээр яаравчилж, бялуу хэрхэн хуваарилахыг хуульчлан, сонгуулийн өмнө улс төрийн шоу хийхийнхээ оронд томоохон, цогц шинэчлэл хийх цаг нь болсон.

–Энэ парламентын отгон чуулган нээлтээ хийлээ. Эдийн засгийн байдал амаргүй байна. Зайлшгүй, шуурхай хэлэлцэх өөр ямар хуулиуд байгаа бол. Хугацаа бол маш бага үлдлээ?

-Миний хувьд намрын чуулганы завсарлагаанаар тойрогтоо ажиллаж, саяхан нийтдээ 108 удаа уулзалт хийлээ. Иргэдийн санал, хүсэлт, шаардлагыг нэгтгээд Ерөнхийлөгч, УИХ-ын дарга, Ерөнхий сайд, салбар хариуцсан сайд, Байнгын хорооны дарга нарт санал хүргүүлсэн. Шударга ёс эвслийн бүлэгтээ ч өглөө. Иргэдтэй уулзаж байхад амьдрал нь амаргүй байгааг дуулгаж, тулгарч байгаа бэрхшээлүүдийг нэг бүрчлэн танилцуулсан. Тиймээс энэ хаврын чуулганаар татварын хуулиуд болон эрүүл мэнд, тэтгэвэр тэтгэмжтэй холбоотой хуулиудыг яаравчлан шуурхай хэлэлцэх хэрэгтэй гэж үзэж байгаа. Эдийн засаг ийм хүнд байхад заавал НӨАТ-ын баримт хэвлэх машин ав гэж хувиараа бизнес эрхлэгчдийг дарамтлах шаардлагагүй. Энэ мэт асуудлыг эргэн харж, засч сайжруулах хэрэгтэй.

–Иргэдийн зүгээс ямар санал түлхүү хэлж байсан бэ. Та Сонгинохайрхан дүүрэг гэлтгүй хөдөө орон нутагт очиж ажилласан гэсэн?

-Хаврын чуулганы завсарлагаанаар зөвхөн Сонгинохайрхан дүүрэг гэлтгүй, Архангай аймагт очиж ажилласан. Өвөрхангай гээд хэд хэдэн аймгуудаар явахаар төлөвлөөд байгаа. Өнөөдрийн дэлгүүр эрхлэгч нар зээлээр бараагаа өгдөг системд шилжсэн байна. Иргэд тэтгэврийн болон хүүхдийн мөнгөний дэвтрээ барьцаалж хүнсээ авч байна. Зээл аваад найдвартай төлж байгаа хүмүүстээ тусгай дэвтэр гаргаад бүртгээд явж байхтай таарсан. Ийм нөхцөлд жижиг, дунд бизнес эрхлэгчдийн орлого буураад байгаа. Маш олон бизнес эрхлэгчид эргэлтийн хөрөнгөгүй болох эрсдэлтэй байна. Үхэх нь үнэн. Татвар төлөх нь үнэн гэдэг зах зээлийн зарчим бий. Иргэдтэй уулзалт хийхэд НӨАТ-ын баримт хэвлэгч машины тухай л ярьцгааж байна. Эдийн засаг хүнд байгаатай холбогдуулан цалин, тэтгэвэр, тэтгэмжийн асуудлыг газар бүрт ярьж байлаа. Цалин авдаг ч аманд ч үгүй, хамарт ч үгүй гэгчээр дуусч, юунд ч хүрэлцэхгүй байна. Сонгинохайрхан дүүрэг олон хүн амтай, тулгамдсан асуудал ихтэй. Хэдийгээр иргэд маань амьдрал ахуй нь хүнд байгаа хэдий ч Монгол Улсын язгуур эрх ашиг, тусгаар тогтнолын асуудал дээр сэтгэл зовниж байгаа илэрхийлж байна. Тэд хэтийг харсан, монгол хүндээ ээлтэй, хөгжлийн бодлого тодорхойлж хэрэлдэж талцалгүй хамтарч ажиллаач ээ гэдгийг онцолж байлаа.

–МАН, МАХН нэгдэж сонгуульд орох асуудлын хүрээнд ажлын хэсэг байгуулагдсан. Дүгнэлт, шийдвэр нь гарсан уу. Нэгдэх асуудал байхгүй гэдгийг Н.Энхбаяр дарга хэлсэн. АН, МАХН хоёр цаашид хамтарч сонгуульд орох уу, яах уу гээд асуулт байна л даа?

-МАН, МАХН хамтарч ажиллах талаар би хамгийн их ярьж, санаачилга гаргадаг хүн л дээ. Өмнө нь ч танай сонинд ярилцлага өгөхдөө энэ талаар хэлж л байсан. Энэ хүрээнд ажлын хэсэг байгуулагдан ажиллаж байгаад баяртай байгаа. Ажлын хэсэг даруйхан шийдвэрээ гаргах ёстой. Таныг орж ирэхийн өмнөхөн “Юу болж байна” гээд асуугаад сууж байлаа. Ямартай ч санамж бичгийн төсөл гарчихсан байна. Зарим нэг зүйл дээр санал нэгдэж чадахгүй байгаа юм билээ. Энэ талаараа цаашид ярилцаж, зөвшилцөж, шийдэх боломж уг нь бий л дээ.

Зөвхөн МАН-тай биш Ардчилсан нам, Монголын ногоон намтай хамтран ажиллах хүрээнд ажлын хэсэг байгуулсан. Ажлын хэсгийн шийдвэрээр л ойрын өдрүүдэд хамтрах уу, эс хамтрах уу гэдгээ шийднэ. Энэ долоо хоногт бараг шийдвэр гарчих болов уу даа. Тэгэхгүй бол нийгэмд хүлээлт үүсгээд өөх ч биш, булчирхай ч биш болоод байна л даа. Миний хувьд жил болгон чуулган бүрийн завсарлагаанаар тойрог болон хөдөө орон нутагт ажилладаг. Тэдний санаа бодлыг аль болохоор хууль тогтоол боловсруулахад тусгах, холбогдох албан тушаалтнуудад хүргэх, байр суурийг нь шийдвэр гаргах түвшинд хүргэхийг хичээдэг. Нийгэмд талцал хэтэрхий гаарч байна. Шашнаараа, намаараа, аймаг сумаараа, талцдагаа больж “Монгол Улсаа гэсэн нэг эрх ашиг”-ийн төлөө нэгдэх, хүчээ зузаатгах, хамтран ажиллах нь зөв гэж боддог.

Саяхан болсон Монголын эдийн засгийн форумыг ажиглаж байхад нэг намын ҮАБЗ-ийн гурван гишүүн, төрийн гурван өндөрлөг маань гурван тийшээ харсан гурван өөр үг хэллээ. Нэг нь “Таван толгойг гацаачихлаа. Том төслүүдээ хөдөлгөх ёстой” гэж байхад нөгөөх нь “Бид Таван толгойг авч үлдлээ ч гэж байх шиг. Хоёр хөршийнхөө талаар бодууштай олон зүйлийг хэлж байна лээ. Төрийн гурван өндөрлөг, ҮАБЗ-ийн гишүүд хоорондоо эв нэгдэлтэй, нэг дуу хоолойтой байхгүй болохоор ард түмэн итгэл алдарч байна.

Сүүлийн үед улстөрчид өш санасан мэт шүд зуусан мэдэгдэл ч хийх болов. Улс төр, эдийн засгийн цус холилдсон бүлэглэлүүдийн тулаан ил цагаандаа гарч байна. Энэ нөхцөл байдлыг гадаад, дотоодын санаа буруу нөхдүүд дэвэргэж, үймээн самуун руу хөтлөх вий гэж болгоомжлох юм. Тиймээс монголчууд бид ухаантай байж, аливаа турхиралтад үл автаж, хүчирхийллийн бус замаар эв нэгдэлтэй байж давна гэдгээ байнга бодож байх хэрэгтэй. Бид эвдэрвэл, бие биенээ хэт үзэн ядвал бутаргах, сульдаах шиг амархан зүйл үгүй.

–Ардчилсан нам дотор лидерүүдийн тулаан өрнөөд байна уу гэж харагдаад байгаа. Харин МАХН дотор ихээхэн хэмжээний мөнгө тойрсон асуудлууд л их байх шиг байна. Үүнээсээ болоод хоригдож ч үзлээ шүү дээ?

-Ихээхэн хэмжээний мөнгө гэдэг нь юуг хэлээд байгаа талаар ялгаж салгаж ойлгох хэрэгтэй байх. Сая, сая ам.долларын асуудал манай нам дээр яригдахгүй байгаа. Яахав ганц нэг зөрчил аль ч намд гардаг л байх. Зарим хүмүүсийн санаатай болон санамсаргүй алдаа гаргасан байхыг үгүйсгэхгүй. Уул уурхайн лиценз, тендер авч намаа санхүүжүүлсэн зүйл манайд алга. Хэдэн тэрбум, тэрбумаар намаа санхүүжүүлсэн жишээ манай улсад бий шүү дээ. Намын санхүүжилтийн асуудал бүх намын хувьд толгойны өвчин болсон. Зөвхөн МАХН-д ийм асуудал тулгараад байгаа юм биш. Том намуудад ил болоогүй болохоос шалгах, нягтлах зүйл харин ч их байгаа байх шүү.

МАХН-ын хувьд олигарх, нам дамжсан эдийн засгийн бүлэглэлтэй хутгалдаагүй, гадаадынхантай нийлээд баялгаа хуулийн хүрээнд хулгай хийхээр сүлбэлдээгүйгээрээ ялгарна гэж бардам хэлэх байна. Магадгүй Шийлэгдамбын асуудал харин ч олон нийтэд намуудын тухай хуулийг өөрчлөх, санхүүжилтийг ил тод, нээлттэй болгох цаг болсон гэдгийг тод томруунаар харуулсан ч байж мэднэ. Гэхдээ энэ дунд нугалаа явж байгааг хэлэхгүй өнгөрч боломгүй. Намын санхүүжилт гэсэн өнгөлөн далдлалт нэрээр хэлмэгдүүлэлт хурцдаж эхэллээ.

Маргааш Н.Энхбаяр даргыг хоёр жилийн өмнө баривчилсан өдөр болно. Миний бие монгол төрийн гурван өндөрлөгөөр ажиллаж байсан хүнийг цагдаа, хууль хүчний байгууллагынхан сүрийг үзүүлэн барьсныг буруу гэж үздэг. Монголын төрд зүтгэсэн хүмүүсийн түүх эмгэнэлтэйгээр төгсөөд байдгийг түүх хангалттай гэрчилнэ.

–Танай бүлгийн Л.Цог, Г.Уянга нарын гишүүд бүлгээс гарчихлаа. Цаашид бүлэг яах бол. Д.Батцогт гишүүн АН–д орсон. Хоёр гишүүн гарсан. Одоо тойргоос сонгогдсон ганц гишүүн нь та юм биш үү?

-“Шударга ёс” эвслийн бүлэг задрахгүй гэж бодож байгаа. Харин дахиж нэмэгдээд нэг гишүүн гарах юм бол нөхцөл байдал хэцүүднэ. Анх манай бүлэг 11 гишүүнтэй байсан. Эднээс дөрөв нь тойргоос сонгогдож, долоо нь квот буюу жагсаалтаар орж ирсэн. Д.Батцогт гишүүн АН-д орж, сая Л.Цог, Г.Уянга хоёр бүлгээс гарчихлаа. Тойргоос сонгогдсон ганц гишүүн бүлэгтээ үлдээд байгаа нь би.

–Та бүлгээсээ гарах юм уу?

-Бүлгээс гарна гэсэн бодол алга. МАХН-ын дэд даргын хувьд ч, УИХ-ын гишүүний хувьд ч сонгууль болох хугацаа ойртсон учир энэ засгийг бүрэн эрхийнхээ хугацаанд тогтвортой ажиллах хэрэгтэй гэсэн байр суурьтай байгаа. Одоо бужигнууллаа гээд цөөн улстөрч л хожихоос биш олон түмэн л хохирно.

–Н.Энхбаяр дарга хэзээ Монголд ирэх вэ. Долоо хоногийн хугацаатай БНСУ руу эмчилгээ хийлгэхээр явсан ч ирээгүй байна. Н.Энхбаяр даргыг явсных нь дараа түүний хамгаалагч М.Мөнхөө гээд залууг АТГ–аас баривчилсан байна лээ…

-Учир начир нь олдохгүй ар араасаа баривчилгаа л үргэлжлээд байх юм. Миний хувьд хууль хяналтынхны өмнөөс ярих боломжгүй л дээ. Гэхдээ бие хамгаалагчаар ажиллаж байсан хүнийг яахаараа ч хорихоор болчихдог юм. Ерөөсөө ойлгохгүй байгаа. Гэхдээ эхнээсээ учир нь тайлагдах байх л гэж найдаж байна. МАХН-ын Нарийн бичгийн дарга П.Цогтбаатар суллагдлаа. Н.Энхбаяр дарга БНСУ руу явахынхаа өмнөх өдөр л явах гэж байгаа гэдгээ хэлсэн. Ачаалал ихтэй ажиллаж байгаа болохоор ирж эмчилгээгээ хийлгэ, шинжилгээнүүд өгөх шаардлагатай гэж БНСУ-аас мэдэгдсэн юм билээ. Тэр хүрээндээ явсан. Саяхан Н.Энхбаяр даргатай ярихад шинжилгээгээ өгөөд, эмчилгээгээ хийлгэж байна гэсэн. Шинжилгээний хариу нь гарвал эх орондоо хүрээд ирэх байлгүй дээ.

–Та намынхаа дэд даргын албан тушаалаа өгнө гээд өргөдлөө өгсөн. Та болохоор Н.Энхбаяр дарга байгаа үед хоёр дэд дарга байх шаардлагагүй гэсэн. Гэсэн ч таны ярьж байсны бүр эсрэгээрээ гурван дэд даргатай болж өөрчлөлт орчихлоо л доо…

-Миний хувьд Н.Энхбаярыг эх орондоо ирж, намынхаа ажилд ороход “Ямар ч байсан бүрэн бүтнээр нь намаа хүлээлгэж өгье, халуун чихийг нь атгуулъя” гэж хэлээд өргөдлөө өгсөн хэрэг. Гэвч нөхцөл байдал ч өөрөөр эргэж байна. Манай намын Бага чуулган хуралдаад дэд даргаас чөлөөлөөгүй, харин ч нэмж одоо гурван дэд даргатай болгох шийдвэр гаргасан. Олонхын шийдвэрийг дагах ёстой л гэж боддог. Энэ чинь ардчиллын нэг үнэт зарчим шүү дээ.

–Он гарсаар Монгол Улс 750 сая ам.долларын зээл авчихлаа. Ерөнхий сайд Хонгконгт Азийн хөрөнгө оруулагчдын чуулга уулзалтад оролцохдоо “Монголд бизнес эрхлэх орчин бүрдлээ” гэдэг зүйлийг хэлсэн байна. Зээлийн асуудал дээр та ямар байр суурьтай байна вэ?

-Үнэхээр бизнес эрхлэх орчин сайжирч байгаа бол сайн л байна. Гэхдээ базаахгүй мэдээ мөн ч олон байна. Өмнөх онуудад улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаар зөндөө ажил хийсэн хувийн компаниуд одоо болтол мөнгөө авч чадаагүй байна. Бизнес эрхлэгчид маш хүнд байдалд оржээ. Төрийн ажил хийгээд хугацаандаа мөнгөө авчихна гээд бүгд зээл авчихсан. Гэтэл төр мөнгөө өгөхгүй болохоор тэд өрөнд орж, дээшээ тэнгэр хол, доошоо газар хатуу гээч болжээ. Ажлыг нь хийлгэчихээд “Улс мөнгөгүй байна. Чиний ажлын хөлсний 30 хувийг нь хасаад 70 хувийг нь өгнө шүү” гэсэн гэж бизнес эрхлэгчид ярьцгааж байна. Аймшигтай дарамтад оруулж байгаа биз дээ.

Дотоодынхоо компаниудын мөнгийг өгөхгүй байж гадаадын компаниудын мөнгийг 250 сая ам.долларын зээл авч төлөх юм гэнэ. Хан Ресурсын гэрээг цуцалж, хариуцлагагүй ажилласан төрийн түшээдтэй хариуцлага тооцохгүй байж, шууд 70 сая ам.долларыг нь барагдуулна гээд сууж байх юм. Жастин Каплагаас 35 тэрбум төгрөг авахгүй ч гэж байх шиг. Үндэсний бизнес эрхлэгчдэд яаж ингэж хатуурхаж чадаж байна аа. Аль болохоор асуудлыг түрүүлж шийдэхийг хичээх ёстой биз дээ.

–Өмнө нь тантай ярилцаж байхад намын жагсаалтад “28 ланжгар орох ёстой” гэж байсан. Сонгууль дөхсөн энэ үед таны бодол санаа хувираагүй байгаа биз дээ?

-Хамелеон биш дээ. Юу гэж өнөөдөр ярьснаа маргааш мартах вэ дээ. Байр суурь нь байнга холбирч байдаг тууштай биш занд дургүй. Өнөөдөр Монголын төрийн дүр төрхийг “тогоон” дотор нь байгаа хүний хувьд дэндүү сайн мэдэж байна. Тийм болохоор Монгол төрийн босгыг өндөрсгөе, салбар бүрийн мэдлэгтэй, чадвартай, туршлагатай, хий нь гарсан, улс орныхоо төлөө хоёргүй сэтгэлээр зүтгэх “ланжгаруудыг” оруулъя гэж уриалаад байгаа юм шүү дээ. Намууд жагсаалтын 28 гишүүний нэрс гаргахдаа ёстой л Монгол төрийн төлөө чөмгөө дундартал зүтгэх, “толгойг” нь хөгжлийн төлөө ашиглах эрхэм хүмүүсээ шигшиж байгаад оруулчихвал дараагийн парламентын өнгө тэс өөр болно доо. Тэгээд цаашлаад Үндсэн хуульдаа ч өөрчлөлт оруулж хууль тогтоох дээд байгууллага нь бодлогоо боловсруулж, хууль, тогтоолоо баталдаг болж, төсөв, томилгооны эрх мэдлээ гүйцэтгэх засаглалдаа хариуцуулж, болж өгвөл олигарх, бизнесийн бүлэглэлүүдийн сүүдрийг тусгамааргүй байна. Энэ бүлэглэлүүд үнэндээ өөрсдийнхөө эрх ашигтай л уях гэж Монголын хөгжлийг хойш татаж байна шүү дээ. Сэтгэл нь цэвэр, бодол нь цэгц, ухаан нь цэлмэг, хуримтлуулсан туршлага нь арвин, баргийн зүйлд барьц алдахгүй ланжгарууд л мөнгөний үнэрт автахгүй гэдэгт итгэж байгаа. Иргэд сонгуульд саналаа өгөхдөө нам бүрийн жагсаасан 28 хүнийг нь сайн харах хэрэгтэй. Тэр жагсаалтад нэр цэвэр улс орны төлөө хоёргүй сэтгэлээр зүтгэж чадах ямар ямар хүмүүсийг оруулсан байна гэдгийг харж сонголтоо хийх нь чухал юм.

“Анир” студийн захирал, хөгжмийн зохиолч Б.Алтанхуягтай ярилцлаа.

-“Тунгалаг тамир” зохиолыг хүмүүс сайн мэднэ. Хөгжмийн зохиолч Цогзолын Нацагдорж агсан та хоёр хамтарч мюзикл болгосон гэсэн. Яаж мюзикл болгосон юм бол, хүмүүс сонирхох байх?

-Бид хоёр олон жилийн өмнөөс бие биенээ мэднэ. Би 2001 онд хойноос сургууль төгсч ирээд ажиллаж байх явцдаа багштай танилцаад, хамтарч уран бүтээл хийдэг байлаа. Багш “Хоёулаа томоохон бүтээл дээр ажиллая” гэдэг байсан. Өмнө нь өөрийнх нь концертуудыг бичиж аваад, ганц нэг дууны найруулга хийгээд явлаа. “Нутгийн чулуу”-г өөр маягаар хиймээр байна гэнэ. Дандаа шинийг санаачилж явдаг. Байгаа юмыг байгаагаар нь байлгахгүй шүү дээ. Заавал нэг юмтай холино. Би яагаад энэ хүнийг багшаа гэж хүндэтгэж явдаг гэхээр оюутан нь байгаагүй, гэхдээ багшаа гэж хүндэтгэхээс аргагүй. Надад маш их юм өгсөн хүн. Чиний алдаа энэ байна, оноо энэ байна гээд хэлдэг.

–Ц.Нацагдорж агсан хөгжмийн зохиолчоос гадна маш олон хөгжмийн зохиолч бэлтгэсэн багш юм билээ?

-Маш олон хөгжмийн зохиолч бэлтгэж, бүтээлч болгож төлөвшүүлсэн хүн.Өөрөө симфони оркестроос авахуулаад хөгжмийн найруулга зүйг мэддэг, монгол маягаар сайн дуугаргадаг хүн л дээ. 2009 онд “Тунгалаг тамир”-аар мюзикл хийе гэсэн. Мюзикл гэдэг Монголд одоо орж ирж байгаа шинэ төрөл. Хүмүүс мюзикл гээд хийдэг л юм. Хэдэн дуу холбочихоод дундуур нь зохиолорхуу юм гүйлгэсэн мюзикл ч байдаг. Ийм биш ээ. Мюзикл жинхэнэ дуулаачийн уран чадвар шаардсан, шоу хэлбэртэй, хөгжимт драмаас эрс ялгаатай бүтээл байх ёстой гэж үзээд энэ мюзиклийг барьж авсан. Багш “Үүлэнзаяа”, “Өгөөдэй хаан”, “Гэсэр хаан”, “Гүн гэрийн гүнж” гээд олон дуурь бичсэн хүн шүү дээ. “Би энийг хийх ёстой. Надаас өөр хийх хүн байхгүй юм шиг байна” гэсэн. Мэргэжлийн хувьд анхны бүрэн хэмжээний мюзикл байгаа юм. Сэдвээ харж байгаад “Тунгалаг тамир”-ыг сонгож авсан юм. Яагаад гэсэн чинь “Чи бод доо, “Учиртай гурван толгой” гэдэг шиг Монголын анхны мюзикл “Тунгалаг тамир”. Яагаад болохгүй гэж. Зууны манлай роман, мундаг зохиол гээд санал нэгдлээ. Шууруулдаг хүн байна лээ. Харамсалтай нь гуравны хоёр хавьцаа хийгээд дуусгаж чадалгүй бурхан болчихсон. Бид ч харамсаад өнгөрлөө. 2010 онд өөд болсон шүү дээ. 2011 онд жаран насных нь ойгоор энэ мюзиклийг тавихаар шийдсэн юм. Яаж тавих вэ гэж ярьж байгаад Д.Төрбат цомнолыг нь бичсэн, эхнэртэй нь ярилцаад Д.Ганхуяг гэж гавьяат жүжигчин, найруулагчтай хамтрахаар болсон юм. “Сэлэм гялс толгой бөндгөс” гэдэг шүү дээ. Д.Ганхуяг өөрөө “Тунгалаг тамир”-т хүүхэд байхдаа тоглосон хүн. “Тунгалаг тамир бол миний ширээний ном, Библи гэдэг шиг миний байнга үздэг, ухаарал авдаг зохиол “ гэж Д.Ганхуяг ярьсан юм. Энэ хүн ерөнхий найруулагчаар нь ажилласан. Дуусгах болоход бүх юм миний толгойн дээр бууна шүү дээ. Ганцаараа дуусгачихъя гэж бодсонгүй. Шавь нараас нь оролцуулъя гээд Т.Сэр-Одоор нэг хэсгийг, Г.Түвшинтөрөөр нэг хэсгийг, Цэн.Эрдэнэбат гэж хөгжмийн зохиолчоор нэг хэсгийг нь, өөрөө гол гол хэсгүүдээ бариад, үлдэгдэл гуравны нэгийг нь гаргасан. Гэхдээ энд хөгжмийн зохиолч гэж нэрээ оролцуулсангүй, бүгд нэрээ татаад авчихсан. Дуурийн театрын найрал дууны ангийнхан эхлээд тоглосон. Мөнгө төгрөг муутай байлаа. Дуурийн театрт Б.Сэргэлэн дарга байсан. Н.Дашбямба гэж манай хоормейстер удирдаад сайхан тоглосон, болсон. Тэгээд л өнгөрсөн. Сая багшийн 65 насны ойгоор СУИС-ийн мюзик холлын ангийн оюутнууд тоглосон. Энэ удаа Ц.Батнайрамдал гээд СУИС-ийн багшийн найруулгаар хийсэн түүхтэй.

–СУИС–ийн тавилт танд ямар санагдав?

-Би чадварын тухай ярихгүй. Оюутан бол чадлаараа л хичээсэн байгаа. Түрүүний удаа мэргэжлийн хүмүүс тоглосон. Аль болох олон хүн тоглож л байх хэрэгтэй. Найруулагчийн тавил хоёр өөр янз байсан. Эхний тавилтын үед Нацагаа багш хэлсэн. Би “Тунгалаг тамир” гэмээргүй байна. Тунгалаг тамирын Итгэлт баян гэж нэрлэмээр байна гэсэн юм. Эрдэнэ гол дүр биш Итгэлт гол дүр. Итгэлт гэдэг хүн өнөөдрийн нийгэмд ямар байх вэ. Энэ сэтгэлгээг гаргаж өгөх гэсэн юм. Би Итгэлтийн талд байдаг гэж өөрөө хэлсэн юм. Тэгээд Д.Ганхуяг найруулагч бол Итгэлтээ барьж хийсэн. Итгэлтдээ Д.Ганхуяг найруулагч өөрөө дуулж байсан шүү дээ. Мундаг тоглосон. Энэ удаа Ц.Батнайрамдал гүн ухааны маяг оруулж ирсэн. Эхлэхдээ хоёр хүн тооно үүрч гарч ирсэн, тэр тооноор амьдралыг илэрхийлж байгаа юм. Хамгийн сүүлд “Үнэн үү” гэхэд Долгор “Үнэн” гэхэд тооно доошоо унадаг. Иймэрхүү сонин болсон байгаа юм.

–Энэ мюзикл тайзан дээр урт наслах болов уу, эхний үзэгчдийн сэтгэгдэл ямар байв?

-Их сонирхолтой байх шиг байна лээ. Мюзикл гэдэг чинь 1905 онд АНУ-д хийгдсэн юм билээ,анх. Түүнээс хойш янз бүрээр тавигдсан. Манайхан хөрөнгөтний урлаг гээд нэг хэсэг тоогоогүй. Мюзикл гэхээр бас кабаре бродвей ороод ирэхээр шалиг завхай гэдэг ч юм уу янз бүрээр ойлгоод, урлаг талаас нь олж харахгүй байлаа. Ерээд оноос хойш л хүмүүс ганц нэг мюзикл тавих гээд хичээгээд байна. Жанраа барьж явах хэцүү. Хийгээд явж байтал хувираад өөр чиглэл рүү орчихдог. Эргээд харахаар “Өө наадах чинь рок драм болчихсон байна шүү дээ” гэдэг. Хошин шогийнхон хүртэл мюзикл хийгээд байсан. Бид харин мэргэжлийн түвшинд мюзикл хийхээр зорьсон.

–Кино нь бол олон ангитай. Цаг гучин минутын мюзиклд хэрхэн багтаасан нь сонин байх л даа?

-Эхлэхдээ Эрдэнэ, Долгор хоёр нутгаасаа хөөгдсөн цагаач тооноо үүрч гарч ирээд л дуусахдаа “Үнэн үү”, “үнэн” гээд дуусч байгаа. Долгорын том дуулаачийн хэсэг байдаг. Гэр бүл нь нураад унаж байгааг харуулдаг. Яг л зохиолынхоо дагуу. Хүмүүс мэддэг. Дуурийг манайхан мэдэх нь мэднэ, мэдэхгүй нь мэдэхгүй. Харин дуурь мэддэггүй хүмүүст их ойрхон байх шиг. Шууд зохиол харагдана. Дээр нь дуулаач нь маш их энгийн дуулдаг. Дуу биш ари энэ тэр гээд том хэлбэрээр бас биш. Өгүүлэмжтэй, драмтай, яриатай, бүжигтэй, ерөөсөө хүнийг уйдаахгүй. Мэддэг зохиол, хажууд нь Галсан салбаганаж гүйгээд, зогисуулаад “Манай ах шиг баян хүн халх дөрөв, шавь тавд байхгүй” гэж орилоод. Итгэлт болохоороо “Ува дамшиг” гээд “алж” өгнө шүү дээ.

–Анир студи хуучных. Энэ хооронд та олон дуу гаргасан байх даа?

-Би бол дандаа хөгжмийн найруулга хийсэн. Өөрийн бүтээлүүд бий. Дан хөгжмийн бүтээл, ганц нэг киноны хөгжимтэй. 10000 орчим дуу хийсэн. Өнгөрсөн жил Увс аймгийн 90 жилд зориулсан бүжгэн жүжиг хийсэн. “Увертюра” хамтлаг Милл кино компанийнхантай “Надад үлдсэн найз” мюзикл хийсэн. Гэгээн Музад дэвшчихсэн явж байгаа.

–Ц.Нацагдорж гуай ямархуу хүн байв. Та удаан хамт ажиллаж байсан хүний хувьд сонин дурсамж байгаа болов уу?

-Хүн чанар бол мундаг. Их номтой. Өөртэйгээ их тэмцдэг хүн байсан юм болов уу гэж боддог. Бүх юмаа уран бүтээлийн төлөө зориулсан. Хямдхан аргаар мөнгө олчихъё гэсэн бодол ерөөсөө байхгүй. Жишээ нь “Энэ дууг хийгээд өгвөл танд тийм мөнгө өгье“ гэхэд “Тэр яах вэ, амьдрал нурж уначихгүй л бол энэ нэг бүтээлийг л дуусгачихмаар байна” гээд явдаг. Тэр бүтээл нь хэнд хэрэгтэй гэхээр хойч үе, мань мэтэд гарын авлага болохоор “Багш ингэж хийж байжээ” гээд үлдэхээр, хөгжим судлалд, багш оюутнуудад хэрэг болохуйц юмнууд хийж байсан. Түүгээрээ гайхамшигтай. Морин хуурын нэг аяздаа латин америкийн салса маягийн ритмийг морин хуурын татлагатай холбочихсон байгаа юм шүү дээ.

Яагаад ч боломжгүй юм шиг санагдах юмны сэжүүрийг бариад авчихсан байх жишээтэй. Уртын дууг задлаад үзэхээр том форм байна гэнэ ээ. Бид бол олж харж чадахгүй. Манай хүн болохоор нэвтэрхий сайн мэдэж байсан учраас олж харж байна. Дундговийн хүн шүү дээ, өөрөө. “Уяхан замбуутивийн наран” дуугаа задлаж хэлбэрийг нь бодож байгаад тавдугаар симфонио хийсэн шиг байгаа юм. Энэ симфони нь их алдартай. Япончууд одоо хүртэл гуйдаг гээд бод доо. Тийм форм ховор. Манайхан мэргэжлийн хөгжим бичихдээ форм их харж хийдэг юм л даа. Хэлбэртээ баригдаж хийдэг. Маш их ном эмхэтгэсэн. Шооч, тусархуу. Юм зааж байгаа бол ой тойнд ортол хэлнэ. Нэг үг хэлэхэд одоо хүртэл мартагддаггүй. Шавь олонтой хүн байсан л даа. Бүх амьдралаа мэргэжлийн хөгжмийн төлөө зориулсан хүн. Төрийн шагнал авахдаа “Хөдөөгийн сайхан” симфони чуулбар, “Үүлэн заяа” дууриараа авч байсан. “Гийнгоо” гэж нэг хөөрхөн дуу нь байдаг юм. Багадаа л сонсч байсан. Багш мундаг юмнууд хийж байсан. Их л даруухан хүн байсан даа. Хөөрхөн юм ярина аа. Нэг өдөр архи уучихсан ороод ирлээ. Өө багш яаж байгаа юм бэ гэсэн чинь “ Мэргэжил нэгт хүнээсээ үнэлгээ авна гэдэг том шагнал шиг байдаг гэнэ”, өөрт нь. Би уг нь гэртээ зүгээр байж байсан гэнэ. Шинэ бүтээл хийгээд хаана ч гэлээ тоглуулсан юм байна. Түүнийг нь төрийн соёрхолт Б.Шарав найз нь сонсоод гэнэт ярьсан юм байна. “Үгүй ээ, Нацгаа минь чи энийг алж өгч ээ” гэжээ. “Аа тийм үү” гээд их томоотой хүлээж авч гэнээ. Гэртээ жаахан сууснаа “Ерөөсөө явъя тэсэхгүй юм байна” гээд тэгээд л уучихлаа гээд явж байх жишээний. Тийм л хүн байж дээ.

–Цогзолын Нацагдоржийн 65 насны ойгоор СУИС–ийнхан, шавь нар нь бүтэн долоо хоногийн турш бүтээлүүдийг нь толилуулж байна. Энэ өдрүүдийн тухай сонирхуулна уу?

-Шавь нар, СУИС-ийн Хөгжим, урлагийн сургуультай хамтарч зохион байгуулсан. Гол нь энэ хүний хийсэн бүтээснийг мартагдуулахгүй юмсан гэж хичээсэн юм, бид. Энэ хүн үнэхээр их юм хийсэн хүн юм билээ. Бидэнд уран бүтээл нь өдөр тутам нөлөөлж байдаг. Ямар ч байсан 2-ноос 9-нийг хүртэл үргэлжилсэн. Концерт болгон өөр өөрийн онцлогтой. “Тунгалаг тамир” мюзиклээр эхэлсэн. “Нүүдэл” бүжгэн жүжгийг нь тоглуулсан. “Аялгуу мандал” гээд шавь нар нь өөрсдийн бүтээлээр тоглолт хийсэн. “Мэргэжлийн хөгжим шинэ зуунд” гээд эрдэм шинжилгээний хурал боллоо. “Нутгийн чулуу” гээд дан хөгжмийн бүтээлээр нь тоглолт хийлээ. “Гүн гэрийн гүнж” дуурь нь тоглогдсон. Өөрөө үүнийгээ үзэж чадаагүй. Энэ дуурийг долооны өдөр тоглосон. Ая зохиогчдын уралдаан, “Хувь тавилангийн симфони”, хүндэтгэлийн гала концерт болсон.

Энэ олон юм яагаад хийгээд байгаа гэхээр энэ хүн бүх төрлөөр ажилласан. Хөгжмийн бүх л жанр төрлөөр хийсэн. Тэгэхээр аль нэгийг нь орхигдуулж болохгүй байна л даа.