Month: March 2016

“Эрдэнэс Монгол” ХХК–ийн Гүйцэтгэх захирал Б.Бямбасайхантай ярилцлаа.

–Том төслүүд урагшлахгүй байна гэсэн шүүмжлэл сонсогддог. Шалтгаан нь юундаа байна?

-Төслийг боловсруулах үе судалгаа, урьдчилсан ТЭЗҮ, ТЭЗҮ гээд их олон шат дамждаг. Энэ бүх шатанд зарцуулах мөнгө тухайн төслийн нийт төсвийн хөрөнгө оруулалтын 5-10 хувь болдог юм.100 сая ам.долларын төсөл байлаа гэхэд 10 сая ам.долларыг нь зарж байж төслийн санхүүжилтийг босгох боломж нээгдэнэ гэсэн үг. Том төслүүд явдаггүй гол шалтгаан нь төсөл боловсруулах шатандаа мөнгө зарж чаддаггүйд л байгаа юм. Энэ үе шатанд зарцуулах арван сая ам.доллар нь байхгүй учраас том төслүүд урагшилдаггүй.

–Тэгэхээр арван саяыг гаргаж чадахгүй бол ерэн сая ам.доллар босгож чадахгүй гэж ойлгож болох нь ээ?

-Тэгж ойлгож болно. “Эрдэнэс Монгол” компанийн хийж байгаа хоёр ажлын нэг нь энэ. Нөгөөх нь компаниа компани шиг болгох. Хоёулаа мөнгө зарж байж хийх ажил. Үүнд зарцуулах мөнгийг босгох шатандаа явж байна.

–Хаанаас яаж босгоно гэж…?

-Азийн хөгжлийн банк бол сүүлийн хорин жилд Монголын бүх л том дэд бүтцийн төслүүдийг санхүүжүүлсэн газар. Монгол Улс энэ банкны хувь эзэмшигч. Тэр утгаараа тус банкнаас хөнгөлөлттэй зээл авч том төслүүдээ боловсруулах процессыг санхүүжүүлэхээр зорьж байна. Компанийг компани шиг болгоход зарцуулах хөрөнгийг ч энэ шугамаар шийдэхээр ажиллаж байгаа.

–Хятад руу цахилгаан экспортлох “Шивээ энержи” төсөл удахгүй хэрэгжих нь гэсэн мэдээлэл цацагдаад эхэлчихсэн. Энэ төслийн хувьд ямар шатандаа яваа вэ?

-Шивээ Овоогийн Хятад руу эрчим хүч экспортлох “Шивээ энержи” төслийн хувьд төсөл боловсруулах шатандаа явж байгаа. Тодруулж хэлбэл урьдчилсан ТЭЗҮ-ээс ТЭЗҮ боловсруулах шат руугаа орсон. Төсөл боловсруулах шатанд өрнөх ёстой процессын аль нэгийг нь алгасч болдоггүй.Тэгэхээр “Шивээ энержи”-гийн хувьд төсөл боловсруулах шатанд мөнгө хэрэгтэй гэж ойлгож болно.

–Таван толгой төсөл яаж шийдэгдэх, энэ ордоо хэрхэн ашигтай ажиллуулах бол гэсэн хүлээлт нийгэмд бий. Таван толгой төслийг амжилттай үргэлжлүүлэх талаар сонгуулийн өмнө тодорхой шийдэл гарах болов уу?

-“Эрдэнэс Таван толгой”-н бизнесийн хувьд уурхайн аман дээрээсээ борлуулалтаа хийдэг. Тэр ч утгаараа нүүрсээ олон улсын зах зээлийн үнэд хүргэж борлуулах боломж муу. Бид уурхайн амнаас цааш, тэр дундаа хилийн цаана юу болж байгаа талаар боддоггүй. Уг нь хамгийн чухал нь маркетинг борлуулалт. Харин одоо хилийн цаадахаа сайн ойлгохыг зорьж байна. Тэгж байж Таван толгойн нүүрсийг яаж үнэд хүргэх вэ гэдэг асуултад хариу олно. Нөгөө талаас энэ компанийг яаж үр ашигтай ажиллуулах вэ гэдэгт анхааран ажиллаж байна. Муу бизнестэй бол орж ирсэн хүн бүхэн бүтээгдэхүүнийг маань хямдхан авахыг бодно. Харин сайн бизнестэй хүн хэнтэй ч ашигтай наймаа ярих боломжтой. Тэгэхээр “Эрдэнэс Таван толгой” гэдэг компанийн бизнесийг шинээр буюу дэлхийн стандартын дагуу явуулж байж бид хүнд байдлаас гарна. Дэлхийн зах зээлийг харвал хүн бүр л нүүрсний уурхайгаа зарж байна. Бидний хувьд зардлаа багасгаад бизнесээ сайжруулж, борлуулалтаа зөв хийвэл энэ хүнд үеийг давж чадна. Түүний дараа л том наймаа ярих болов уу. Таван толгойн хувьд Австралийн нүүрстэй чанарын хувьд өрсөлдөж чадах ч логистик тээвэр борлуулалтын гинжин хэлхээний хувьд тэдэн шиг сайн биш. Шинэ стандартаар бизнес явуулах хэрэгтэй гээд байгаа нь ийм учиртай. “Эрдэнэс Таван толгой” төрийн өмчит компани гэдэг утгаараа үр ашиггүй зүйл өчнөөн хийсэн байсан. Бүтэц нь гэхэд хэтэрхий данхайсан гэж ирээд шүүмжилж ярих зүйл олон бий. Гэтэл “Эрдэнэс Монгол” дэлхийн хэмжээний бизнес шүү дээ. Тэрбум гаруй ам.доллараар үнэлэгдэх том компани хэрнээ дэлхийн хэмжээнд ажиллахгүй бол хоцроод хожигдоод дуусах аюултай. Тэгэхээр юуны өмнө шинэ технологи, шинэ менежментийн арга барил зайлшгүй шаардлагатай байгаа.

–Таван толгойн нүүрсийг Хятад руу дажгүй үнээр гаргахын тулд заавал энэ улсын хөрөнгө оруулагчидтай хамтрах ёстой гэдэг. Дангаараа аваад явах боломжтой орд уу, эсвэл заавал хамтрах ёстой юу?

-Аливаа юманд хамтрахын тухайд хардаг гол зарчим бол ерөөсөө л бизнесийн ашиг. Бизнесийг хурдан томруулж, илүү ашигтай байлгахын тулд өөр хүнтэй хамтрах шийд гаргадаг. Нарийн тооцож үзсэний эцэст үнэхээр ашигтай бол хамтрах шийдвэр гаргахад ямар ч асуудалгүй. Бизнес томрох тусам эхлээд хийх хөрөнгө оруулалт нь их байдаг. Хөрөнгө оруулалтыг ганцаараа хийж чадахгүй бол өөр бусадтай хамтрахаас аргагүй. Ямар ч төсөлд мөрдөгдөх зарчим л даа. Уул уурхай гэдэг их урт процесстой бизнес. Судална, урьдчилсан ТЭЗҮ боловсруулна, дараа нь ТЭЗҮ-гээ жинхэнэ утгаар нь хийнэ, өчнөөн судалгаа, тооцоо, стандарт хангасны дараа хөрөнгө, санхүүжилт босгоно гэж ирээд яривал маш олон шаттай. Гэтэл бид зөвхөн нэг хэсгийг нь уул уурхай гэж төсөөлсөөр ирсэн. Энэ бүх процессыг хийж чаддаг болох ёстой л доо. Чадахгүй бол чадах хүнтэй нь хамтрах хэрэгтэй.

–Том төслийг хөдөлгөхөд өчнөөн жил шаардана гэж ярьдаг. Жишээ нь Таван толгой байна. Энэ төслийг хэрэгжүүлэхийн тулд судалгаанд өчнөөн жил зарцуулах асуудал биш гэх юм?

-Оюу толгой 4.4 тэрбум ам.долларыг банкнаас зээлсэн. Маш их мөнгө. Төслийнхөө бүх процессыг амжилттайгаар хэрэгжүүлж, давж гарсан учраас энэ хэмжээний мөнгө босгож чадсан. Таван толгойн хувьд ч ялгаагүй, Оюу толгой төслийн туулсан бүх шатыг давж туулж байж хөрөнгө босгох боломжтой болно.

-“Эрдэнэс Таван толгой”-г компани шиг компани болгохын тулд хийх зүйл ч их байгаа шүү. Улс төрөөс хараат бус байлгахаас эхлээд…?

-Энэ компанийн эзэн нь Засгийн газар. Өнөөгийн засгийн хувьд “Эрдэнэс Монгол”-ыг компани шиг компани болгохыг маш их дэмжиж байгаа. Ний нуугүй хэлэхэд миний хувьд ийм боломж бий учраас л энд ажиллаж байгаа юм. Өмнө дурдсан хоёр ажлыг жинхэнэ утгаар нь амжуулж чадвал Монголын ирэх гуч, дөч, тавин жилийн эдийн засгийн суурийг зөв тавих том давуу талтай. Төрийн өмчит компани гэхээр давуу эрхтэй ч юм шиг, эсвэл хязгаарлагдмал ч юм шиг ойлгомжгүй дүр зураг ажиглагдаад байдаг л даа. Аль болох хурдан хугацаанд компани шиг компани болчихвол хэн хэндээ амар. Хувь нийлүүлэгч болох иргэдэд ч ашигтай. Компанийн хувьд улс төр гэж санаа зовохгүйгээр бизнесээ хийгээд явах юм. Компанийн захирлын тухайд компани нь хэр ашигтай ажилласнаар л үнэлэгддэг болно. Түүнээс компанийн захирал хэн болох нь өнөөдрийнх шиг аль нам засаг барихаас хамаарахгүй. Ийм зарчим руу очих гээд үзээд л байна.

–Төрийн өмчит уул уурхайн компаниуд улс төрөөс хараат биш байх хууль эрх зүйн орчин нь бүрдчихсэн гэж ойлгож байгаа. Хууль эрх зүйн орчны хувьд өөр хийх зүйл үлдсэн үү?

-Хүний хөгжил сангийн тухай хуульд өөрчлөлт орсон. “Эрдэнэс Монгол”-ын хувьд Компанийн хуулийн дагуу үйл ажиллагаагаа явуулна гэсэн заалт багтсан. Энэ бол том шинэчлэл. Энгийнээр хэлбэл монгол стандартаар үйл ажиллагаагаа явуулж байгаа компанийг олон улсын стандартад аваачих ажлыг дэс дараатай хийж эхэлсэн гэсэн үг. Дахин хэлэхэд “Эрдэнэс Монгол”-ыг компанийн хуулийн дагуу ажиллуулна гэж байгаа нь маш том өөрчлөлт. Улс төрөөс хараат бус, бизнесийн зарчмаар үйл ажиллагаа явуулж чадах эсэхээ үзнэ дээ.

–Хуулийн хэрэгжилт хэр байхаас шалтгаалах нь ээ?

-Ер нь тийм. Төрийн өмчтэй компани ядуу, зардал өндөр, олон хүнтэй байх ёстой гэх мэт янз бүрийн яриа бий. Энэ хандлагаасаа салах цаг болсон. Захирал нь компанийнхаа ашигтай үйл ажиллагаагаараа хариуцлага хүлээдэг болохын төлөө ажиллаж эхэлж байна. Компани ашигтай ажиллавал ТУЗ нь захиралтайгаа гэрээгээ сунгадаг, тохирсноо хийгээгүй, ашиг багатай ажилласан бол захирал нь хариуцлагаа хүлээгээд явах учиртай. Товчхондоо “Эрдэнэс Монгол”-ыг компани шиг компани болгох ажил эхэлсэн гэж ойлгож болно.

-“Эрдэнэс Монгол” гэснээс танай компанийг бэлээхэн байртай байж үнэ өндөртэй оффис руу нүүж их зардал гаргалаа гэсэн мэдээлэл цацагдсан. Зардал хэмнэх талаасаа хэрэггүй шийдвэр байсан юм биш үү?

-Шинэ стандартаар бизнес хийхийн эхлэл нь аюулгүй орчинд ажиллах, энэ ч утгаараа хөдөлмөрийн аюулгүй байдал, эрүүл ахуйн наад захын стандартыг хангасан оффист саяхнаас ажиллаж байна. Уурхай ч ялгаагүй аюулгүй байдал номер нэгт байх ёстой. Мэргэжлийн хяналтын газраас хуучин оффисыг газар хөдлөлтөд тэсвэргүй, хөдөлмөрийн аюулгүй байдал, эрүүл ахуйн хувьд шаардлага хангахгүй гэсэн дүгнэлтийг хэдэн жилийн өмнө гаргаад, акталсан. Тэр байранд Монголын хамгийн том хөрөнгүүдэд менежмент хийнэ гээд суухаар ажил хэргийн яриа хийхээр ирсэн хүмүүс ойлгодоггүй байсан л даа. Олон улсын банк, санхүүгийн байгууллагуудтай компанийн үйл ажиллагааг сайжруулах, зээл авах талаар яриа өрнүүлж байх үеэр нэг хүн “Та нар том хөрөнгө босгоод арвижуулж өгнө гэж яриад байдаг. Гэтэл дээрээс чинь тааз нураад таны амь эрсэдвэл яах вэ” гэж асууж байлаа. Бизнес гэдэг ийм нарийн, зээл олгож санхүүжилт хийх гэж байгаа компанийнхаа дотоод орчин, оффисыг хүртэл судалдаг байгаа юм.

–Оюу толгойн гүний уурхайн бүтээн байгуулалт үргэлжлэх болсон нь гадаадын хөрөнгө оруулагчдад эерэг мэдээ болж чадаж байгаа болов уу?

-Дэлхий дээр уул уурхайн салбарт хэрэгжиж байгаа хамгийн том төсөл бол Оюу толгой. Тэр төслийн талыг нь барьчихсан. Одоо нөгөө талыг нь барих гэж байна. Оюу толгой дээр маш олон эерэг зүйл ажиглагдаж байгаа. Би сүүлийн хоёр сард нэлээд хэдэн улсад очлоо. Монгол гэхээр Оюу толгойг ярьж байна. Мэдээж Оюу толгойн хувьд дандаа эерэг жишээ болж яригдаж байгаа. Өмнө нь сөрөг жишээ болж яригддаг байсныг бид мэднэ. Эерэгээр яригдаж эхэлсэн нь Засгийн газрын сүүлийн хоёр, гурван жилд хийсэн ажлын үр дүн. Одоогийн байдлаар Оюу толгой төслийн хоёр дахь шатны бүтээн байгуулалтын хувьд төлөвлөлт нь ид явагдаж байна. Барилгын ажил хийхийн тулд том гэрээнүүд хийгддэг. Өөрөөр хэлбэл бүтээн байгуулалт хийх компаниуд материалаа өгч, сонгон шалгаруулалтын процесс явагдаж байгаа. Тендерийн процесс явагдаж гэрээнд гарын үсэг зурж байж ажил эхэлнэ. Ил уурхайн үйл ажиллагаа тогтвортой явж байгаа. Энэ жил алтны агуулга багасч байгаа ч зардлаа аль болох танаж, компанийг алдагдалгүй явуулахад гол анхаарлаа хандуулж байна. Зэс, алтны үнэ унасан ийм үед зардал дээр онцгой анхаарахаас аргагүй. Энэ чиглэлээр олон ажил эхлүүлсэн.

–Оюу толгой хөдөлчихлөө. Эдийн засагт нэлээд эерэг өөрчлөлт мэдрэгдэх болов уу гэсэн хүлээлт өндөр байна…?

-Хөрөнгө оруулалт гаднаас орж ирэх бүрт эерэг өөрчлөлт мэдрэгдэх нь тодорхой. Гэхдээ нэг зүйлийг ойлгох хэрэгтэй байх. Монголын эдийн засаг 2010 онд өнөөдрийнхтэй харьцуулахад гурав дахин бага байсан. Гаднаас 100 сая ам.доллар орж ирэхэд мэдрэгддэг байсан гэж болно. Өнөөдөр гурав дахин томорсон учраас энэ хэмжээний мөнгө орж ирэхэд мэдрэгдэхгүй л дээ. Тэгэхээр бүх юм нэг өдрийн дотор өөрчлөгдөнө гэсэн хүлээлт нэг талдаа гэнэн хандлага. Бизнес хийж байгаа хүмүүсийн тухайд бол мэдрэгдэж байгаа. Бизнес хийж байгаа хүний хувьд хамгийн гол зүйл нь мөнгөн урсгал. Компани нь орлого олж, тогтмол мөнгөн урсгалтай байвал цалингаа тавьж, татвараа төлж, боломжтой бол ашигтай ажиллана. Бид компаниудын мөнгөн урсгалыг тогтвортой байлгахын төлөө ажиллаж байгаа. Оюу толгойн бизнес томорсон учраас тэндээс маш олон бизнес мөнгөн урсгалаа хангах боломжтой. Гүний уурхайн бүтээн байгуулалтад зургаан тэрбум ам.доллар зарна гэж төсөвлөсөн. Гүний уурхай дээр зарж байгаа нэг ам.доллар бүрийн 80 центийг монголын компаниудад, монголд зарна гэсэн зорилго тавиад ажиллаж байна.Таван жилийн өмнө Монголд байдаггүй бизнесүүд өнөөдөр бий болчихсон. Таван жилийн дараа бүр ч өөр болно. Тэгэхээр жил ирэх тусам гаднаас авах нь багасч, Оюу толгойгоос хүртэх өгөөж тэр хэрээр өснө гэсэн үг.

–Манай улсын эдийн засагт нааштай зүйл ажиглагдаж байна уу?

-Бизнесүүд эдийн засаг дээшээ, доошоо болдгийг ойлгочихсон нь бидний маш том давуу тал. Тэд яаж амжилттай бизнес хийхийг ухаарч байна. Зардлаа багасгаж, мөнгөн урсгалаа тогтвортой байлгах тал дээр илүү сайжирч байна. Бүтээмжээ нэмэгдүүлнэ гэдэг олзуурхмаар сайн зүйл.

–Та саяхан Торонтогийн уул уурхайн чуулга уулзалтад оролцоод ирсэн. Хөрөнгө оруулагчдын Монголын талаарх сэтгэгдэл ямаршуу байна вэ?

-Хөрөнгийн зах зээл дээр байгаа уул уурхайн компаниудын хувьцаа сүүлийн гурван долоо хоногийн турш харьцангуй тогтвортой, бага хэмжээний өсөлттэй байна. Канадад янз бүрийн мэргэжлийн хүмүүстэй санал солилцож явахад хүнд байдал эргэж байгаа эерэг сигналууд уул уурхайн зах зээл дээр гарч ирлээ гэцгээж байна. Хөрөнгийн зах зээлийн өсөлтийг онцолж байна. Өмнө нь маш олон компани үйл ажиллагаагаа зогсоож, санхүүжилтийнхээ бүтцийг өөрчлөх янз бүрийн хэлцэл хийдэг байсан бол өнөөдөр байдал өөрчлөгджээ гэж ярих хүнтэй олон таарлаа. Компаниуд шинэ хөрөнгө оруулалтын хэлцлүүд хийдэг болж. Дэлхийн уул уурхайн зах зээлтэй холбоотой ийм сайн мэдээ түгээд эхэлчихэж. Монголтой холбож ярихад манай улсын нэрийн хуудас бол мэдээж Оюу толгой. Засгийн газрын сүүлийн нэг, хоёр жилд явуулсан хөрөнгө оруулалт, бизнесийг дэмжсэн бодлогуудыг сайшаах хүн олон байна. Тогтвортой өсөлт, бизнесийг дэмжсэн бодлого явуулаад байвал болдог гэдгийг хөрөнгө оруулагчид зах зухаас нь харж эхэлж байна л даа. Уулзсан хүн бүр ерөнхий дүр зураг сайн гэдгийг хүлээн зөвшөөрч байгаа ч сонгуулийн үр дүнг харж шийдвэрээ гаргана гэж байна. Өмнөх сонгуулиудын дараа бодлогод нэлээд өөрчлөлт гардаг учраас болгоомжилж байгаа юм билээ.

Монголын хээр талд нялх төлийн дуу цангинаж байна. Ирж буй цагийн эрхээр хөх уулс цасан хөнжлөө “тайлж”, жалга судаг даган шар ус хоржигнон урсаж, нал шал болох ажээ. Шаргал өвс найгасан хээр талын энгэр дэх адууны захад гүү унагалж, хаваржаандаа буугаад удаагүй хот айлын бууцны хөлд хонь хургалж, ямаа ишиглэх. Эх дэлхийн эргэлтээр урин хавар айлчилж, бүх зүйлс үндсээ түрэн ургах ногоо шиг л шив шинэхнээр төлжин ургаж эхэлсэн цаг. Ийм л хаврын нэгэн өдөр Сүхбаатар аймгийн Түмэнцогт сумыг зорин гарав. Түмэнцогт сумаас чанх урагшаа хөндий талаар давхисаар Д.Амарбаатарын гэрийн гадаа очлоо. Гурван азарга адуугаа гэрийнхээ гадаа хураачихжээ. Том хүү А.Ганзул сунайсан урт уурга барьчихсан адууныхаа цаагуур орон давхиж яваа харагдлаа. Харин Д.Амарбаатар биднийг тосч ирэн мэнд мэдэлцээд гэр рүү нь хамт орцгоов. “Шинийн наймны билэгт сайн өдөр хотоос сурвалжлагч ирлээ. Та нарыг ирэхээс өмнөхөн хэдэн үрээгээ хөнгөлчихөөд сууж байна. Одоо нэг үрээ бариад авчих юм бол адуу хөнгөлөх ажил дуусах гээд байна” гэсээр угтав. Ийнхүү биднийг гэрт мэнд мэдэлцэж байтал “Хазаар хурдан аваад ирээрэй” хэмээн том хүү А.Ганзул нь хашгирах сонсогдлоо. Д.Амарбаатар ч ухасхийн гэрийн баруун хатавчнаас суран хазаар бариад гараад гүйв. Хангал эмнэг бололтой ухаа зээрд үрээг арай гэж оосорлож байна. Ухаа зээрд үрээний чихийг мушгиж байгаад чөдөрлөж, хатуу хийж унагаад хөнгөлөв. Хоёр төмсгийг нь суга татаж гаргаж ирээд “Өднөөс хөнгөн сумнаас хурдан эдгэх болтугай” гэх ажээ. “Хаврын хахир цагаар ийм эрт үрээ хөнгөлдөг нь яаж байгаа юм бэ. Ногоонд цадсан хойно хөнгөлдөг юм биш үү” гэж илүү үглэж яриа өдлөө. Гэрийн эзэд инээд алдаж байснаа “Өдийд үрээ хөнгөлчих юм бол хөнгөн байдаг юм аа. Дулаан орж, ногоо гарчихсан хойно хөнгөлсөн үрээнүүд өтөөд хэцүүддэг. Өдийд бол шарх нь ч хурдан эдгэдэг. Энэ жил хэдэн үрээгээ уях гэж байгаа юм” гэлээ. Зассан үрээнийхээ төмсгийг шарж байх зуур мал төллөлтийн талаар яриа өрнүүлэв. Д.Амарбаатарынх өнөө жил 900 гаруй мал тоолуулсан байна. Үүнээс 500 орчим нь төллөх гэнэ. 300 гаруй бог, 200 орчим бод мал төллөх ажээ. Арав гаруй үнээ тугалсан байв. Харин 200 гаруй ишиг, хурга том болжээ. Малчдын хэлдгээр ёстой л ид “асгаж” байлаа. Саравчны мухрын пүнзэнд ишигнүүдээ оруулжээ. Цаг агаар дулаахан, салхи багатай байгаа болохоор хургаа эхтэй нь хамт хаваржааны баруун хойно бэлчээрт гаргачихсан байлаа. Өнгөрсөн хавар Түмэнцогт сумын нийт газар нутгийн 90 гаруй хувь нь түймэрт өртсөн. Нутгийн айлууд түймэрт малаа алдаж хэцүүдсэн билээ. Тэгвэл түймэр гарсны дараахан хэд хоног усархаг бороо өдөр шөнөгүй орж ногоо суга суга ургасан гэнэ. Бүртийсэн хар тал төд удалгүй ногоорч, хүн малын зоо тэнийжээ. Өнгөрсөн жил Түмэнцогтод өнөтэй өвөл болсон гэнэ. Малчид ч хадландаа намар эрт гарч, өвс сайн бэлдэж авсан байна. Өнгөрсөн өвлийн цас, их хүйтний үеэр айлууд малаа хашаа хорооноосоо гаргалгүй боодолтой өвс тавьж өгсөөр урин цагтай золгожээ. Мал ч тарга тэвээргээ алдалгүй онд орж. Д.Амарбаатарынх гурван мянган боодол өвс намар бэлдчихсэн байна. Одоо мянга гаруй нь үлджээ. Ногоо гартал өдөр бүр малдаа тавьж өгсөн ч хангалттай хүрнэ гэдгийг гэрийн эзэд ярив. Ямар ч цасан шуурга болсон айх аюулгүй гэнэ.

А.Ганзул ишиг, хурганы уут үүрээд хонио хариулахаар явлаа. Гэрийн эзэгтэй Н.Цэцгээ ишгээ голсон хар ямаанд ишгийг нь авахуулахаар боллоо.Малчид мал төллөлтийн үед хэдэн хором ч малаасаа хөндийрч болохгүй. Хамгийн хариуцлагатай цаг үе. Малчид хонин сүргээ бэлчээрт байсан ч салахгүй дагаж, үхэр бэлчээрлэж байгаа газраа байнга харуулдаж, адуугаа өглөө оройд эргэнэ. Шөнө сэрэмжтэй хонож, хотонд хонь хургасах, үхэр гунганах чимээг алдахгүй сонсох ёстой. Гүү унагалах үеэр бүр ч их ажилтай. Үүр цайх болоогүй үнэгэн харанхуйгаар адууныхаа захад очно. Цасан шуургатай үед унагалах гүүний хажууд өнжинө. Ингэж цаг наргүй хөдөлмөрлөж байж бүтэн жил гадаа гандаж хөдөө хөхөрч хэдэн мал хариулж байгаагийн үр шимийг хүртэнэ.

АДУУЧНЫ ГЭРТ ӨРНӨСӨН ЯРИА

Д.Амарбаатар зээрд азаргандаа шинээр гүү тавих ажилтай. Зүүн бүсийн наадамд хэдэн удаа айрагдчихсан хурдан зээрд азарганд нь нутгийнхан гүү тавьж төлийг нь авдаг болжээ. Өнөө жил хүний, өөрийн нийлсэн найман гүүг зээрд азаргандаа хураалгахаар болсон байна. Зээрд азаргыг найман гүүний хамт хашаанд хийж орхив. Эндээс бид хурдан удмын адууны талаар ярилцаж эхлэв. Түмэнцогт сум хурдан адууны өлгий нутаг. Улсын наадамд гурав дараалан түрүүлсэн Улс халзан азарга, Ембүү хээр, Шуурган зээрд гээд л хурдан адууны талаар яриа далгэв. Нялх төлийн дуу хотонд нь цангинаж байгаа Д.Амарбаатар аймгийн алдарт уяач. 2008 онд аймгийн алдарт уяач цол хүртжээ. Түүний аав Доржсүрэнгийнх Сүхбаатар аймгийн Уулбаян сумын алдарт Хүүхэн шүүлэнгийн гэгдэх алдарт хурдан хээр адууны угшилтай юм байна. Харин өөрөө Сүхбаатар аймгийн Мөнххаан сумын уугуул аймгийн алдарт уяач “Бураа” Ш.Пүрэвжавын угшлын адуутай гэнэ. Том жижиг 200 гаруй наадамд морь айрагдуулжээ. Сүүлийн жилүүдэд улс, бүсийн наадамд зургаан морь нь айрагдсан байна. Зүүн гурван аймгийнханд “Азарга сайн уядаг Д.Амарбаатар” хэмээн алдаршаад байгаа ажээ. Өвгөн ноёны наадам, “Нүүрэнтэй хурд” “Цэцэн хааны хурд”, Сүхбаатар, Дорнод аймгийн томоохон ойн баяр наадамд гурван цагаан азарга, зээрд, хүрэн азарга нь айрагдаж түрүүлсэн байна. Дандаа унаган адуугаараа уралддаг юм байна. Д.Амарбаатарынд саахалтын залуус ирлээ. Тэдэнтэй сүүлийн жилүүдэд улсын баяр наадам утгаа алдаад байгаа талаар яриа дэлгэв.

Монголын нэр алдартай уяачид, улстөрчид, бизнесмэнүүд нийлээд төрийн наадмын гол шүншиг цог хийморийг унтрааж байгааг тэд шүүмжлэв. Хаанаас нь ч харсан эрлийз адууг цэвэр монгол цустай гэж дайрсаар байгаад уралдуулдаг. Үнэтэй тариа тарьж хурд хүчийг нь нэмсэн эрлийз адуутай, борог өвс, шуудай тэжээлээр бордож, уясан монгол адуугаараа уралддаг. Яах ч арга байхгүй эрлийз адуу түрүүлдэг талаар ярив. Хэдийгээр тэр адуу нь эзэндээ нэр хүнд авчирч байгаа ч монголчууд үндэсний баяр наадмаар монгол адуугаа уралдуулж наадах нь сайхан, монгол наадмын шүншиг оршиж байгаа гэдгийг сум орон нутаг аймгийн уяачид сүүлийн үед ярьдаг болжээ. Мөн морин тойруулгын уралдаан Монголд хийх цаг нь болсон талаар ч ярих. Тэнд нь эрлийз, цэвэр цустай гадны морь уралдвал замбараагүй байдал үгүй болох байх гэж малчид ярьж байна лээ. Түмэнцогт сумаас баруун аймгийнхан хурдан адуу худалдан авах болжээ. Улс халзан, Ембүү хээр, Шуурган зээрд зэрэг олонд нэр алдар нь түгсэн адууны өлгийд дийлдэхгүй хурд бий хэмээн баруун аймгийн бэлэн мөнгөтэй залуус цувардаг болжээ. Наадамд огт уралдаж байгаагүй битүү үрээ угшил сайтай бол таван сая төгрөгт хүрдэг болсон байна. Залуусаас “Та нарыг хурдан адуугаа бусад аймагт зарчихаад өөрсдөө хурдан адуу байхгүй болж байгаа гэж олон хүн ярьж байна лээ” гэж асуутал бүгд инээх аж. Тэгснээ манай зүүн аймгийнхан хэдийгээр адуугаа үнэтэй зардаг ч саваа хэзээ ч зарж байгаагүй ард түмэн. Хурдан адуу гэдэг чинь сайн гүүндээ байдаг юм. Бид тэрийгээ хурдан адууны сав гэж ярьдаг. Сав нь нутагтаа байхад хурдан адуу хэзээ ч тасрахгүй шүү дээ. Бид ямар ч мөнгөтэй хүнд саваа зардаггүй юм” гэж хариулах ажээ.

Бага үдийн алдад А.Ганзул уут дүүрэн ишиг, хургатай ирэв. Хурга, ишгээ саравчинд үлдээгээд эргээд мордон давхив. Бэлчээрт улаан хүрэн үнээ нь тугалчихжээ. Тугал эх хоёрыг орой болохоос өмнө гэрийнхээ гадаа ойртуулахаар явж байгаа нь энэ аж. Д.Амарбаатар сүүлийн хэд хоног адууны захаас холдоогүй гэнэ. Хурдан буян олныг төрүүлсэн хээр гүү нь өнөө маргаашгүй унагалах гэж байгаа юм байна. Хээр гүүгээ унагалахыг нь хүлээж, өглөө үүрээр адуун дээрээ очиж, өдөржин адуун дээрээ өнжих болжээ. “Хааяа битүү хальстай унагалчихдаг юм аа. Яг унагалж байхад нь хажууд нь зогсож байгаад халуун чихийг нь атгаж авахгүй бол болохгүй. Хурдан буян төрөх ёстой “сав” байгаа юм. Эр унага төрөх болов уу гээд л горьдоод байна” гэлээ.

Нар баруун тийш хэвийжээ. Хотны хөлд бор толгойтой зусаг хонь хургалж байх ажээ. Тугалсан үнээнүүд мөөрсөөр айсуй. Хурга, ишгээ эхэд нь хөхүүлэх цаг болсон байв. Хашаанаас хурга, ишиг гаргах мөчид үр төлөө гэсэн ямаа, хонь, майлалдаж, эхийнхээ бүлээн сүүг хөхөх гэж тэмүүлэх нялх хурга, ишигний цолгиун дуу айлын хотонд хаврын найраг болон сонсогдох ажээ.

Үргэлжлэл бий

Ус уух сайн гэдэг. Өдөрт дор хаяж хоёр литрийг ууж бай хэмээх нь бий. Энэ жишгийг хүүхнүүд голдуу дагаж байгаа байх. Яагаад гэвэл тэд толгойдоо ус их уувал турдаг, үгүйдээ л жин нэмэхгүй гэх ойлголтыг кодолчихсон. Гэтэл учир тоймгүйгээр их ус уух буруу гэнэ. Саяхан нэгэн эмчтэй уулзахад “Хүүхнүүд өдөр шөнөгүй л ус ууна гэх юм. Гэтэл сүүлийн үед залуухан бүсгүйчүүл зүрх өвдөж байна гэж ирдэг болсон. Үзлэг, оношилгооны явцад ус хэтрүүлэн уусаар байгаад бие дэх хамаг эрдсээ хөөгөөд гаргажээ гэдэг нь тодорхой болох юм” хэмээн халаглаж суулаа.

Аливаа зүйл зохих хэмжээнээсээ хэтрэхээр л бурууддаг даа. Түүнтэй адил хэд л бол хэдэн литрээр ус гүзээлээд байвал жин хасах биш харин ч өвчний үүр болж мэдэхээр байна. Тиймээс ус уухдаа учиртай ууж байгаарай. Тухайлбал, өдөрт хоёр литр ус уух гэж байгаа бол 16 цагаас өмнө 70 хувийг нь ууж байгаарай. Үлдсэн хувийг 19 цагаас өмнө уувал зохимжтой гэнэ.

Мөн хаврын тарчиг цагт хүний биеийн дархлаа суларч, амархан ядрах гээд байдаг. Энэ үед аль болох дан ус уухаас зайлсхийгээрэй. Үүний оронд аль нэг төрлийн цай хандалж ууж байвал хэрэгтэй амин дэмүүдээ хөөж гаргаад байхгүй гэнэ шүү.