Month: March 2016

УИХ–ын гишүүн, Хууль зүйн байнгын хорооны дарга Д.Ганбаттай ярилцлаа.

–Хаврын чуулган удахгүй эхэлнэ. Энэ парламентын сүүлчийн чуулганыг үр дүнтэй болоосой гэсэн хүмүүсийн хүлээлт байна. Уг чуулганаар нэн тэргүүнд ямар хуулиудыг батлах шаардлагатай байгаа вэ?

-Мэдээж сонгууль дөхөж байгаа болохоор улстөржилт явах байх. Гэхдээ хаврын чуулган маш үр дүнтэй, өгөөжтэй чуулган болох ёстой. Хууль зүйн байнгын хороо маш ачаалалтай ажилладаг. Тэр ч утгаараа нэлээд ачаалалтай ажиллах болов уу. Иргэдийн дунд хүлээлт үүсгэсэн, зайлшгүй батлах ёстой хуулиуд бий. Ээлжит бус чуулганаар хэлэлцэх эсэхийг нь шийдчихсэн Эрүүгийн хэрэг шалган шийдвэрлэх тухай хууль, Хууль сахиулах тухай хууль, Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх тухай хуулийн шинэчилсэн найруулга, Прокурорын тухай хууль, Цагдаагийн албаны тухай хууль, Гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй тэмцэх тухай хууль гэх мэтчилэн хуулиудыг нямбай хэлэлцэн батлах ёстой. Өмнөх чуулганаар бид шоронжсон гэгддэг байсан Эрүүгийн болон Зөрчлийн тухай хуулиа баталсан. Уг хуулиуд хэрэгжихийн тулд процессын хуулиудаа баталсан байх шаардлагатай.

–Эдгээр хуулиудаас онцлоход Хууль сахиулах тухай хууль анхаарал татаад байна л даа. Ямар зорилготой хууль юм бэ?

-Зөрчлийн тухай хуулийг баталж гаргасан. Есдүгээр сарын 1-нээс хэрэгжинэ. Өмнө нь баталсан 200 гаруй хуулиар зөрчлийг шийддэг байсан. Зарим газар сайд дарга нарын тогтоолоор шийддэг байсан асуудлыг Зөрчлийн хууль болгон гаргасан. Тэгэхээр уг хуулийг амьдралд хэрэгжүүлэхийн тулд Зөрчил шалган шийдвэрлэх тухай хууль гэж манай дээр яригдаж байсан ч Засгийн газар татаж аваад Хууль сахиулах хууль нэртэйгээр дахин өргөн барьсан. Энэ ч зөв болсон гэж харж байгаа.

Прокурор нь яаж хяналт тавих юм, гэмт хэргийн бүрэлдэхүүн нь ямар байх юм, шүүх дээр хэрхэн шийдвэрлэх юм гэдгийг нь уг хуулиар шийднэ. Тиймээс энэ хуулийг яаралтай батлах ёстой. Хууль сахиулах хуулиар хууль сахиулагч гэж хэн юм, хууль сахиулагчид хэрхэн ажиллах ёстой юм гэдгийг нь заагаад өгчихсөн. Зөрчлийн хуулиар шийтгэгдэж байгаа бол эрх хасах, торгох ялтай байна. Хил гааль, засаг захиргааны байгууллагад гарсан зөрчил, байгаль орчинтой холбоотой зөрчил, олон нийтийн байгууллагатай холбоотой зөрчил гээд дотор нь ангилсан. Хамгийн гол нь хууль эмх цэгцтэй болсноороо онцлог. Хүний эрх, эрх чөлөөг хамгаалахаас эхлээд олон талын ач холбогдолтой хууль болж байгаа. Галт зэвсгийг хэн яаж хэрэглэх ёстой вэ гэдгээс эхлээд хуульд бүрэн тусаагүй байсан зүйлсийг тусгаж өгсөн. Хуучин томоохон хэмжээний гэмт хэрэг үйлдвэл Эрүүгийн хуулиараа шийдээд шоронд хорьдог байсан бол олон улсын жишгийн дагуу судалгааны байгууллагуудын дүнг харгалзан үзсэн. 2-3 зөрчил үйлдсэн хүн ямар нэгэн шийтгэл эдлээгүй байж байгаад томоохон хэрэг үйлддэг тал бий. Үүнд чиглэсэн орон зай өнгөрсөн 20 жилд байгаагүй. Харин одоо шинээр бий болж олон нийтийн амгалан тайван байдал, хүний эрх чөлөөг хангах боломж нээгдэнэ. Эдгээр хуулиуд батлагдчихвал хууль зүйн салбарт хувьсал болох учиртай. Шүүхийн шинэчлэлийг бид зохих хэмжээнд хийсэн. Дараагийн үе шат нь энэ болж байгаа юм. Зөвхөн хорихоос өөр заалтгүй маягаар явж ирсэн хуучин арга барилыг өөрчилсөн. Хүний эрх, эрх чөлөөг хангаж өглөө.

–Хаврын чуулганаар хэлэлцэж магадгүй хуулийн төслүүдийн тоонд Ш.Түвдэндорж гишүүний зүгээс өргөн барих гэж буй Сонгуулийн тухай хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийн төслийг хэлэлцэх байх гэж байна. Уг хуулийн төслийг дэмжих үү?

-Засгийн газар “Тусгайлсан саналгүй” гэсэн хариу өгсөн гэж ойлгож байгаа. Ш.Түвдэндорж гишүүн өөрийнхөө хууль санаачлах эрхийнхээ хүрээнд уг хуулийн төслийг өргөн барих гэж байгаа юм билээ. Гэхдээ Сонгуулийн хуульд байсан Сонгууль болохоос зургаан сарын дотор сонгуулийн хуульд өөрчлөлт оруулахыг хориглосон заалт одоо мөрдөгдөж байгаа хуульд нь орхигдсон. Тиймээс уг заалт байхгүй гэсэн үг. Гэсэн хэдий ч Хүний эрхийн үндэсний хөтөлбөрт хориглохоор заасан. УИХ-ын тогтоол ч бий. Сонгуулийн тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулах уг асуудлыг тал талаасаа сайтар ярилцаж байгаад шийдвэрлэх байх. Хууль хэрэгжээд удаагүй байгаа үед хуулийг байн байн өөрчлөх нь тийм ч зөв зүйл биш.

–Таны хувийн байр суурь уу?

-Хувь гишүүнийхээ л байр суурийг илэрхийллээ.

–Тэгэхээр одоо мөрдөгдөж буй хуулиараа сонгуулиа явуулсан нь дээр гэж үзэж байгаа юм байна, тийм үү?

-УИХ 76 хууль тогтоогчтой. Тиймээс олонхын саналаараа шийднэ. Урьдчилан хэлэх боломжгүй.

–УИХ–ын гишүүд орон нутагт томилолтоор ажиллаж байна. Та тойргоороо явж байна уу. Хаваржилт хэр байна вэ?

-Баянхонгор аймгийн зарим сумдаар өвөлжилт хүндэрсэн. Хаврын урь ороод дулаарч байгаа ч цаг болоогүй байна. Манай аймгийн хувьд малын хорогдол өмнөх жилүүдийнхтэй ойролцоо гараад байгаа. Саяын айхтар цасан шуурга манай аймгийг тойроод гарсан. Миний хувьд цагаан сарын дараа тойрогтоо ажилласан. УИХ-ын гишүүн Х.Баттулга бид хоёр удахгүй тойргоороо ажиллах гэж байна.

–Сонгууль дөхөөд нэр дэвших сонирхолтой хүмүүс тойргуудаа “услаад” эхэлчихэж. Танай тойрогт сонгуулийн уур амьсгал хэр орж байна вэ?

-Хүмүүс өөрсдийнхөө өмнөх ажлыг хийгээд явж л байна. Гэхдээ сонгуулийн уур амьсгал орж байгаа нь мэдрэгдээд эхэлсэн байна лээ.

–Та сонгуульд хэр бэлдэж байна. Баянхонгортоо нэр дэвших үү. Эсвэл намын жагсаалтыг сонирхоод байна уу?

-Нам л шийдэх байх. Миний хувьд жагсаалтад орох бодол алга. Баянхонгороос сонгогдсон гишүүний хувьд тойрогтоо ажиллаж байгаа. Би л хувьдаа өөрийгөө өнгөрсөн дөрвөн жилд тойрогтоо хийсэн ажилтай, хэлэх үгтэй л гэж бодоод яваа шүү.

–Ардчилсан нам ИЗНН, МҮАН–тай нэгдэх үү. Нэгдэж сонгуульд орно гэсэн мэдээлэл явсан ч сүүлийн үед нэгдэхгүй гэдэг мэдээлэл тараад байна л даа?

-Улс төрийн намууд төлөвших шаардлагатай байна. Ардчилсан гэгддэг улс орнууд намаар дамжуулж төр засгийг байгуулдаг. Учир нь нам гэдэг бол хариуцлага хүлээдэг субьект мөн юм л даа. Тэгэхгүйгээр бие дааж гарч ирсэн гишүүд бодлого гаргаж, улс орны хэмжээнд хэрэгжүүлж, хариуцлагаа хүлээх чадваргүй байдаг.

–Бие даагч хэн ч биш гэлээ гээд дайрах вий дээ?

-Олон улсын жишиг байна л даа. Бид дэлхий нийтийн энэ жишгээс гажихгүй байх. Харин улс төрийн намууд л сайтар төлөвших хэрэгтэй. Сүүлийн 20 гаруй жилийн хугацаанд олон ургальч үзлээр явсан олон нам бодлогоо уралдуулаад явах нь зөв. Энэ боломжийг бид ардчиллаар дамжуулан олгосон. Гэхдээ нэг хүний нам ч юм уу, үзэл бодол ойролцоо намууд нэгдэх нь нэгдэж, төлөвшөөд явах цаг нь болсон. Монголд байгаа хэрэгтэй, хэрэггүй энэ намуудаасаа хэрэгтэй, ард түмнийхээ төлөө зүтгэж чадах, цаг хугацааны шалгуурыг даван туулсан намуудтайгаа нэгдэж, эвсээд явах нь зүйтэй. Энэ бүхэн цаг хугацааны асуудал. Гэхдээ энэ цаг хугацааг аль болох наашлуулах нь зөв. Ядаж 2016 оны сонгуульд орохдоо 20 гаруй нам биш 2-3 том нам руугаа нэгдэж, нийлээд орох нь зөв. Энэ нь улс орондоо ч хэрэгтэй.

–Оны өмнө таныг Баянхонгорт бидон тараалаа гээд нэг хэсэг шуугисан даа. Тэр үед та ч энэ тал дээр дуугараагүй. Хуванцар савны хэрэглээг халъя гэж байгаа үед зөв алхам болсон гэж ч нэг хэсэг нь ярьж байна?

-Бидний өдөр тутмын нэн тэргүүний хэрэглээ ус байдаг. Мөн сүү, цагаан идээг агуулж, хадгалах сав чухал л даа. Монголчууд саалиа бэлдэхээр саваа бэлд гэж ярьдаг. Дээшээ харсан сав ч гэж бэлгэшээдэг.

Тэгээд ч тойргоос сонгогдсон УИХ-ын гишүүн ард түмнийхээ амьдрал ахуйтай танилцаж, аль болох хошуу нэмэх биш хуруу нэмж тусалж байх ёстой. Тэрний нэг илрэл нь бидон л доо. Ялангуяа сүүлийн 20 гаруй жил хорт хавдар маш ихэссэн. Хорт хавдар юунаас болоод нэмэгдээд байна вэ гээд судалгаа явуулаад үзсэн чинь зориулалтын бус хуванцар саванд ус, сүү, айргаас эхлээд хүнсний бүтээгдэхүүнээ агуулж, хүнсэндээ хэрэглэж байгаагаас үүдэлтэй гэж гарсан. Тэр утгаараа хуванцар савыг хэрэглээнээс хасна гэдгийг хэлж ярих биш бодит амьдрал дээр үлгэр дуурайл үзүүлэх ёстой гээд бидоныг сонгосон юм. Энэ утгаар нь тойргийнхондоо 25, 40 литрийн бидон тараасан.

–Шанага бас тараасан бил үү. Хэл ам дагуулаад байсан даа?

-Шанага тараасан. Үүнээсээ болж Ганбидон, Ганшанага ч гэнэ үү янз бүрийн нэр хочтой болсон. Тойргийнхоо иргэдийн эрүүл мэндийг бодож хийсэн ажлаасаа болж янз бүрээр хэлэгдэж байгаа ч эмзэглээд байх зүйл алга. Зарим хүмүүс шиг хөзөр тарааж хөгөө дэлгэхгүй гэж бодож байгаа. Намайг бидон, шанага тараасныг олон түмэн ч гэсэн зөв ойлгож хүлээж авч байна. Манай тойрогт алдарт эхийн одонтой 10 гаруй мянган эх байдаг. Хамгийн түрүүнд энэ хүмүүстээ тараасан. Баянхонгор аймагт 20 гаруй мянган өрх бий. Энэ айлуудад боломжийн хэрээр нь шанага өгсөн. Халуун цай, сүүг хуванцар шанагаар хутгахад эрүүл мэндэд сөрөг нөлөөтэй химийн бодисууд цай, сүүнд ордог. Энэ байдлыг таслан зогсооё л гэсэн юм.

Сүүлийн үеийн хотын хүүхдүүд хөдөөний амьдралыг мэдэхгүй байна. Твиттер, фэйсбүүкт донтчихсон хүмүүс ч байдаг юм уу энэ ажлыг эхнээс нь буруугаар олон түмэнд хүргэх гэсэн бүлэг хүмүүс уг ажлыг хийсэн. Тэглээ гээд тэр үед би үг дуугараагүй. Тэр бүү хэл намайг бидон дээрээ зургаа хэвлүүлсэн байна гээд явж л байсан.

–Бидон дээр зургаа хэвлүүлээгүй биз дээ. Фотошоп л гэж харсан?

-Би юу гэж дээр нь зургаа тавих вэ дээ. Фотошопоор л хийсэн ажил байна лээ. Бидон дээр зургаа гаргаад хорхог боодогтойгоо хамт шарагдаад байж бай гэх мэтчилэн янз бүрийн зүйлс яригдсан. Энэ бүхэнд эмзэглээгүй. Үнэхээр миний зурагтай тийм бидон аваад ирвэл шагнаж урамшуулмаар байна. Ийм мэдээлэлд итгэхгүй байгаа байх гэж найдаад байгаа. Хорт хавдрыг багасгахын тулд хуванцар савыг хэрэглээнээс халж, зориулалтын саванд хүнсний бүтээгдэхүүнээ хийдэг жишиг аймаг болгохын тулд манлайлан ажиллана.

–Монгол цэргийн баярын өдөр тохиож байна. Та цэргийн алба хаасан цөөхөн гишүүдийн нэг байх. Ноднин цэргийн хувцастай зургаа авахуулаад бас л олны анхааралд өртөж байсан даа?

-Хуучин Монголын ардын армийн өдөр гэж тэмдэглэдэг байсан бол сүүлийн үед монгол цэргийн өдөр гэж тэмдэглэн өнгөрүүлдэг болсон. Миний хувьд хугацаат цэргийн албыг байлдагч цолтой гурван жил хаасан. УИХ-д над шиг Зүүнбаянд байлдагчаар гурван жил цэргийн алба хаасан хүн байхгүй. Ноднин би өөрийн цахим хуудаснаа цэргийн хувцастай зургаа тавьсан. Үүгээрээ юу гэж хэлэх гэсэн бэ гэхээр залуустаа үлгэр дуурайл үзүүлж, эр цэргийн алба хаана гэдэг нь монгол эр хүний хүндэт үүрэг гэдгийг ойлгуулахыг хичээсэн. Эрэгтэй хүн бүр энэ хүндэт үүргээ биелүүлэх ёстой. Ноднингийн зураг дээр цэргийн хувцастайгаас гадна тэргүүний татвар төлөгч гэсэн цомтой авахуулсан байсан юм. Нэгдүгээрт, эр цэргийн албаа хааж хоёрдугаарт, хэдэн хүн ажил төрөлд авч улсдаа татвараа төлөх хэрэгтэй. Үүнийхээ дараа би эх оронч, төр засаг ингэсэнгүй, тэгсэнгүй гэдэг зүйлээ ярьдаг байгаасай гэж хүссэн. Юуны өмнө улс орныхоо өмнө хүлээсэн үүргээ биелүүлчихээд дараа нь ярьдаг юмаа ярих хэрэгтэй. Англид гэхэд Хатан хааны ач, зээ нар цэргийн алба хааж цэргийн алба хаахыг ард түмэндээ уриалж байна. Гэтэл манай Их хуралд сууж байгаа 76 гишүүнээс эрэгтэйчүүд нь цэргийн албаа хаачихсан, улсдаа ингээд татвараа төлчихсөн гэж ард түмэндээ зөв жишиг тогтоох ёстой. Уг нь ингэж л бид залуустаа үлгэр дуурайл болмоор байгаа юм. Монголын ард түмэн ч гэсэн “Чи хугацаат цэргийн албаа хаасан уу” гэдгийг нь асууж байх хэрэгтэй. “Өдрийн сонин”-ы хамт олонд болон нийт уншигчдадаа, цэргийн алба хаасан, хааж байгаа, хаах хүсэлтэй бүх хүнд баярын мэнд хүргэе.

Миний хувьд эр цэргийн тангараг, УИХ-ын гишүүний тангараг гээд хоёр тангараг өргөсөн. Эх орноо батлан хамгаалах үйлсэд бүгдээрээ оролцох хэрэгтэй гэдгийг сануулъя.

Яруу найрагч, зохиолч Л.Өлзийтөгсийн нагац ах генерал П.Сүндэвийнхээ талаар манай сонинд зориулан бичиж ирүүлсэн хөрөг–эсээг нийтэллээ.

Хүүхэд байхад минь хүмүүс “Молодец”, “Мужик” гэдэг орос үгийг яриандаа их хэрэглэдэг сэн. Харин надад, яагаад ч юм бэ, энэ хоёр үгийг сонсохоор нагац ахын минь тухай ярьж буй юм шиг, зөвхөн түүнд зориулагдсан харь үг шиг л санагддаг сан. Хүүхдийн төсөөлөл баялаг хойно, ахыгаа санах бүрийд уул шиг ханагар эр хүний хүчирхэг, том эрхий хуруу гозойн “молодец” гэж надад хэлж буй нь нүдэнд харагдана.

Нагацыг дээдлэх монгол ухаан эртнээс улбаатай. Багад ам минь гэмтэхэд ээж халаглаж “Хн, хөдөө байсан сан бол нагацын морины халуун амгайгаар л эдгээчихнэ шүү дээ, хотын амьдрал ч хогийн юм аа даа” хэмээн үглэхэд нь гайхаж билээ. Морины шүлсэнд эдгээх шид учир нь байсан юм санж. Гэхдээ чухам яагаад авгын биш нагацын гэж. Үнэхээр гайхдаг сан. Ураг төрлийн холбоон дотор хүн угаасаа эхийн талдаа арай илүү элгэмсүү явдаг. Учир нь хүүхдийг гардаж өсгөдөг нь ээж хүн болохоор эхийн садантай байнга уулзаж учирч, илүү дотносдогоос тэр биз.

Тав, зургаа орчим настай байхдаа, байрны минь дээгүүр онгоц нисэх бүрийд дүүтэйгээ хөтлөлцөн, дагаж гүйгээд “Сүндэв ахын онгоц доо, Сүндэв ахын онгоц доо!” гэж дуулах нь холгүй, тэнхээ мэдэн хашгирч, хөгжилддөг сөн. Учир нь ах тэр үед Москвад цэргийн сургуульд сурч байсан юм. Нагац маань СССР гэдэг улс руу сурахаар явсныг, онгоц тийшээ л нисдэг гэдгийг дуулаад “далавчтай энэ машин Сүндэв ахын л унаа” гэж боддог байж. Ээж минь өглөө бүр цайны дээж, сүү өргөхдөө үр хүүхэд бидэнтэйгээ хамт дүүгээ ерөөдгийг мэддэг болсоор лавтайяа дөчин жил болжээ. Сүндэв ах бол эхийн минь талын удмын ТУГ болсон хүн. Учир нь түүний амьдрал бүхэлдээ дэрвэж байгаа далбаа, дээр өлгөсөн туг шиг ээ. Энэ туг хэзээ ч бөхийж байсангүй. Үргэлж бодсоноороо амьдарч, мөрөөдсөндөө хүрч, эхэлсэн ажил бүрээ ягштал гүйцээж ирсэн хүн билээ, тэр. Нагац ах маань багаасаа л хүний хайрыг татсан ухаалаг зантай, гэрэлтсэн сайхан царай төрхтэй, бусдын дэмжлэг үргэлж дэргэд нь явдаг азтай, одтой нэгэн байж. “Бүгд л Сүндэвт сайн байдаг сан” гэж ээж минь бахархан ярьдаг. “Багын л их ухаантай хүүхэд байсан юм шүү, нэг удаа тоглож яваад хашааны араас арван төгрөг олсон юм, би чихэр авч идье гэсэнд Сүндэв -Үгүй, ээжид өгнө гээд тас атгачихаад, үнэхээр л эмээд чинь аваачаад өгчихсөн дөө. Муу ах чинь тэгэхэд дөнгөж тав, зургаатай л байсан юм шүү дээ” гэж ээж инээмсэглэн дурсана.

Нэг удаа Сүндэв ах Дарханд ирлээ. Оюутны амралтаараа л даа. Тийм гоё ахыг манай тэр хавийнхан анх удаа үзсэн биз ээ. Цэргийн дүрэмт хувцсаа ном ёсоор нь өмссөн эр хүн хичнээн гоё харагддаг билээ дээ. Дээр нь, манай нагац гойд царайлаг, нуруулаг сайхан хүн тул нүд гялбуулна. Москвагийн оюутан, тэгээд бас дүрэмт хувцастай эр! Ээжтэй хамт ажилладаг эгч нар харах гээд гүйлдэж байсныг би яахин мартах. Тэгж нэг ирэхэд нь л болсон явдал санаанаас минь гардаггүй юм.

Ах маань эгчтэйгээ оройжин шивнэлдчихээд, ээжийн задалсан шил юмнаас ганц хоёр хундага тогтоогоод бага зэрэг халамцав. Ингээд дуу нь чангарч, биднийг өмнөө цэрэг шиг л жагсаалаа даа. Хүүхдүүд бид хичээлийн дүнгээ, бас авьяасаа шалгуулах юм болов. “Энэ их эвлэгхэн дуулдаг” гэж ээж намайг рекламдлаа. Өө, би ч ахаараа магтуулах санаатай дуулж гарлаа шүү.

Нэг харсан чинь нагац маань чив чимээгүй уйлж байх нь тэр ээ. Харсаар байтал, нэг том дусал нулимс бөмбөрөөд уруул дээр нь очоод тогтов. Аав маань өнгөрөөд удаагүй байсан тул аавын тухай дууг цангинатал дуулах жижигхэн охиныг хараад элэг нь эмтэрчээ. Би сандран дуугүй болсонд ах гэнэт босч ирээд намайг сэвхийтэл өргөж мөрөн дээрээ суулгав. Ингээд дороо эргэлдлээ. Анх удаа би өндөрт гарах нь тэр ээ! Гэрийн маань хамгийн том тавилга болох, наддаа л хязгааргүй өндөр санагддаг асан номын шүүгээний дээд талыг анх удаа харав даа. Ах эгчийн дүү нараасаа нуудаг бүхэн тэнд эрийтэл өрөөстэй. Толгой ч эргэх шиг. Дүү охин маань хашгиран, барьцан, ахын хөлөөс зүүгдэн, чаргууцалдлаа. Би хязгааргүй жаргалтай болж, тасралтгүй инээгээд л, инээгээд л, инээгээд л байсан сан. “ӨНДӨРТ” би ингэж л дуртай болсон юм. Дээрээс юмыг харах дэргэдээс нь үзэхээс арай өөр! Доороос нь харахаас бүр ч өөр! “Ахыгаа дагаад дуулаарай” гэж нагац маань хэлэх шиг болов. Ингээд л нагацынхаа мөрөн дээр суусан чигээрээ, мэдэх мэдэхгүй орос, монгол дуунуудыг сонсголоороо дагаад дуулж байж билээ. Оройжин намайг буулгаагүй. Миний анхны өндрийн аялал, анхны “тайз” нагацын маань мөр байсан даа.

Оюутан болоод би сонинд сурвалжлагчаар ажиллах болов оо. “Ардын эрх” бол тэр үед “төрийн төв хэвлэл” гэдэг статустай, Засгийн газрын ордонд байрладаг, босго өндөртэй, том сонин байв. Ажилтай болсноо ахдаа хэлж амжихгүй л яваад байлаа. Нэг өдөр сонины өглөөний хурал дээр ийм яриа болов оо, “Монгол генералууд” гэсэн цуврал эхэлье. Сүндэв генералаар эхэлбэл ямар вэ. Мундаг хүн гэлцэх юм, сайхан ч залуу. Зураг хөрөг нь ч чимээд өгөх биз. Даанч ярилцлага өгдөггүй гэсэн. Яриа авч чадах хүн байна уу?”

Би бушуухан гараа өргөлөө. Бүгд гайхаж байх шиг. Шив шинэхэн сурвалжлагч яаж тэр даргаас яриа авах юм бол гэж бодоо биз. “Манай нагац” гэж хэлсэнгүй ээ. Дарга нараас яриа авч чаддаг мундаг хүн болж харагдах гэсэндээ л тэр байх. Ашгүй, Тогосоо эгч зөвшөөрөл өгөв. Бөөн баяр хөөр болсоор нагацынхаа гэр рүү гүйчихлээ дээ. Гэвч хөөрсөн сэтгэл минь шалчийтлаа унтрав. Нүүр рүүгээ хүйтэн ус цацуулчих шиг л боллоо. Ах намайг ажилтай болсонд баяртай байгаа шинжтэй, орос тэмдэглэлийн дэвтэр бэлэглээд, “сайн бичээрэй” гэв. Тэгээд л болоо. Бүх яриа дуусав. “Ярилцлага өгчих л дөө” гэж янз бүрийн арга хэрэглэн гуйсанд авч хэлэлцсэнгүй. “Удаж удаж бараагаа ганц харуулчихаад юу яриад байгаа юм чи, орой болсон хойно хаачих гээд байгаа юм, дуугүй, хоноод яв” гэв ээ. Угаасаа Сүндэв ах ийм маягаар л ярина. Ярианы өөр хэв маяг мэддэггүй. Монгол хэлний өгүүлбэр зүйн нэршлээр тайлбарлах юм бол, ямагт “тушаан захирах” төлөв дээр.

Хожим би өөрөө ярилцлагаас зугтдаг болсон хойноо л, нэг удаа манайхыг зорьж ирсэн залуухан сурвалжлагчийн царай хэрхэн барайхыг хараад гэнэт энэ явдлыг санаж бид хоёрт адил төстэй зан чанар байдгийг олж харсан юм. Ах маань улсын хилийг хамгаалах онцгой сайхан салбарт насан туршаа хоёргүй сэтгэлээр зүтгэж, эрүүл мэндээ умарттал зүтгэсэн ч өөрийнхөө тухай хэзээ ч ярьж, сурталчилж яваагүй. Батлан хамгаалах салбарт ажилладаг хүмүүсийн ихэнх нь ийм л байдаг. Угаасаа ч хөдөлмөрч хүмүүст ярих зав байдаггүй л дээ. Үг нь биш үйлдэл нь хүнийг илэрхийлдэг байх ч сайхан.

…Миний ах Ганбат дунд сургуулиа төгсөнгүүтээ өөрийн хүслээр цэрэгт татагдлаа. Дорнод аймаг руу хуваарилагдсан. Нэг өдөр агаагаас захиа ирсэн нь биднийг баахан хөгжөөв. “Ирээд гурван сар болсон ч Сүндэв ахтай уулзаж чадсангүй. Харин өчигдөр заставын даргатай мэндчилэх жагсаалын үеэр ахын урдуур ангийнхантайгаа алхаад өнгөрсөн чинь намайг гэнэт олж хараад аймаар гайхаж, нүд нь бүлтийж ирээд л харсан. Ашгүй ингэж нэг уулзав. Сүндэв ах энд маш нэр хүндтэй. Зарим даргыг цэргүүд их муулах юм, харин ахад бол дарга цэрэггүй их сайн, “Алаг нүдэн” гэж нэрлэдэг. Жинхэнэ атаман нэрийг нь баастчих вий гэж айгаад би “манай ах” гэж нэг ч хүнд хэлээгүй” гэжээ. Алаг нүдэн гэснээс, нагац маань залуудаа бараг нүдээрээ л ярьчихдаг сан. Ер нь сүр бараа ихтэй хүн. Уурласан үедээ бол надад буддын шашны бурхадын догшин дүртэй адилхан санагдаад байдаг юм. Нэг их том нүд эргэлдээд л…

Сүндэв ах гэхдээ “далайлт нь ширүүн ч буулт нь зөөлөн” хүн. Насан туршаа ах дүүсээ, төрөл саднаа чирч явсан даа. Миний бага ахыг Москвад дээд сургуульд явуулж өгч, бас отгон дүүгийн минь оюутны сургалтын төлбөрийг төлөх жишээтэй. Ээжийн талынхан ямар нэг асуудал болбол албатай юм шиг бүгд л “Сүндэвт хэлье” гэнэ. Ах ч бүгдийнх нь төлөө үхэн хатан гүйнэ. Садан төрөл дотроосоо бараг би ганцаараа нагацаасаа юу ч гуйгаагүй байх шүү. Үүнийгээ харин бардам зан гэж хэлэхгүй, хайр бас хүндэтгэл гэж нэрлэнэ. Тэртэй тэргүй тэр хүн миний сэтгэлд итгэл найдвар болж оршсоор ирсэн юм. “Ямар нэг юм болбол Сүндэв ахад хэлчихнэ дээ” гээд бодоход нэг л сайхан. Одоо ч ингэж бодсоор… Хүний түшиг гэдэг энэ!

Аавыг өнгөрсний дараа, Сүндэв ах урилга явуулж, ээжийг минь Москвад амрууллаа. Өөрөө ядуухан оюутан явсан үе шүү дээ. Хэдэн өнчин хүүхэдтэй үлдсэн эгчийгээ сайхан газар орон үзүүлж, сэтгэлээр дэмжих л гэсэндээ тэр. Угаасаа ааваас хойш ээжийн минь ганц итгэл найдвар дүү нь л болсон байлаа. Бидэнд асуудал тохиолдоход, бас сандарсан, ганцаардсан үедээ сэтгэлээ засах гэсэндээ “За яахав, удахгүй Сүндэв төгсөөд ирнэ, тэгэхээр хэдүүлээ алзахгүй ээ. Миний дүү удахгүй хүрээд ирэх юм чинь” гэдэг сэн.

Нагацыгаа би хүнийх нь хувьд үнэлдэг нэг чухаг зүйл бол тэр ямар ч шуналгүй хүн. Миний л мэдэхийн, дөрөвдүгээр хорооллын эцсийн, тэртээх мухрын, есөн давхар, хүйтэн байрны нэгэнд насаараа шахуу амьдарсан. Хил хамгаалах ерөнхий газрын дарга, хилийн цэргийн ерөнхий командлагч гэдэг ч бил үү, учиргүй сүртэй нэртэй албан тушаалд оччихоод байхдаа ч тэндээ амьдарсаар, тавилга сэлт нь хүртэл хуучнаараа л. Ажлаас өөр юу ч үл бодно. Тэдний гэр бялхаж цалгиад, баяжиж хөрөнгөжөөд байсан удаагүй. Үргэлж нэг хэвээрээ. Намайг хүүхэд байхад цэргийнхэн дотроос генерал цолтон төрөх нь өдрийн од шиг байв. Одоо бол албан тушаалаа дагаад л шууд генералын мөрдэс гардах ажээ. Харин миний нагац бол “жинхэнэ генерал” гэж би дотроо боддог. Бүр эхнээс нь, хөдөөгийн хилийн ангиас бүгдийг эхэлсэн дээ. Байлдагч Сүндэв, ахмад Сүндэв, хошууч Сүндэв байсан, тэр.

Дандаа л завгүй явдаг нагац ах отгон хүүг минь төрөхөд марталгүй бэлэг явууллаа. Олон жил өмссөн, танил үнэр нь шингэсэн, генералын мөрдэстэй, хуучин кителээ илгээжээ. Цэрэг хүн л ийм бэлэг явуулах биз ээ. Ахын бэлгээс хийморлиг эр хүний халуун эрч, уйгагүй, хүнд хүчир амьдралынх нь хөлс үнэртэж байсан. Харин би ахдаа одоо хүртэл олигтой бэлэг өгч үзсэнгүй. “Шүлэг зориулаад бичлээ гэхэд аягүй бол унших ч үгүй биз” гэсэн шүү юм хэлэн ээждээ шоолуулна. Гэвч үнэндээ бол нагац маань ном зохиолд хар багаасаа дуртай, цэргийн мэргэжлийн ном, толь бичиг хүртэл редакторлосон, бичгийн боловсрол өндөртэй, олон талт мэдлэгтэй хүн.

Ахыг тэтгэвэртээ гарахаас нь өмнөхөн гэнэт нэг хэсэг сониноор дайрч давшлав аа. Шударга амьдарсныг нь мэдэхийн хувьд “энэ бүхэн худлаа” гэдгийг мэдэх тул гүтгэлгийг бичсэн сэтгүүлчээс эх сурвалжийг тодруулах зорилгоор утсаар ярьтал, Аюур бид хоёрыг үнэлдэг, номыг маань уншдаг хүн болж таарав. Манай нагацын тухай муу зүйл бичсэнээ мэдээд чин сэтгэлээс уучлалт гуйж, орой нь хамтдаа хоол идэхийг өөрөө урилаа. Эх сурвалжаа ч хэлэх бололтой, элгэмсүү сайхан хандав. Маргааш нь нагац руугаа залгаж “Таныг сониноор гүтгэсэн сэтгүүлчийг би мэддэг болсон, эх сурвалждаа өөрөө ч итгэлгүй байжээ, бас буруу зөвөө хүлээж байх шиг” гэж хэллээ. Харин нагац маань тэгэхэд намайг бишрүүлж билээ. “Хн, сэтгүүлч хүн байж, ядаж энэ хавиар ирээд надаас бусад хүнтэй ч болов уулзаж, ганц нэг мэдээллээ баталгаажуулж авдаг байгаа даа. Хариуцлагагүй” гэв. Өөр юу ч хэлээгүй. Юу ч… “Тэр хүний нэр хэн бэ, олоод өг, алаад өгье!” гэсэнгүй. Даргыгаа унагах санаагаар матаж, яг хамар дороос нь гүтгэж байгаа хүн баригдвал балрах нь тодорхой. Өөрт нь бүх эрх мэдэл байсан ч ах хөдлөөгүй. Тоогоо ч үгүй. Нийтлэлийн эхэнд бичсэн “Молодец, мужик” гэдэг хоёр үг эрхгүй санаанд орсон доо. Нэг удаа санаандгүй айлд зочилж очоод, хоолны ширээний ард хүмүүс Сүндэв ахын тухай ярьж байхтай таарсан юм. Миний хамаатан гэж мэдэх ч үгүй л дээ. “Нутаг орныхоо төлөө байнга санаа тавьж явдаг, зан чанарын хувьд маш шударга хүн билээ” гэж Архангайн улстөрч Ламбаа гуай хэлсэн нь санаанд үлджээ.

Аавыг минь хөдөөлүүлэх үеэр болсон нэг явдал санаанаас үл гарна. Ачааны машины задгай тавцан дээр бид зогсоод, оршуулгын газар руу үүрээр хөдөлсөн сөн. Яагаад ч юм бэ, Сүндэв ах бид хоёр хамгийн урд талд, “толгойн хэсгийг” түшээд, зэрэгцэн явж таарлаа. Үүрийн салхинд үс минь хийсээд л, би чанх урагш ширтэж явав. Эргэн тойрон чив чимээгүй, зөөлөн дулаан, намуун тогтуун. Уулсын оройд тусаж буй нарны эмзэгхэн нялх туяаг өнчирсөн нүдээрээ бахдан харж явлаа. Үхэл гэж юу ч юм, бүү мэд. Нар яасан гоё манддаг юм бэ. Шувууд яагаад өнөөдөр жиргэхгүй, ийм чимээгүй байгаа юм бол?

Гэнэт Сүндэв ах миний гарт зөөлөн хүрээд, шивнэх шахуу аяархнаар ингэж асуув. “Миний дүү, даараагүй биз?” Би юу ч хэлээгүй. Зөвхөн толгой сэгсэрсэн. Нар ийм гоё мандаж байхад юу асууна вэ. Тэгээд ч наймдугаар сарын урин дулаан өдөр хэн даарах билээ.

Эгшин зуурын энэ явдал сэтгэлд яагаад тодоос тод үлдсэнийг мэдэхгүй. Тэр үг олон жил сэтгэлд минь цуурайтсан даа. Би ахдаа хариулт өгөөгүй ч одоо харин ахаасаа асуух цаг минь болсон санагдана. Хайрт ах минь, та даараагүй биз? Хүний амьдралын зовлон жаргал бүрийг бид ялгаагүй туулж, сайн муугийн нэг эргээс нөгөө эрэг рүү адилхан л шидэгдэж явна. Өндрийн шувууд өндөртөө өтөлдөг л дөө, гэвч…

Нагац маань саяхнаас тэтгэвэртээ суусан. Ажлаа хийж байхад нь цагаан сараар очиход тэднийх хөл гишгэх зайгүй байдаг сан, одоо “ашгүй” овоо цөөрсөн бололтой. Үргэлж хүмүүсээр хүрээлүүлж, үргэлж түмний хөлд дарагдаж явдаг ахтайгаа таван үг солих ч цаг олдохгүй, заримдаа дургүй хүрдэг сэн. Нэг бол жолооч нь дэргэд, нэг бол утас нь тасралтгүй дуугарна. Ажил дээр нь яваад очиход иргэний үнэмлэх шалгуулж байж л орно, арай гэж нэвтрээд очтол үүдэнд нь нэг цэрэг “хамгаалаад” зогсож байна. Хаана байна аа, миний ах? Надад ах, ах, мөрөн дээрээ суулгадаг ах минь л хэрэгтэй байна, асуух зөвлөх, нулимсаа арчуулах нагац хэрэгтэй байна. Тэсэлгүй утсаар залгана, харилцуур авангуут цаана нь утас дуугарна. Хүлээнэ, хүлээгээд л байна, арай гэж танил хоолой дэргэд сонсогдоно. “Сайн уу, миний дүү?”, ахиад л цаана нь утас дуугарна, “Хүлээж байгаарай, одоохон”, цаашаа ярина, ямар нэг заавар, тушаал өгч байгаа л сонсогдоно. Хүлээнэ. Сүүлдээ залгахаас ч залхана. “За яршиг, тэтгэвэртээ суугаад, завтай болохоор нь л нэг сайхан ярьж сууж байя даа” гэж бодсон сон. Даан ч амьдрал шоглоомтой. “Завгүй, завгүй” гэдэг тэр хэцүү үг одоо миний эзэн болжээ.

Сүндэв ах насаараа л ах дүүсдээ төдийгүй харь элгийн түмэн хүнд тусалсан. Харин одоо өөрөө эмнэлэгт хэвтэхэд, насан туршаа ач тусыг нь хүртэж ирсэн төрөл садныхан маань халамжилж чадаж байгаа болов уу? Мэдээж үгүй. “Хүчтэй” хүний зовлон энэ. Бүхнийг чаддаг, бүхнийг мэддэг, үргэлж өгсүүр замаар алхсан, бүх юм нь бүтэж явдаг хүнд бүгд ингэж л ханддаг. Дорой нэгэндээ санаа тавьж, чадалтай хүнээ ор тас мартдаг. Хүчтэй төрсөн хүн гэдэг бол ганцаардах ёстой хүн гэсэн үг. Тэдэнд асуудал тохиолддог гэж, тэд бас зовдог, шаналдаг гэж дорой буурайчуудынх нь толгойд ч ордоггүй. Сүндэв ах ямагт “зовхи нь өөдөө” явсан тул түүнд өвчин хүртэл зохидоггүй, тэр байтугай, эмнэлэгт хэвтэж гэдгийг нь сонсоход ч зүгээр л амарч, сувилуулж байгаа мэт сэтгэгдэл төрдөг. Учир нь, ахын дотоод ертөнцөөс сул дорой чанарын хэлтэрхийг ч хайгаад олохгүй тул хэний ч санаанд түүний төлөө түгших, зовних бодол үл төрнө. Монголчуудын гэр бүлийн, “бичигдээгүй хуульд бичигдсэн” ёсоор бол ах дүүс дотроо хамгийн сайн яваа нь бусдыгаа чирч, бүх ачааг үүрч, тэр бүү хэл, юм бүхэнд хамгийн түрүүнд буруутгагдаж, гол зэмлэлийг хүртдэг. Түүнд бүгд найдаж, түүнээс л аврал эрнэ. Энэ бол ИТГЭЛ-ийн л нэгэн нүүр. Итгэл хүлээх чадвар гэдэг аугаа том өгөгдөл. Тиймээс ч “Сүндэв ах МЭДЭЭЖ сайн байгаа” гэдэг үгэнд л бид итгэдэг, мэдээж, мэдээж шүү дээ, Сүндэв ах юм чинь! Харин “Сүндэв ах эмнэлэгт хэвтсэн” гэх мэтийн үгэнд бол бид огт итгэдэггүй. Хойшид ч итгэхгүй.

Ай хөөрхий, “Нар шиг нагац” гэж хичнээн энгийн, дулаахан сайхан зүйрлэл вэ. Монголчууд ухаантай ард түмэн шүү. Ийм сайхан үгийг захиас мэт үлдээж л байдаг. Ах дүүгийн ариун ёс, амлаагүй амлалт, биелүүлэх ёстой үүрэг, мөнхөд үргэлжлэх үйлийн үрийн гинжин холбоог хэн үл хайхарч зүрхлэх билээ! Нар бол илч дулаан, нар бол гэрэл гэгээ. Наранд харанхуй зохидоггүй. Нар гэхдээ тэнгэрт л байдаг, тэртээ, тэртээ, тэртээ дээр! Нагац нар яг ийм. Илчээрээ холоос ивээгээд, эдгээгээд, гийгүүлээд, ойртвол харин түлэх дөхнө. Миний, ааш муутай, адайр зантай, үе үе намайг цэргүүд шигээ “командлах” гээд огтоос амжилт олдоггүйдээ маш их гайхаж явдаг цэрэг нагац ч тийм л хүн. Насан туршаа “атаман” явсан ах маань “дураараа зантай энэ охин л үгийг минь ойшоохгүй юм даа” гэж бодоод уур нь ихээр хүрдэг биз ээ. Зэрэг зиндаа, сахилга бат, хэм хэмжээг мэддэг цэргийн хүн билээ, тэр! Гэтэл зэрэг зиндаа гээч зүйл уран зохиолд үйлчилдэггүй. Энд, миний энэ ертөнцөд зэрэг зиндааг “хоосон” гэж, сахилга батыг “хязгаарлалт” гэж үздэг. Урлагийн ертөнц бол сахилгагүй, дэггүй, дураараа, эрх чөлөөт хүүхдүүдийн орон зай. Салхи шиг хүмүүс энд ноёрхдог. Өө, өөр гаригийн ах дүү хоёр оюун санаагаараа хэрхэн шүргэлцэх. Миний тэнэг, шулуухан ярилцлагуудыг сониноос уншаад гайхаж цочин, ичдэг ч биз. “Энэ нөхрийн бичдэг ном гэж юу байдаг юм бол” гэж толгой сэгсэрдэг ч биз. Тэр хүн миний хувьд дарга биш, генерал биш, ердөө миний ээжийн хайртай дүү л гэдэг нь үнэн шиг би түүний хувьд зохиолч биш, яруу найрагч бол бүр ч биш ээ. Нагац маань Тангадын Галсан гуайг л яруу найрагч гэж боддог юм. Нэг удаа, жаахан охидод л тохирсон, цэцгийн зурагтай дэвтэр өгөхөд нь хэлэх ч үг олдоогүй. Нагац маань намайг өмнө нь номхон зогсоод дуулж асан өнөөх жижигхэн охин чигээрээ юм шиг л санадаг, хүссэн үедээ аашлах гэдэг. Айлын эхнэрийг загнаж болох уу даа. Ах нар аа гэж!

Яг өөр шиг нь хэт шулуун зантайдаа л хуурмаг зан гаргаж хэзээ ч чаддаггүйг минь, хэцүүхэн хүмүүсээр дүүрэн уран зохиолын ертөнцөд хичнээн ихийг үзэж туулсныг минь тэр мэдэхгүй. Нагац маань “ерөнхий командлагч” явсан учраас алив зүйлийн “ерөнхий” нурууг л чухалчилна. Том асуудлыг л шийддэг тул том биш гэж бодсоноо үл ойшооно. Холын холыг нэвт харж чаддаг ч ойр тойрхоноо үл анзаарна. Хамгийн гол нь, зээ дүү нь ахыгаа насан туршаа, дотроо л чимээгүй хайрласныг, тэр нэгэн өдрийн “өндрийн” дууг, тэр нэг өглөөний “нартай” асуултыг зүрхэндээ тээсээр ирснийг мэдэхгүй. Гунигтай ч юм шиг. Хүмүүс ойр дотныхондоо хэзээ ч сэтгэлийн үгээ хэлдэггүй. “Муу” нагацдаа ямар үг хэлбэл баярлах юм бол. Нялцгануур зангүй цэрэг хүнд нялуун үг тохирох ч үгүй л дээ. Ах нь охин дүүгийнхээ өөдөөс харж суучихаад ярьдаггүй зүйл гэж байх. Дүү нь ахаасаа нуудаг дотоод шаналал ч гэж байх.

Нар шиг нагац маань насаараа бүгдийг алагчлалгүй ивээсээн. Харин өөрийг нь юу ивээж, дулаацуулдаг юм бол доо? Би бас л мэдэхгүй. Мэдэхгүй, мэдэхгүй, мэдэхгүй, хэн ч хэн нэгнийг бүрэн гүйцэд мэддэггүй. Гарцаагүй нэгэн үнэн гэвэл, үе үе санаж үгүйлэхээрээ, сайхан хар үс нь буурал болсныг харахаараа “Ах минь дээ, ах минь, та минь даараагүй биз” гэж мах цусаараа шивнэн асуумаар болох. Даан чиг “насанд хүрсэн” хүмүүс хэзээ ч нэгэндээ ийм үг хэлдэггүй билээ.

Хайрт ах Паламын Сүндэвтээ эр цэргийн баярын мэнд хүргэж, эрүүл саруул, энх түвшин амьдралыг ерөөе.

“Авьяаслаг монголчууд-2015” шоуны шилдэг оролцогч Муратын Абайтай ярилцлаа.

–Шоу дуусаад нэлээд хэдэн сар боллоо. Өнгөрсөн хугацаанд уран бүтээл хийв үү. Шоуны оролцогчид эргэх холбоотой ажиллаж байгаа харагддаг?

-“Авьяаслаг монголчууд” шоу дуусаад дөрвөн сар өнгөрлөө. Шоунаас хойш залуу уран бүтээлчидтэй хамтарч уран бүтээл хийхээр төлөвлөж байна. Мөн анх удаа морин хуур, домборын хамтарсан бүтээл хийж клипжүүлсэн байгаа.

–Ямар уран бүтээлчидтэй хамтарч байгаа вэ?

-Энэ сардаа багтаад шинэ уран бүтээл гаргахаар төлөвлөж байгаа. Ковер дуулдаг залуус байна. Мөн “Авьяаслаг монголчууд” шоуны оролцогчид хамтарч уран бүтээл хийхээр яригдаж байна.

–Сүүлийн үед “Монгол HD” телевизийн нэвтрүүлэг хөтөлж байгаа гэсэн. Энэ салбарт хүч үзэхээр шийджээ?

-Хүмүүс буруу ойлгоод байгаа. “Монгол HD” телевизийн үндсэн хөтлөгч бол би биш. “Өглөө” хөтөлбөрийн булангийн эрхлэгчээр ажиллаж байгаа. Тэрнээс үндсэн хөтлөгч нар мундаг хүмүүс байдаг шүү дээ. Миний баримталдаг зарчим бол залуу хүн ямар нэг зүйлийг боломж хэмээн харж байх хэрэгтэй гэж боддог. Энэ чинээгээрээ суралцаж байх ёстой. Надад бас нэг боломж харагдсан. Би энэ боломжийг алдалгүй шинэ салбарт суралцаж байна. Тэрнээс би эрх зүйч мэргэжлээр төгссөн шүү дээ.

–Аль сургуулийг дүүргэсэн бэ?

-2015 оны долдугаар сард Хууль сахиулах сургуулийг төгссөн. Цаашид мэргэжлээрээ ажиллах бодолтой.

–Мэргэжлээрээ ажилласан уу?

-Сургуулиа төгсөөд Дархан-Уул аймагт томилогдсон. Шийдвэр гүйцэтгэгчээр томилогдоод тодорхой хугацаанд ажиллаж байгаад мэргэжлээ дээшлүүлэх зорилгоор ажлаасаа түр чөлөөлөгдсөн.

Аавынхаа хамт

–Шоунд оролцох шийдвэрийг гэрийнхэн тань хэр хүлээж авч байв?

-Манай гэр бүлийнхэн маш өндөр сэтгэгдэлтэй намайг дэмжсэн. Мөн найз нөхөд гээд миний хүрээллийнхэн бүгд л дэмжсэн. Миний хувьд дэлхийн хэмжээнд зохион байгуулагддаг том шоунд оролцоод сайн үр дүнд хүрч чадах уу, үгүй юу гэж бага зэрэг эргэлзэж байсан л даа. Гэхдээ хүмүүсийн итгэл хүлээлгэсэн урмаар их хөглөгдөж зоригтой алхам хийж бодож байснаасаа ч илүү амжилтад хүрсэндээ баяртай байна. Миний зорилго Монгол Улс, дэлхийд гарах биш. Хамгийн гол нь казах түмний домбор хөгжмийг олон нийтэд таниулах байсан. Хагас шигшээ хүртлээ боломжийн тоглолтуудыг үзүүлсэн болов уу. Энэ шоунд “Монгол HD” телевизийн хамт олноос гадна дууны инженер Төгсөө маш их тусалсан. Хоёулаа ярилцаад гол агуулгаа гаргадаг. Домборыг үндэсний уламжлалт ая тоглодог гэж манай монголчууд ойлгодог. Тэгвэл би арай өөр талаас нь домбор хөгжмийг таниулахыг хүссэн. Домбор хөгжмөөр дэлхийн сонгодог ая, гадаадын аяз гээд маш олон хувилбарыг харуулахыг хүссэн. Орчин үеийн хөгжимтэй, шинэ хэмнэлийг гаргаж ирэхийг хүссэн. Зөвхөн миний хүчин зүтгэл бус багаар ажилласан шоуны уран бүтээлчдийн хөдөлмөр юм шүү.

–Домбор хөгжмийг казах түмний үндэсний хөгжим гэсэн ойлголтоос илүү түвшинд авчирсан нь өөрийн тань энэ шоунд оролцсон гавьяа юм шиг санагддаг?

-Казах үндэстний хүн бүр энэ хөгжмийг дээдэлдэг. Аливаа найр наадам болгон домборын аялгуугаар эхэлдэг. Сэтгэл зүрхээ шингээж домборыг тоглох нэг өөр ойлголт, мэддэг урсгалаар нь тоглох бас нэг өөр ойлголт. Миний хувьд тайзан дээр гарах болгондоо хөгжимтэйгөө ойр байж, хөг аялгуу бүрийг нь мэдэрч тоглодог. Тэр чинээгээрээ хүмүүст хүрч чадсан байх гэж боддог. Онцлог гэвэл цохилт. Гарын хурдан цохилт, хурдан хэмнэл. Маш удаан тоглолттой ая ч байна. Гол нь энэ хөгжмөөр өнөөдөр дэлхийд хит болж байгаа бүтээлийг ч тоглож болно гэдгийг харуулахыг л хүссэн.

–Хэзээ энэ хөгжмийг тоглож сурсан бэ?

-Домбор хөгжмийг тоглоод найман жил болж байна. Анх домбор хөгжим тоглохдоо удаан сурсан. Гэхдээ маш тууштай хичээллэсэн. Жил гаруй хугацаанд долоо хоногт гурван удаа хичээллэсэн. Нэг ч сургалтаа тасдаагүй. Анхнаасаа багшаар заалгаж зөв тоглож сурсан. Гар барилтаас эхлээд зөв сурчих юм бол цаашдаа өөрийгөө хөгжүүлэхэд хялбар болдог. Анх Баян-Өлгий аймгийн Хөгжимт драмын театрын хөгжимчин Ибандых гэдэг хүнээр хөгжим заалгасан. Дараа нь арван жилд байхад урлагийн салбар руу татаж оруулсан хүн бол нэгдүгээр ахлах сургуулийн багш Аймангүл. Монголын хамгийн шилдэг домборчин гэж ойлгодог Айган багштай нэлээд бэлтгэл сургуулилт хийж, их ч зүйл сурсан.

–Өөрийг тань хасагдах мөчид хөгжөөн дэмжигчид тань сэтгэл дундуур үлдсэн. Тухайн үед өөрт тань ямар мэдрэмж төрж байв?

-Нэгдүгээр шатанд би бусдын л адил шоуны оролцогч нэгэн байсан. Харин дараагийн шатанд би өөр имиж, өөр үзүүлбэрийг үзүүлсэн нь үзэгчдийг их татсан. Таалагдсан. Хүмүүсийн хандлага маш их нэмэгдсэн. Твиттер, фэйсбүүк зэрэг сошиалаар намайг дэмжсэн маш их хүн хандалт илгээсэн. Баяр хүргэсэн. Энэ бүхэн их сайхан санагдсан. Би үзэгчдэд сэтгэгдэл төрүүлж, өөрийгөө таниулж чадсан. Тэрнээс шоунаас хасагдчихлаа. Өрсөлдөгчид ийм байлаа, тийм байлаа гэж би огт бодоогүй. Учир нь шоуны оролцогчид өрсөлдөгчид гэхээсээ сайхан найзууд болж чадсан нь надад илүү үнэ цэнтэй байсан. Шоуны шилдэг оролцогчдын нэг Отгонбаяр бид хоёр үе тэнгийнхэн. Их сайхан найзууд болсон. Ер нь энэ шоу тэр чигээрээ гайхамшиг гэхээс илүүтэйгээр олон хүнд боломж олгосон гайхалтай зүйл юм.

–Танай аав аймгийн хурц арслан Ш.Мурат. Муратынх гэдэг айл хэр өнөр өтгөн айл вэ?

-Манай аав, ээж Баян-Өлгий аймгийн Алтай сумын уугуул. Бид аавынхаа ажлаас шалтгаалаад гэр бүлээрээ хотод нүүж ирээд дөрвөн жил болж байна. Манай аав аймгийн наадамд хоёр түрүүлсэн аймгийн хурц арслан, Кураш бөхийн Азийн аварга Ш.Мурат гэж хүн бий. Манай ээжийг Х.Улжай гэдэг. Номын санч. Манайх дөрвөн хүүтэй их өнөр өтгөн айл шүү. Манай том ах Гадаадын иргэн харьяатын асуудал эрхэлсэн газар ажилладаг. Удаахь ах Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх байгууллагад цэргийн чиглэлээр ажилладаг. Дараагийн ах авто тээврийн чиглэлээр ажилладаг. Инженер мэргэжилтэй.

–Аавынхаа бөхийн замналыг хэн нь ч сонирхож дагалгүй өөр мэргэжлийн хүмүүс болсон байх нь ээ дээ?

-Манай аав бүх талын авьяастай л даа. Би арван жилдээ чөлөөт бөхөөр хичээллэж байсан. Үндэсний бөхөөр хичээллэж байсан. Гэвч миний сонирхох, ирээдүйд амжилт гаргах зүйл бол бөхийн спорт биш байсан. Тиймээс аавдаа хэлж байгаад Хууль сахиулах их сургуульд орсон. Миний бодлоор бөх хүн гэдэг цаанаасаа заяагдсан, төрмөл авьяастай байх ёстой. Тодорхой хэмжээний амжилт гаргасан, олны хайр хүндэтгэл хүлээсэн хүнийг бөх гэдэг болохоос барилдаж байгаа хүн болгоныг бөх хүн гэж хэлэхгүй байх л даа. Тиймээс миний хувьд нэгэнт тийм амжилт гаргаж чадахгүйгээ мэдэж байсан учраас энэ замыг сонгоогүй.

–Аавтайгаа хэр дотно вэ. Дөрвөн хүүг хүмүүжүүлнэ гэдэг аав хүнээс чамгүй ухаан зарах болов уу?

-Миний гол зөвлөгч аав. Хэдий насанд хүрсэн ч гэсэн ааваасаа зөвлөгөө авч, асууна. Миний түшиг тулгуур, бахархал минь аав. Сая шоунд оролцоод тайзан дээр гарах болгонд Муратын Абай гэж дуудуулах шиг сайхан зүйл байсангүй. Миний хамгийн их хүссэн зүйл энэ. Аавынхаа нэр хүндийг өндөрт өргөж явах үүрэгтэй хүн нь би. Аав маань хүүхдүүдээ алдаа гаргалаа гээд загнахаас илүүтэйгээр зөв тал нь ийм байж болох байсан, ингэж болно гэж эерэг талаас нь ойлголтыг төрүүлдэг. Ер нь их зарчимч хүн л дээ. Илүү дутуу үггүй. Биднийг ямар ч амжилт, ололттой зүйл хийсэн бай түүндээ эрдэж онгирч, хөөрч болохгүй гэдэг. Ээж ч мөн адил. Гэр бүлийн хүмүүжил нөлөөлдөг болов уу. Хүн даруухан байх хэрэгтэй. Хүний хайр хүндэтгэл хүлээсэн бол тэрийг дааж явах хэрэгтэй гэж захидаг.

–Танай гэр бүлийнхэн Наурызын баярыг хэрхэн тэмдэглэдэг вэ?

-Баян-Өлгий аймгийн хэмжээнд их өргөн тэмдэглэдэг. Бүх нийтийн амралтын өдөр байдаг. Хүүхэд байхад аймгийн төв талбай дээр олон арга хэмжээ болж их л гоё санагддаг байлаа. Долоон жил аймагтаа очиж Наурызын баяраа тэмдэглэсэнгүй. Сүүлийн үед хотод их өргөн тэмдэглэж байгаа. Манай аавын хүрээллийн хүмүүс их ирнэ. Салбар бүрийн л мундаг гэгддэг хүмүүс энэ өдөр манайд зочилдог. Манайх гэдэг айл ёстой л олны хөлд дарагддаг. Тухайн айлын үүдээр хичнээн хүн орж гарч байна тэр чинээгээр аз жаргал, баяр баясал ирдэг гэж монголчууд ярьдаг шүү дээ. Тийм болохоор манайд зочид ирэхэд би их дуртай байдаг (инээв).