“Гэгээн гуниг” зэрэг олон сайхан уран бүтээлээрээ олны танил болсон дуучин Г.Чинболортой уулзаж уран бүтээлийнх нь талаар ярилцсанаа сонирхуулъя.
-Та дандаа л хайрын тухай дуу дуулах юм. “Хайрын орчлон”, “Арганд ороогүй хайр минь” “Гэгээн хайр” “Хайрын наран жаргахгүй”, “Хайрын мишээл” гээд л…
-Юуны өмнө “Өдрийн сонин”-ы уншигчдадаа энэ өдрийн мэндийг хүргэе. Ойрд танай сонинд ярилцлага өгөөгүй юм байна.
Би ч гэсэн энэ талаар бодсон. Өөртөө хүртэл асуулт тавьж байсан. Анх 2004 онд Б.Энхмэндтэй хамт дуулсан. “Хонгор зул” сониноос зохион байгуулдаг “Хайрын сүлд дуу” гээд дууны наадам болдог байлаа. Түүнд яруу найрагч Л.Ганзулын шүлэг Батхуягийн аялгуу “Жиндээх салхигүй хорвоо” гэдэг дуугаар Б.Энхмэндтэйгээ оролцож тэргүүн байрын шагнал хүртсэн. Түүнээс хойш хайрын тухай дуу нэлээд дууллаа. Н.Баянмөнхийн үг, Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Т.Найданжавын ая “Хайрын орчлон”, “Хайрын мишээл”, “Хайрын наран жаргахгүй” гээд л.
Уран бүтээлчид маань дуучдадаа тохируулж бүтээлээ туурвидаг л даа. Тэгээд Б.Энхмэнд бид хоёрын хоолой зөөлөн тембртэй. Хайрын тухай дууг хүн хашгирч дуулахгүй байж таарна. Тэрийг нь бодож хайрын тухай дууг өгдөг байсан болов уу. Эргээд харсан чинь их л олон хайрын тухай дуутай юм байна. Ганцаараа дуулсан хайрын сэдэвтэй дуу ч нэлээд бий. Үүнийгээ анзаарсан, тиймээс ч сүүлийн үед аав, ээж, нутаг усны тухай уран бүтээл түлхүү оруулж байгаа.
-Б.Энхмэнд та хоёр анх яагаад хамтарч дуулах болсон юм бэ?
-Бид хоёр Соёл урлагийн их сургуульд нэг ангид сурч байсан. Бүр нэг багш, гавьяат жүжигчин М.Найдалмаагийн шавь. Нэг анги, нэг багшийн шавь гэдэг илүү ний нуугүй ярилцдаг. Оюутан байхдаа пирожки зэргээ хувааж иднэ. Адилхан л хөдөөний хүүхдүүд байсан. Хамтарч уран бүтээл хийе гэж нарийн бодож төлөвлөсөн юм байгаагүй. Гэхдээ л юм хиймээр санагддаг даа. Тэгж яваад л анхныхаа дууг хамтран дуулсан. Соёл урлагийн их сургуулийн Оюутны холбоог би байгуулалцаж явлаа. Батхуяг холбооны даргаар сонгогдсон. Би өөрийнхөө факультетийг хариуцдаг байлаа. Тэр үед Батхуяг маань гавьяат жүжигчин Ч.Бат-Эрдэнэд “Миний нутгийн нуур дөлгөөхөн” дуугаа дуулуулж тэр нь хит болсон байсан. Би надад гоё дуу хийгээд өгөөч гэж хэлдэг байлаа. Нэг удаа ангидаа сууж байсан чинь “Ийм дуу хийлээ сонс доо” гээд хүрээд ирсэн. Батхуяг төгөлдөр хуур дээр тоглож сонсгоход шууд л таалагдсан. Маргааш нь Б.Энхмэндийг хичээлдээ ирэхэд нь хамтарч дуулъя гээд дуулсан даа. Одоо эргээд бодоход дуу, дуучин хоёр бие биеэ олно гэдэг л тэр байх. Б.Энхмэнд бид хоёр хамтарч дуулах тавилантай байж. Бид хоёр нэлээд хэдэн дуу хамтарч дуулсан даа.
-Сүүлийн үед та хоёр хамтарч уран бүтээл туурвиж байна уу?
-Сүүлийн үед бид хоёр ганцаарчилсан уран бүтээл дээр нэлээд ажиллаж байгаа. Энхмэнд маань нэг цомог гаргасан. Миний хувьд ч гэсэн бие даасан дуугаараа цомог гаргасан. Анхнаасаа цуг дуулсан болохоор тус тусдаа дуулахад хүмүүс хүлээж авдаггүй юм шиг байгаа юм. Сүүлийн үед Т.Найданжавын ая Батсуурийн шүлэг “Сэтгэлийн амраг” гэх зэрэг хэд хэдэн уран бүтээл дээр ажилласан. Цаашдаа ч уран бүтээл дээр хамтрахаар ярилцаж байгаа.
-Та хоёрын бас нэгэн хамтын уран бүтээл болох “Гэгээн гуниг” гээд сайхан дууны талаар ярихгүй өнгөрч болохгүй нь. Энэ дууг дуулсан түүхээсээ дурсаач?
-Энэ бол 2006 оны дуу. Захиалгын дуу л даа. Бид хоёроор дуулуулъя гэж авч ирсэн. Түүхийг нь судлахад их сонин. Дунд сургуульд бие биедээ их сайн байсан хоёр хүүхэд. Нэг нь ээж, аавыгаа дагаад хотод очиж амьдрахаар явсан. Тэгээд олон жилийн дараа энэ хоёр хүн уулзжээ. Хоёулаа сургуулиа төгсчихсөн, амьдрал ахуйгаа зохиочихсон байсан. Тэгээд эрэгтэй нь ийм дуу хийлгэмээр байна гээд захиалсан юм билээ. Ингэж төрсөн дуу.
-“Ачийг тань мөнхөд санана” хэмээх ээжийн тухай дууг дуулсан?
-“Ачийг тань мөнхөд санана” гэдэг дуугаа бид өнгөрсөн жил бичүүлсэн. Л.Чулуунбаатар, Т.Батсайхан, Э.Оюумаа, Д.Хишигбаяр, Р.Дэлгэрмаа бид зургаагийн бүтээл. Ээжийн тухай сайхан дуу хийе гэж бодсон. Тэгээд хүний амьдрал мөнх бус. Бид бүхний ээжүүд энх тунх байгаа болохоор тэднийгээ мөнхлөн үлдээе гэж бодсон. Тиймээс “Ачийг тань мөнхөд санана” гэдэг дуугаа дуулсан. Цэн.Эрдэнэбатын ая, төрийн соёрхолт яруу найрагч Ц.Бавуудоржийн шүлэг л дээ. Он удаан жилийн туршид ар түмний маань сонсох дуртай дуу байгаасай гэсэн үүднээс энэ уран бүтээлээ туурвисан юм. Ийм дуу хүнд хурдан хүрдэггүй. Өнгөрсөн жил хийсэн дуу маань энэ жил Монгол телевизээс явуулсан хит парадад орж байна.
-Дуулах дуугаа хэрхэн сонгодог вэ?
-Эхний ээлжинд шүлгийг нь хардаг. Сүүлийн үед манайхан нэлээд шүүмжлэлд өртөөд байгаа шүү дээ. Дээр үед шүүмжлэгчид гэж байлаа. Зарим шүлэг логикоор бодоход буруу зөрүү байдаг. Түүнээс гадна аялгууг нь бас сонсоно. Ямар дуучин тохирох юм гээд л нэлээд юм байна. Хамгийн гол харах юм бол энэ хоёр.
-Өөрөөр хэлбэл шүүлтүүр байх ёстой гэж та хэлэх гээд байх шиг байна.
-Дууны шүлгэнд гэхэд утга, уянга, ухаарал гээд бүгд багтсан байх ёстой. Сүүлийн үеийн дууны шүлгүүд арай л шаардлага хангахгүй байгаа юм шиг санагддаг. Тийм шүлэг дээр ая хийгээд явж байгаа хүмүүс бас нэгийг бодох ёстой.
Энүүхэн дотроо л гэхэд тийм дууг нь аваад дуулж байгаа хүмүүс ч гэсэн. Нэг үхрийн эвэр доргиход мянган үхрийн эвэр доргино гэдэг үг байдаг шүү дээ. Нийтийн дуучид утгагүй, замбараагүй дуу дуулдаг гэсэн яриа үүнээс гардаг.
-Хөдөө орон нутгаар явж тоглолт хийгээд дөнгөж ирсэн гэсэн?
-Саяхан “Ачийг тань мөнхөд санана” гэдэг тоглолтоо зүүн гурван аймаг, говийн аймгуудаар тоглоод ирлээ. Нийтдээ найман аймаг, хоёр суманд уран бүтээлээ хүргэсэн. Хэнтийн Бор-Өндөр, Өмнөговийн Цогт-Өлзий суманд буюу Оюу Толгой, Таван толгойн ажил ид өрнөж байгаа газруудад очлоо. “Ачийг тань мөнхөд санана” тоглолтоо өнгөрсөн жил гуравдугаар сарын 6-7-ны өдрүүдэд “UB Palace”-д хийсэн. Үүнийхээ үргэлжлэл болгон зүүн аймгуудад тоглолтоо хийлээ. Түүнийг маань үзсэн хүмүүс мэдэж байгаа. Би ганцаараа тоглоогүй. Соёлын тэргүүний ажилтан Т.Батсайхан, Э.Оюумаа, Л.Чулуунбаатар, Б.Энхмэнд гээд нэгэн үеийн уран бүтээлчидтэйгээ хамтарсан. Бид чинь бүгд оюутан байхаасаа л уран бүтээлээ эхлүүлсэн. Ойрд ийм бүрэлдэхүүнтэй яваагүй юм билээ. Ганц нэг уран бүтээлч хөдөө орон нутгаар явдаг. Тиймээс арай өөр өнцгөөс сонирхолтой байдлаар хийе гэсэн бодлоор ийм бүрэлдэхүүнтэй тоглолтоо хийсэн. Бид чинь Улаанбаатарт л тоглоод байдаг. Сонсох дуртай дуучид нь бөөнөөрөө яваад очиход сайхан мэдрэмж өгөх байх гэж бодлоо.
-Та нар оюутан байхдаа бүгд нэг анги байсан уу?
-Б.Энхмэнд бид хоёр нэг анги. Э.Оюумаа,Т.Батсайхан, Л.Чулуунбаатар бидний дээд ангид сурч байсан.
-Ийм том баг тоглолтоо хийхэд хөдөө орон нутгийнхан маань сайхан хүлээж авсан биз дээ?
-Хаана ч очсон сайхан хүлээж авдаг. Монголын ард түмэн маань дуундаа, дуучдадаа хайртай л даа.
Монголын үндэсний урлагийн “Их татлага” хамтлаг Япон улсын Токио хотын “Сантори” концертын танхимд энэ сарын 20-нд анхны бие даасан тоглолтоо толилуулжээ. “Сантори” танхим нь “Эгшиг дууны эрдэнийн хайрцаг” хэмээн хүндлэгддэг бөгөөд дэлхийн чансаа дээгүүр уран бүтээлчид багадаа хоёр жилийн өмнөөс захиалга өгч байж тоглодог байна.
Маргааш, нөгөөдөр төв, зүүн зүгийн нутгийн зарим газраар, мөн 30-нд баруун болон төвийн нутгийн зарим газраар хур тунадас, нойтон цас орно. Салхи 27-нд говь, талын нутгаар, 30-нд ихэнх нутгаар секундэд түр зуур 16-18 метр хүрч, шороон болон цасан шуурга шуурна.
Цаг уурын дулаарал, озоны давхаргын цоорол, агаарын бохирдол зэрэг нийт хүн төрөлхтний өмнө тулгамдсан асуудлын улмаас дэлхий нийтээрээ байгальд ээлтэй ногоон технологи буюу сэргээгдэх эрчим хүч ашиглахыг зорих болсон. Энэ чиглэлээр Америк, Англи тэргүүтэй өндөр хөгжилтэй орнууд олон жилийн турш судалгаа хийж салхин станц, нарны зайн станц, усан цахилгаан станц зэргийг байгуулан босгоод байгаа билээ. Манай орон ч сүүлийн жилүүдэд сэргээгдэх эрчим хүчийг дэлгэрүүлэхээр зорин ногоон хөгжлийн бодлого, ногоон хөгжлийн зорилтууд, тогтоол, хөтөлбөр зэргийг батлан гаргаад байна.
Хэлэлцүүлгийг нээж Улсын Их Хурлын гишүүн, Байгаль орчин, хүнс, хөдөө аж ахуйн байнгын хорооны дарга Л.Эрдэнэчимэг үг хэллээ. Тэрээр хэлсэн үгэндээ, энэхүү хэлэлцүүлгийн гол зорилго нь Монгол Улсын малын генетик нөөцийг бүртгэх, төлөв байдлыг тодорхойлох, тогтвортой ашиглах, судлан хөгжүүлэх, хадгалах, хамгаалахтай холбогдсон харилцаанд оролцогч иргэн, хуулийн этгээдийн эрх үүрэг, хариуцлагыг нарийвчлан тогтоох, малын удмын санг хамгаалах үйл ажиллагаа явуулах мэргэжлийн нэгж, боловсон хүчинг чадавхижуулах, малын үйлдвэрлэг байдлыг сайжруулж, ашиг шимийг нэмэгдүүлэх, тэдгээрт тавигдах хяналт, зохион байгуулалтын тогтолцоог боловсронгуй болгох талаар та бүхэнтэй санал солилцоход оршиж байгаа билээ. Дээрх зорилгоо биелүүлэхийн тулд хэлэлцүүлэгт холбогдох төрийн болон төрийн бус байгууллагын төлөөлөл, эрдэмтэн, судлаачид, иргэд, олон нийтийг урьж оролцуулж байна. Дэлхийн бусад орны туршлагаас харахад малын эрүүл мэндийн болон үржүүлгийн чиглэлийн харилцааг тухайлан бие даасан хуулиар зохицуулж байгаа юм. Иймд малын генетик нөөцийн талаар баримталж байгаа дэлхий нийтийн хөгжлийн чиг хандлага, үзэл баримтлалын өөрчлөлт, нийгмийн эрэлт хэрэгцээтэй уялдсан энэхүү хуулийн төслийг Монгол Улсын Засгийн газраас санаачлан боловсруулж, Улсын Их Хуралд өргөн мэдүүлсэн юм. Монгол Улсад малын генетик нөөцийг тогтвортой ашиглах, хадгалах, хамгаалах тогтолцоог цогцоор нь зохицуулж малын гаралтай эрүүл хүнсээр хүн амыг хангах, түүний аюулгүй байдлыг сайжруулах, малын гаралтай генетик материал, түүхий эдийн нийлүүлэлтэнд суурилан нэмүү өртөг шингээсэн үндэсний бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэхэд дорвитой хувь нэмэр оруулах бие даасан шинэ хуулийг батлан гаргаж, хөдөө аж ахуйн салбарын эрх зүйн орчинг боловсронгуй болгох асуудал туйлын чухал байгаа бөгөөд та бүхнээс гаргасан санал бүрхэн үнэ цэнэтэй байх болно гэлээ.
Хэлэлцүүлэгт Хүнс, хөдөө, аж ахуйн яамны Стратегийн бодлого, төлөвлөлтийн газрын ахлах мэргэжилтэн Г.Сувдаа “Малын генетик нөөцийн тухай” хуулийн төслийн талаар дэлгэрэнгүй танилцууллаа. Тус хуулийн төсөл нь 6 бүлэг, 23 зүйлтэй бөгөөд гурван үндсэн харилцааг зохицуулж байгаа аж. Малын генетик нөөцийг бүртгэх, төлөв байдлыг тодорхойлох, малын генетик нөөцийг ашиглах, судлан хөгжүүлэх, малын генетик нөөцийг хадгалах хамгаалах гэсэн харилцаа юм. Малын генетик нөөцийн үнэ цэнэ, малын генетик материалын талаарх ойлголтыг хэлэлцүүлэгт оролцогчдод өгсөн юм. Тухайлбал 56.0 сая мал 9.5 их наяд төгрөг, 761.8 мянган шувуу 9.1 тэрбум төгрөг, 29.9 сая гахай 7.5 тэрбум төгрөг, 6309 бүл зөгий 6.3 тэрбум төгрөг буюу нийт 9.7 их наяд төгрөгийн 5 хошуу мал болон үр шимээ өгдөг бусад тэжээвэр амьтад байна гэсэн тооцоог гаргажээ. Үүнээс жилд ДНБ үйлдвэрлэлд мал аж, ахуйгаас 3.1 их наяд төргөгийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг байна.
Мөн тус хэлэлцүүлэгт НҮБ-ын Хүнс, хөдөө аж ахуйн байгууллагын Хүнс, хөдөө аж ахуйн Ургамлын генетик нөөцийн олон улсын хороон дахь Монгол Улсыг төлөөлсөн орон тооны бус үндэсний зохицуулагч Н.Баярсүх “Хүнс, хөдөө аж ахуйн генетик нөөцийн олон улсын болон үндэсний зохицуулалтын талаар илтгэл тавилаа.
Хэлэлцүүлэгт оролцогчид Малын генетик нөөцийн тухай хуулийн төслийн талаар өөрсдийн байр суурийг илэрхийлэн илтгэгчдээс асуулт асууж, хэлэлцүүлэг өрнүүллээ. Энэхүү хэлэлцүүлэгт Улсын Их Хурлын гишүүн Ё.Отгонбаяр, С.Оюун болон холбогдох байгууллагуудын төлөөлөл оролцож, санал бодлоо солилцсон юм хэмээн Улсын Их Хурлын Тамгын газрын Хэвлэл мэдээлэл, олон нийттэй харилцах хэлтсээс мэдээлэв.
Орон нутагт өрнөж буй бүтээн байгуулалтын ажлуудтай танилцсаны дараа Ерөнхий сайд Ч.Сайханбилэг Сүхбаатар аймгийн иргэдтэй “Жаахан шарга” театрт уулзалт хийлээ. Уулзалтад Аж үйлдвэрийн сайд Д.Эрдэнэбат, Засгийн газрын Хэрэг эрхлэх газрын дэд дарга Г.Ганболд, Зам тээврийн яамны Төрийн нарийн бичгийн дарга Ж.Бат-Эрдэнэ, Газрын тосны газрын дарга Г.Өлзийбүрэн, Ерөнхий сайдын зөвлөх Б.Батбаатар, Сүхбаатар аймгийн Засаг дарга Ж.Батсуурь, ИТХ-ын дарга П.Мөнхжаргал нар болон албаны бусад хүмүүс оролцлоо.
2016-2017 оны хичээлийн жилд Францын их, дээд сургуульд хоёр орны Засгийн газрын тэтгэлгээр суралцах 10 оюутныг шалгаруулах юм байна.
Бүгд Найрамдах Турк Улсын Ерөнхий сайдын дэргэдэх Туркийн хамтын ажиллагаа зохицуулах агентлагаас 60 сая төгрөгийн үнэ бүхий 60 гаруй тонн өвс, 100 гаруй тонн тэжээлийг Онцгой байдлын ерөнхий газарт хүлээлгэн өгч байгаа юм байна.
Монголын уран сайхны “Өнөр бүл” киноны хоёрдугаар ангийг хийхээр болжээ. Тус киноны Гармаагийн дүрийг бүтээсэн Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Ч.Алтан-Өлзий санаачлан бүтээхээр болсон бөгөөд зохиолыг нь түүний гэргий Д.Нансал бичиж, жүжигчин, найруулагч С.Баттулга найруулахаар болжээ.