Month: December 2015

Засгийн газраас хэрэгжүүлсэн “Нүүрс” хөтөлбөрөөс олон тэрбум төгрөгийг хувьдаа завшсан гэх хэрэгт буруутгагдан анхан шатны шүүхээс 4.6 жилийн хорих ял сонссон Л.Гансүхийн биеийн байдал мууджээ. Хорих 461 дүгээр ангид хоригдож буй түүний бөөрний архаг үрэвсэл өвчин сэдэрч бие нь тааруу байгаа гэнэ. Иймд түүний өмгөөлөгч Ц.Цэрэнжээтэй ярилцлаа.

-Л.Гансүхийн биеийн байдал муудсан гэх мэдээлэл байна?

-Өнгөрсөн долоо хоногт очиход түүний бие муу байгаа нь харагдаж байсан. Нүүр нь хавагнасан, бөөр өвдөж байна гэж ярьж байсан. Ар гэрээсээ эм авахуулж байгаа. Өмнө нь хоригдож байхдаа бөөрний дутагдалд орох эрсдэл үүсэж байсан. Хоригдож байгаа хүний эрүүл мэнд, аюулгүй байдлыг шийдвэр гаргасан хүмүүс хариуцах ёстой. Ер нь бол бие нь муу байгаа шүү дээ. Л.Гансүх эрүүл мэндээрээ хохирч байгааг мөрдөн байцаагч, прокурор, шүүгч нар мэдэж, хариуцлага хүлээх ёстой шүү.

-Анхан шатны шүүхийн шийдвэрийг эсэргүүцэн давж заалдах шатны шүүхэд гомдол гаргасан байсан. Гомдол гаргах үндэслэл нь юу вэ?

-Бусдыг нууцаар чагнах, дагаж мөрдөх, нотлох баримтын эх сурвалжаа тогтоох л ажиллагаа. Энэ нь гүйцэтгэх ажлын тухай хуульд заасан журмын дагуу прокурорын зөвшөөрлөөр, хяналтан дор маш ёс зүйтэй, хуулийн дагуу явагддаг ажил. Гэтэл ийм далд байдаг ажлыг далимдуулаад зүгээр л гүйцэтгэх ажлын нотлох баримтаар нотлогдож байна гээд шүүх хурал дээр яригдаагүй. Хавтаст хэрэгт ч авагдаагүй зүйлээр хүнийг яллаж байгаа нь хүнийг төрийн

байдлаас харсан биз. Засгийн газрыг огцруулахын өмнөх орой прокурорын байгууллага нь мөрдөн байцаагчтайгаа цуг Л.Гансүхийг улсад 13 тэрбум төгрөгийн хохирол учруулсан гээд хэвлэлийн бага хурал хийгээд сууж байв. Үүнээс эхлээд хэргийн процесс хэрхэн өрнөж байгаа нь харагдсан.

-Та ярилцлага өгөхдөө шүүхийг шүүмжилсэн байсан?

-Шүүхийн шинэчлэлийн хүрээнд шинэчлэл хийгдсэн үү гэдгийгн нэг шалгуур нь шүүх хурал олон нийтэд нээлттэй болсон явдал. Эрүүгийн байцаан шийтгэх тухай хуулийн 284.2-т шүүх хуралдаанд тал бүрээс нь бодитойгоор шинэчлэн судлагдсан нотлох баримтыг үндэслэж шүүх шийдвэрлэнэ гэж заасан байдаг. Гэтэл анхан шатны шүүх хурал дээр яригдаагүй, хавтаст хэрэгт байхгүй, шинжлэн судлагдаагүй бичгэн нотлох баримт, гүйцэтгэх ажлын баримт сэлтийг үндэслэж байна гээд тогтоолоо уншсан. Шүүн таслах ажилд ийм практик тогтвол маш аюултай, хууль, хүний эрх үнэгүйдэж, улс төрийн хэлмэгдэл газар авна. Нэг хүний дарангуйлал тогтоно. Монголчуудад 1937 оны хэлмэгдүүлэлт давтагдана. Энэ асуудалд бид назгай, санаа амирлангуй хандаж болохгүй, маргааш хэн ч энэ хүчирхийллийн золиос болж болзошгүй тул нэн даруй таслан зогсоох ёстой. Мөн шүүх гэж ерөнхий ярих биш хэн гэдэг шүүгч хууль зөрчсөн, хариуцлагагүй үйлдэл хийж, хүнийг хэлмэгдүүлэн хохироосон, бусад шүүгч нарынхаа ажил, нэр хүндийг үнэгүйдүүлэн, харлуулсан шүүгч хэн бэ гэдгийг судлан, дахин гаргуулахгүй байх арга хэмжээ авах шаардлага гарч байна. Хуулийг илэрхий зөрчиж, шүүх хурлыг үгүйсгэсэн нэр бүхий шүүгч нарын үйлдлийг хаацайлах,

-Баримттайгаар тодорхой яривал?

-Л.Гансүхийн хэргийг харахад АТГ-ын Нарантуяа гэдэг хүний бичсэн дүгнэлт Үндэсний Аудитын газрын аудитор Ичинхорлоо гэдэг хүний гараар дамжаад, шинжээч нар гарын үсэг зураад, шинжээчийн дүгнэлт болоод гараад ирсэн нь анхан шатны шүүх хурал дээр тогтоогдсон. Тэгэхээр АТГ яагаад тэрхүү дүгнэлтийг бичээд гаргаад ирэв гэдэг нь өөрөө асуудал дагуулж байна. Тэр дүгнэлтэд зөвхөн шинжээч томилох тогтоол л гарах учиртай.

-Шинжээч томилох хүсэлт дахин гаргасан уу?

-Шинжээч нартай холбоотой асуудлыг бид мөрдөн байцаалтын явцад тавьж байсан. Гэтэл бидний хүсэлтийг мөдөн байцаагч, прокурор хүлээж аваагүй. Харин хэрэг шийдэгдсэний дараа Нийслэлийн прокурорын

эмзэглэсэн, шүүх хурал дууссаны дараа шүүх хуралд нөлөөлөх гэсэн оролдлого гэсэн гомдлыг Шүүхийн ерөнхий зөвлөл, цагдаагийн байгууллагад эрүүгийн хэрэг үүсгүүлэх гээд өгсөн. Ийм л процесс болсон. Ер нь шүүх хурлын процесс өөрөө өмгөөлөгчийг хүсэлтээ бичээд өгье гээд зөвшөөрөл аваад гарахаар прокурор нь хүсэлт гаргаад шүүгч нь дөрвөн сая гаруй төгрөгөөр торгосон.

-Л.Гансүх “Нүүрс” хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхэд үнийн зөрүү гэж гарсан байдаг?

-Энэ хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхэд үнийн зөрүү гарсан гээд байгаа. 2013 оны наймдугаар сарын 8-ны өдрийн Багануурын ТУЗ-ийн тогтоолоор 39 мянга, 2013 оны арваннэгдүгээр сарын нэгний өдрийн 27500 төгрөг гэж баталсан тогтоолын зөрүүгээр Л.Гансүх нарыг улсад хохирол учрууллаа гээд байгаа юм. Шүүх хурал дээр хоёр тогтоолын үнийн зөрүүгээр Багануур ХК-ийг хохироолоо гээд байгаа юм уу гэхээр хохирогч Очирлхам гэдэг эмэгтэй “Үгүй ээ, бид дарамтад ороод л ингэж хэлсэн” гэж мэдэгдсэн. Ингээд үзэхээр энэ хэрэг зохиомол болох нь харагдаж байгаа. “Нүүрс” хөтөлбөр хэрэгжихээс өмнө Багануур ХК-ийн ТУЗ-ийн тогтоосон үнэ нь 27 500 төгрөг. Мөн Эрчим хүчний сайдаас томилогдсон ажлын хэсэг 27500 төгрөгөөр иргэдэд нүүрс худалдаалахад компанид алдагдалгүй гэсэн дүгнэлт гаргасан. Ер нь Л.Гансүх гэдэг хүн “Нүүрс” хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх байгууллагуудын үйл ажиллагааг холбосноос нүүрсний үнийг хэд болго, эд болго гэдгийг хэлэх эрх бүхий хүн биш. Тиймээс ч ажлын хэсгийн баталсан дүгнэлтийг л хэрэгжүүлэхийн тулд ажилласан. Одоо Шарын гол дээр энэ ажлыг хувийн компаниуд хэрэгжүүлэх гээд явж байгаа гэх мэдээллийг ч би сонссон.

Л.Гансүх нарыг яллахын тулд жингийн зөрүү гэдэг үндэслэлийг прокурор гаргасан. Уурхайгаас ачигдсан нүүрс, иргэдийн гэрийн гадаа очихдоо гардаг хорогдлыг Л.Гансүх нарыг санаатай гаргасан гэсэн. “Багануур”, “Багануур илч” компанийн удирдлага хэрэг үүсгэхээс өмнө жингийн зөрүү юунаас болж гарч байгаад судалгаа хийсэн байдаг. Багануур ХК-иас ачигдсан таван вагон нүүрснээс Толгойт, Амгалан өртөөн дээр ирэхэд 14 тоннын зөрүү гарсан. Ийм хэмжээний нүүрс дутсан. Вагоны хананы мөстөлт, ууршилт, зам зуурын хулгай гээд янз бүрийн хүчин зүйл нөлөөлдөг тухай асуудлын бодит байдлыг мэддэг хүмүүс хурал дээр хангалттай ярьсан.

Мөн шигшилтээс үлдсэн нунтаг нүүрсийг авч, станцуудад өгөх үүргээ “Багануур илч” компани хангалтгүй биелүүлсэн. Тэд тэрхүү нүүрсийг бүрэн авалгүй овоолго үүсгэсэн, шатсан, газарт ул болсон гээд олон шалтгааны тухай хурал дээр яригдсан. Шүүх, прокурор бодит байдалд дүгнэлт хийхээс зайлсхийсэн. Тэд зөвхөн Л.Гансүхийг яллах зорилгод хөтлөгдөн ажилласан. Эрүүл ухаанаар бодсон ч Л.Гансүх, Даваахүү, Мөнгөнтуяа нар яаж ч хуйвалдсан жингийн зөрүү гаргах бодит боломж байхгүй гэдгийг хэн ч ойлгоно.

-Хамгийн гол нь Л.Гансүхийг энэ хэрэгт буруутай гэж үзэх юм бол ямар нэгэн хохирсон байгууллага гарна. Гэтэл бүгд л хохиролгүй гээд байдаг гэсэн?

-Багануур нь хохирсон байх ямар ч үндэслэлгүй. Нэгдүгээрт, Засгийн газар Сангийн яамнаас баталгаа гаргаж, 18 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийгдсэн. Мөн дээр нь нүүрсийг гурав ангилж, 22 мянган төгрөгөөр станц руу, 27500 төгрөгөөр иргэд рүү, 39 мянган төгрөгөөр портертой, өөрсдөө очиж авдаг хүмүүст худалдаалдаг байсан. Гэтэл прокурорууд 39 мянган төгрөгөөр зарах ёстой гээд зүтгээд байгаа юм. Шийдвэр гаргасан нүүрсээ зарж байгаа компани, иргэдэд хямд чанартай нүүрс хүргэх ажлыг зохион байгуулж байгаа хүмүүс 27500 төгрөг гэдгийг хэлсээр байхад зохиомлоор 39 мянгаар худалдах ёстой гэж зүтгэн Л.Гансүх нарыг яллаж байгаа юм. Прокурорт нүүрсний үнэ тогтоох эрх байхгүй.

Бага нуур ХК-ийн нүүрсний үнийн зөрүү, жингийн зөрүү нь Л.Гансүх нартай холбоогүй гэдгийг таван өдрийн шүүх хурал хангалттай нотолсон.

Элэгний вирустэй өвчтөнүүдийн хувьд “Харвони” хэмээх шинэ эмийг Монголд орж ирэхийг хүлээн хоног хугацаа тоолж буй. Арваннэгдүгээр сард ирнэ хэмээн албаныхан мэдэгдэж байсан ч эм орж ирэх хугацаа тодорхойгүй шалтгаанаар хойшлогдож, энэ сарын сүүлчээр ирэх чимээтэй. 1600 хүн уг эмийг эхний ээлжинд авахаар шинжилгээнд ороод хүлээж байгаа. Чухам энэ үед дэлхийд алдартай Йелийн их сургуулийн хуульчид “Харвони” эмийн асуудлаар шүүхэд хандсан мэдээлэл цөөнгүй хүнийг цочирдуулсан бололтой. Энэ мэдээллийг хүмүүст хүргээч хэмээн ШУТИС-ийн нэгэн багш манай сонинд хандсан юм. Энэ талаарх яриа хөөрөө өрнөж буй хурлын танхимд ормогцоо хуучин танилаа олж харав. Доктор Анн Алтман ардчилал, эмэгтэйчүүдийн оролцоо, хотын дүрэм, хотын татвар зэрэг олон асуудлаар монголчуудын урилгаар ирж, мэдээлэл өгч, зөвлөж байсан хүн. ШУТИС-ийн урилгаар тус сургуулийн багш, судлаачдад “Судлаачийн үүрэг хариуцлага ёс зүй, олон улсын мэргэжлийн сэтгүүлд өгүүлэл бичих аргачлал”-ын тухай лекц уншиж байсан доктор Анн Алтман санамсаргүй энэ сэдвээр эрэн сурвалжлах үүрэг гүйцэтгэжээ.

Доктор Анн Алтман Английн Кембрижийн их сургууль, Йелийн их сургуулийг төгссөн. Олон улсын нэр хүндтэй мэргэжлийн судалгааны сэтгүүлүүдэд сүүлийн гучаад жил 8000 гаруй судалгааны өгүүлэл редакторлож хэвлүүлсэн нэгэн юм. Судлаачийн ёс зүйн сэдвээр эхэлсэн яриандаа Йелийн их сургуулийн хуульчид “Харвони” эмийн асуудлаар шүүхэд хандсан тухай дурдсан нь олон хүний анхаарлыг татсан юм байж. Анн Алтман ийнхүү ярьж байна.

-Өчигдөр энэ талаар дурдаад өнгөрөхөд хүмүүс маш их сонирхсон. Тийм учраас энэ талаар судаллаа. Шүүхэд өгөхдөө бичгээр үндэслэл гаргадаг. Бичгээр гаргасан үндэслэлийг нь хайж олсон. Шүүхийн бичиг баримт нь интернэтэд байхгүй. Шүүх ажиллагаатай холбоотой Йелийн их сургуулийн профессорын нэрийг олоод, мэйл бичсэн юм. Би Монголд байна. Танай сургуулийн профессор Сидней Алтман (Сидней Алтман 1986 онд Нобелийн шагнал авч байсан, Йелийн их сургуулийн химийн профессор, тус сургуулийн алдартнуудын нэг.сурв)-ы эхнэр байна. Энэ эмийн тухай, компанийн тухай асууж тодруулмаар байна гэж бичсэн. Шүүхэд хандсан үндэслэл, бичиг баримтыг авах боломж байна уу гэхэд цагийн дараа хариу ирүүлсэн гэж Анн тайлбарлав. Би энэ мэдээллийг Монголын эрдэмтэн, судлаачдад тараасан. Би мэдээллийг хүргэлээ. Монголчууд та нар энэ мэдээлэлтэй танилцаад, бид үнэхээр баталгаагүй эмийн туршилтад орох гээд байна уу гэдэгт өөрсдөө хариу олоорой. Би энэ тухай яриад байгаа юм биш. Йелийн их сургууль дахь “Дэлхийн эрүүл мэнд шударга ёсны төлөө түншлэл” (Global Health Justice parthership) группээс гаргасан мэдээллийг та бүхэнд дамжуулж байгаа юм.

АНУ-д байдаг “Gilead sciences” компанийнхан гепатит С вирусийг эдгээдэг эм бүтээсэн гэж ярьж байгаа. Маш өндөр үнэтэйг нь бүгд мэднэ. Тэд Монгол Улсын иргэд сайн сайхан эрүүл энх байгаасай гэсэн үүднээс үнийг нь хямдрууллаа гэсэн. Үнэхээр тийм бол сайн л байна. Гэхдээ Америкийн Засгийн газар энэ эмэнд зөвшөөрөл олгосныг сэжиглэж байгаа байгууллага бий. Энэ асуудлыг анхаараад, сэжиглээд байгаа байгууллага бол зүгээр нэг хэн ч мэддэггүй төрийн бус байгууллага биш. Хэн ч танихгүй хэдэн хүн биш ээ. Йелийн их сургуулийн Хуулийн сургууль АНУ-даа нэгдүгээрт ордог. “Дэлхий нийтийн эрүүл мэнд, шударга ёсны төлөө түншлэл” гэж групп байдаг. Энэ хүмүүс мөнгөний төлөө ажилладаггүй. Хүмүүсийн төлөө ажилладаг юм. Энэ бүлэг Йелийн их сургуулийн Хуулийн сургуультай хамтраад, Харвони эмийн асуудлаар шүүхэд хандсан байна.

Эмийн компанийн зүгээс “Харвони” эм нь гепатит С вирусийг дарангуйлахаас гадна бүрэн эдгээдэг гэж мэдэгдсэн. Энэ эм маш үнэтэй. Хамгийн гол нь клиник туршилтын үр дүн нь тодорхой биш байгаа. Клиникийн туршилтын үр дүнг олон нийтэд ил тод мэдээлэх ёстой. Энэ мэдээллийн дүнд эмийн үнэ бодитой эсэх талаар хүмүүс санал бодлоо илэрхийлэх боломжтой болно. Үнэ бодитой эсэх, клиникийн туршилтын үр дүн тодорхой бус байгаа талаар асуудал яригдаж байна. Үнийг яаж тогтоосон, туршилтын үр дүнгийн тухай эмч, өвчтөн аль аль нь мэдэх эрхтэй. Мэдээлэл авах эрхдээ үндэслээд, үнийн талаар саналаа хэлэх эрхтэй, туршилтын үр дүн үнэн зөв эсэхэд хүмүүс үзэл бодлоо илэрхийлэх учиртай. АНУ-ын Хүнс, эмийн агентлаг (FDA) “Харвони” эмийг хурдавчилсан байдлаар зөвшөөрсөн. Хурдан зөвшөөрөхийн сайн, муу тал бий. Муу тал нь сөрөг нөлөөний тухай мэдээлэл байхгүй. Түүнээс гадна эмийн компаниас хамааралгүй, хөндлөнгийн хяналтын дүгнэлт чухал. Үүнийг хийж чадахгүй байгаа. Йелийн их сургуулийн хуульчдаас гадна Нийгмийн эрүүл мэндийн мэргэжилтнүүд нь мөн “Дэлхийн эрүүл мэнд шударга ёсны төлөөх түншлэл” группт багтдаг. Америкийн Хүнс, эмийн агентлаг ямар хариу өгсөн гэхээр “Та бүхний асуултад хариулахын тулд 1- 2 жилийн хугацаа шаардлагатай” гэсэн. Мэдээж энэ хугацаанаас өмнө тодорхойгүй асуултынхаа хариуг авах зорилгоор шүүхэд хандсан. Эмч нар, нийгмийн эрүүл мэндийн мэргэжилтнүүд, судлаачид юунд эмзэглэж байна гэхээр “Америкийн Хүнс, эмийн агентлаг эмийн компанийн дарамт, лоббинд орж зөвшөөрөл маш хурдан өгсөн” гэж сэжиглэж байна. Шинэ эмийг турших явцад алдаа гарч болно. Үр дүнг засч мэдээлж магадгүй. Зарим эмийн компани өмнө нь худлаа туршилт хийж, хуурамч мэдээлэл өгч, зөвшөөрөл авч байсан жишээг ч шүүхэд хандсан үндэслэлдээ дурджээ. Йелийн их сургуулийн хуульчид Америкийн Хүнс, эмийн агентлагийг шүүхэд өгсөн. Тус агентлагийн ажиллаж байгаа зарчим алдагдаж байгаа. Ялангуяа сүүлийн үед Хүнс, эмийн агентлаг яаран зөвшөөрөл өгчихдөг. Дараа нь “Ийм ийм тохиолдолд судалгаа хийгдээгүй, тодорхой мэдээлэл байхгүй” гэх мэтээр эмийн шошгон дээрх анхааруулгаа өөрчилсөн тохиолдол зүрхний эмэн дээр гарсан. Дахиад “Харвони” эмэнд зөвшөөрөл олгоод, “Вирус багатай хүнд богино хугацаанд хэрэглэнэ” гэсэн тайлбарын цаана тодорхой баримт, судалгаагүй байна гэж ойлгогдоно. Туршилтын тоо баримтыг авсан тохиолдолд эмийн үр дүн, аюулгүй байдал, сөрөг нөлөөний тухай мэдээлэл тодорхой болох юм. Америкийн Хүнс, эмийн агентлаг зарим эмэнд хурдан зөвшөөрөл өгсөн ч хэдхэн тооны хүн дээр туршигдсан байсан удаа бий. Зах зээлээс ямар нэг эмийг татаж аваад, өөр эмээр орлуулахын тулд хурдан зөвшөөрөл өгдөг байдал бас ажиглагдсан. Шүүхэд өгсөн хугацаа нь 2014 оны арванхоёрдугаар сарын 17. Түүнээс хойш бараг жил болж байна. Одоо болтол хариу ирээгүй. Туршилтын үр дүнг аваад эрсдэлтэй хүчин зүйлүүдийг нь шалгаж, хөндлөнгийн дүгнэлт гаргахад ч цаг зарцуулна. Яагаад туршилтын үр дүнг өгөхгүй, яагаад ийм нууц байгаа юм бэ гэдгийг та бүхэн бодооч. Эмийн зөвшөөрлийг хурдан өгсөн ч туршилтын үр дүнг хурдан өгөхгүй байгаа биз дээ” хэмээн Анн яриагаа төгсгөв.

Өнөөг хүртэл эм оруулж ирэхээр хөөцөлдөж буй талууд, улстөрчдийн дуу хоолойг монголчууд хангалттай сонслоо. Харин одоо “Харвони” эмийн талаарх Монголын эрдэмтэн, судлаачид, эмийн мэргэжилтнүүд байр сууриа илэрхийлэх цаг болжээ.

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Зохиолч, зураач, түүхч Онход Тангадын Мандирыг “Хорин нэгэн хөрөг” түүх-уран сайхны ном, “Саран зэв” түүхэн туужаар нь уншигчид сайн танина. Түүний “Түгшүүрт аялал” туужийн талаар ардын уран зохиолч С.Дашдооров “Энэ номыг “Говийн өндөр” романтайгаа харьцуулж уншаад өөрийгөө жаахан голлоо. Бид зохиол бичнэ гэж оромддог, монгол хэл, хэрсүү бичлэг, гярхай дүрслэл бидэнд байхгүй юм байна. Манай үргэлжилсэн үгийн зохиол ер нь Ринчен гуайн хэлдгээр сонины гүехэн цагаан хэлээр бичигддэг юм байна. Харин Мандир өөрөөр бичиж. Түүнд ирээдүй байна” гэсэн байдаг бол төрийн шагналт эрдэмтэн-зохиолч Ш.Гаадамба “Хорин нэгэн хөрөг” зураглал өгүүллэгүүдийн дотор өгүүлэгдэж буй “Монголын нууц товчоо”-ны түүхт хүмүүсийн тухай “Түүхийн товчоо” гэсэн лавламж мэдээллийн зурвас оруулж бичсэн нь…өгүүллэгийн байгууламжийг сонирхолтой болгосон хэрэглүүр нь мөн тул үүнийг үлгэрлэн хэлбэл уран баримлыг тогтоох яс мод, гол төмөр гэж ойлговоос зохилтой. Эдгээр хорин нэгэн зураглалыг Монголын түүхэн ойллого бичиг, сонгодог бичгийн үг хэлний найруулгаар зохиож, түүхэн хүмүүсийн үг хэллэгийг тухайн үед үнэхээр ийм хэл найруулгатай байсан болов уу гэж үнэмшигдэхээр байгаа нь манай уран бүтээлчдэд тустай болно” гэж үнэлэн бичсэн байдаг. Наяад оны сүүлчээр бичигдсэн “Хорин нэгэн хөрөг” номыг багадаа уншиж өссөн, түүхт хүмүүсийн дүрийг гайхан биширч явсан хүний хувьд Т.Мандир хэмээх эрдэм бишрэлт эгэл хүмүүний Чингэлтэйн аман дахь уран бүтээлийн өргөөнд зочилж хөөрөлдлөө.

-Танайх хотын төвөөс зайдуу, утаа униар, дуу чимээнээс ангид сайхан аж төрдөг юм байна. Уран бүтээлийн андууд чинь зорьж их ирэх үү?

-Монголын радиогийн сэтгүүлч, цаг уурч Шаагаа анд маань их ирнээ. Шагдарсүрэн гавьяат чинь миний даалууны анд байгаа юм.

-Та хэд тэгээд даалуу их тоглох уу?

-Өө бид чинь даалууны “Хас” дэвжээтэй. Анх үүсгэн байгуулсан хүн нь “Хөдөлмөр” сонины сэтгүүлч, хүүхдийн зохиолч Төмөртогоо маань байгаа юм. Цаг уураас Шаагаагаа, Сангидансран нарыгаа уруу татаад чөлөөт цагаараа тоглоно. Нийтийн хоолны газраас Хулгар Ваня, Баянхонгорын Богдоос миний нагац ах Цэрэнчангаа бид нийлж, хагас сайны үдээс хойш цуглаад нэгнийдээ очно. Тэгэхдээ бид мөрийтэй тоглохгүй. Наймуулаа байснаас одоо эдийн засагч Маам, Шаагаа бид гурав л амьд үлдлээ дээ. Ерэн хоёр онд даалууны тэмцээн хүртэл зохион байгуулж байлаа.

-Таны туурвисан “Хорин нэгэн хөрөг” ном ч алдартай шүү. Хэдэн онд бичлээ?

-“Монголын нууц товчоо”-ны түүхэн хүмүүсийг хөрөглөж, намтарчлан “Хорин нэгэн зул” хөрөг-таталбарыг 1988-1989 онд сэтгүүлч Төрбаярын хүссэнээр “Улаан-Од” сонинд цувралаар нийтлүүлсэн маань цагаан морин жилийн босгон дээр “Хорин нэгэн хөрөг” нэрээр ном болж хэвлэгдсэн юм. Наян таван онд анх Чингис хаанаа бичсэн юм. Анхны уншигч маань Цэрэнчангаа ах. Сантехникийн слесарь хүн мөртлөө төрөлхийн хар ухаантай, ардын сайхан хэл сэтгэлгээтэй хүн. Дэлхий дахинд тархсан Чингис хааны хөргүүдийг судалж байж зурахад Чангаа ах “Чи эрүүндээ урт сахалгүйгээр зур” гэж зөвлөж байлаа. Тэгээд урт сахалгүй зуртал их хаан маань 1206 онд хаан ширээнд суусан дөчин таван настайгаараа төсөөлөгдөж, шууд л тэнгэрээс оюун ухаанаар минь дамжиж цааснаа амилсан. Зохиолчдын хорооны Сэлбийн амралтанд наян долоон оны намар Төмөртогоотойгоо амарч байхдаа “Боорчи”, “Өөлүн эх” гэсэн хоёр хөргөө үзүүллээ. Төмөртогоогийн нүд нь орой дээрээ гарч, тэнд амарч байсан сэтгүүлч Амбасэлмаа гуайд үзүүллээ. Тэр алдарт сэтгүүлч “Чи чинь зураач хүн гэл үү. Манай Чойном зураач, Дашдооров ч сайн зураач. Зураачдаас сайн зохиолч төрөх юм. Засаж хэрэггүй шүү. Гарах цаг нь болж уу, үгүй юу. Баяр хүргэе” гэж урам өгсөн дөө.

-Түүхийн талаасаа зөвлөх хүн хэн байв?

-Одоогийн “Чингис хаан” дээд сургуулийн захирал, түүхийн ухааны доктор Хөгөлбөөн Лхагвасүрэн тэр үед цол ч хамгаалаагүй, эрдэм шинжилгээний залуухан ажилтан байсан. Тэр залуу А.Дамдинсүрэн, Н.Сэр-Оджав, Довдойн Баяр нартай танилцуулж, Улсын төв номын санд, түүх-археологийн музейд байгаа ховор үзмэрүүдтэй танилцуулсан нь бүхэл бүтэн судалгааны ажил болсон доо.

-Таны туурвисан хөрөг зургуудыг түүхийн ухааны доктор, академич Чулууны Далай гуай жигтэйхэн их үнэлж бичсэн дээ. Яг үг үсэгчлэн санахгүй байгаа болохоор таны амнаас л уншигчдадаа хүргэмээр санагдлаа?

-Өөрийгөө магтах ч дэмий дамшиг л даа. Аливааг мэдэж мэдрээд өөрийгөө тоох бол тэс өөр хэрэг. Тэр хүн өчүүхэн миний бүтээлтэй танилцаад “Залуу зураач Т.Мандирын “Хорин нэгэн зул” нэрээр бүтээсэн зураг, таталбаруудыг үзлээ. Доктор миний бие насан багаас өмнөд газар дипломат ажил эрхлэхийн зэрэгцээ мэргэжлийн дагуу түүхийн ном бичгүүд нангиад хэл дэх боломжийн хэрээр судалж танилцсан нэгэн болой. Өвөрмонголын Ордос ба Сөнөд нутагт Чингисийн болон Хасарын хөрөг зургийг тахьдаг уламжлал бий. Миний найз Өвөрмонголын зураач Сэцэн Чингис хаан болон Өөлүн эх, Тэмүжиний дөрвөн хүү, Бөртэ, Мухулай нарын хөрөг дүрийг бүтээснийг би үзсэн. Мандирын зургуудыг үзэхэд Сэцэнгийн зургуудаас илүү бодитой, үнэмшилтэй болжээ гэж дүгнэхдээ таатай байна” гэсэн байдаг юм. Тэр их хүн миний бүтээлийн талаар хэлсэн үнэлгээ болохоор өөрийгөө магтсан болохгүй биз дээ.

-“Хорин нэгэн зул” номд Есүхэй, Өөлүн эх, Чингис хаан, Хавт Хасар, Жамуха, Боорчи, Ван хан нарын “Монголын нууц товчоо”-нд тодорхой дурдагдсан хүмүүсээс гадна ямар түүхт хүмүүсийг товойлгож гаргахыг зорив?

-Өрлөг Зэлмэ, Хубилай ноён, Тататунга түшмэл, заргач Шихихутаг, сайд Елюй Чуцай, Сүбээдэй баатар, Зэв жанжин, Мухулай ван гээд бүгдийнх нь хөргийг түүх, уран зохиол, уран зургаар илэрхийлэх гэж оролдсон доо.

-Сүбээдэй баатрын тухай “Саран зэв” түүхэн туужаа яаж бичив?

-“Илд бамбай” хэвлэлийн газраас адал явдалт зохиолын уралдаан зарлахад зохиолч анд Н.Нагаанбуудаа “Хоёулаа оролцъё. Сар уулзахгүй шүү” гэж байгаад бичсэн бүтээл л дээ. 1992 оны долдугаар сарын 20-ноос наймдугаар сарын 12-ны дотор л бичигдсэн. “Эрүүл энх” хэвлэлийн газарт анх хэвлэгдээд, хэвлэлийн газар нь дампуураад надад шагнал нь олдоогүй. Саяхан зохиолч Баасангийн Номинчимэд дүү “Монголын түүхийн гайхамшигт агшнууд” цувралаараа дахин хэвлэж өгсөн. Номын цагаан буянт Б.Авэрмэд, Л.Мөнхбаяр, Ж.Амаржаргал, Н.Энхбаяр нар цахимаар миний бүтээлүүдийг уншаад “Түгшүүрт аялал” туужийг маань хэвлэж өгч, уншигчидтай маань уулзуулсан.

-Та зохиол бичихээсээ өмнө хаа хаана сурч, ажиллаж байв?

-Аав, ээж хоёр маань Аж үйлдвэрийн комбинатын ажилчид. Намайг есөн настай байхад ээж маань бурхан болсон. Би дөрөвдүгээр ангиа онц дүнтэй төгсөөд тавдугаар ангийнхаа эхний улирлын хичээлд жаахан тааруухан дүн авчихгүй юу. Зурах үнэн сэтгэлээсээ дуртай. Аав эцэг эхийн хуралд сууж ирээд “Чамайг хичээлээ олигтой сурахгүй бол зураг зуруулахгүй” гэснээс болж дараагийн улирлаас онц сураад эхэлсэн хүн шүү дээ. Ах нь Ажилчны районы 18 дугаар сургууль төгсөөд Барилгын техникумыг Барилгын материалын төмөр бетоны техник технологич мэргэжил эзэмшсэн хүн. Төмөр бетоны үйлдвэрт ажиллаж байгаад цэрэгт явсан. Тэнд гурван жил алба хаахдаа зохиолч Н.Нагаанбуу, хөгжмийн зохиолч Л.Галмандах нартайгаа үерхэж нөхөрлөн, уран бүтээлийн найзууд болсон түүхтэй. Бидний цэргийн түүх элбэг нэг роман бичихээр шүү. Миний уран бүтээлийн багш бол Яармагийн сургуулийн хөгжмийн багш Б.Цогоо юм шүү дээ. Даг.Жамьяны “Туждаа хамт явах юмсан” дуунд сайхан аялгуу зохиосон доо.

“Төрсөн нутгийнхаа тал шиг

Түвшин аавынхаа сэтгэлийг

Түлсэн галынхаа дөл шиг

Төөнөж дандаа явах юмсан

Урсах голынхоо ус шиг

Уяхан ээжийнхээ сэтгэлийг

Уртын дууныхаа ая шиг

Уярааж дандаа явах юмсан

Буурал хангайнхаа уулс шиг

Буянтай хоёрыгоо тvшиглээд

Тулгын гурван чулуу шиг

Туждаа хамт явах юмсан” гэсэн дуу байдаг даа.

-Сайхан дуу шүү. Цогоо багшид шавь орсон гэхээр та хөгжим сонирхдог байсан юм уу?

-Үгүй үгүй. Галмандах намайг анх Цогоо багштайгаа танилцуулсан юм. Тэр хүн л анх надад “Эрдэнэт хот, багш, эмч нарын тухай гурван плакат зур” гэж зөвлөж, сэтгүүл сонинд өгч, их зохиолч Д.Нацагдоржийн хөшөөний урд сэржим өргөж тэмдэглэж байлаа. Энэ гурван зураг “Эрүүл мэнд” сэтгүүл, “Хөдөлмөр” сонинд гарч намайг уран бүтээлчийн замд оруулсан юм. Сэтгүүлийн хуудсаас өөрийн нэрийг анх харахад дахин төрөх шиг сайхан сэтгэгдэл төрж байлаа. Тэгж л Цогоо багшийнхаа ачаар уран бүтээлийн үүдээр орсон. Гэсэр сүмийн Зүмбэр будгийн бригадад ажиллаж “Монголын Шишкин” хэмээх алдарт зураач Цэмбэлдоржийн шавь болсон. Чимэдийн Алагсай гуай намайг “Хөдөлмөр” сонины зураачаар авч, 1979-1990 он хүртэл ажилласан даа.

-Чингис хааны тухай гадаад, дотоодын маш олон кино, зураг, бүтээлүүд гарлаа. Түүхэн бүтээл дээр ажилладаг зураачийн хувьд тэдгээр Чингисүүд ямар санагдах юм бэ?

-Түүхэн ямар л бүтээл гарна тэр бүхнийг өөрийнхтэйгөө байнга харьцуулж харнаа. Уран бүтээлч хүн гэдэг орос, тува, япон, монгол гээд гарал үүсэл хамаарахгүйгээр ямар бүтээлийг туурвиж амилуулж болно. Талын хүн би гэхэд Оросын I Петр хааныг зурж болно ш дээ. Виктор Гюго, Александр Дюмагийн зохиолыг уншаад би Францын түүхийг, Вальтер Скоттын романаас Английн түүхийг мэддэг болсон. Гэхдээ түүхч хүнээс илүү мэднэ гэж юу байх вэ. Гэхдээ уран бүтээл гэдэг ийм гайхамшигтай зүйл шүү дээ. Тиймээс тэр олон уран бүтээлчийн өөрийн ертөнцөөр нээсэн Чингис хаан бүхэн заавал ч үгүй нэг хэвэнд цутгачихсан юм шиг адилхан байх ёсгүй л гэж боддог. Чингис хааныг монголчууд хувилгаан гэдэг биз дээ. Хувилгаан мөн юм бол чонын дүртэй ч байж болно, хонь ч байж болно биз дээ.

-Шавь нар чинь ямар хүмүүс байна?

-Нэрт шог зураач Адьяагийн Бат-Эрдэнэ Өмнөговь аймгийн Гурвантэс суманд багш байхдаа шавь болж байлаа. Бат-Эрдэнээс ч илүү хадаг барьсан шавь маань яруу найрагч Шагдарын Уянга байлаа. Зураач, зохиолч, яруу найрагч Гүржавын Нямдоржийг Партизаны сангийн аж ахуйгаас Нагаанбуу маань олж ирж, надтай уулзуулж байлаа. Даанч Уянга, Нямдорж нар маань эрт буцчихлаа. Би тэднийгээ Монголын Пушкин ч юм уу, Лерментов гэж боддог юм. Чимэддоржийн Дунгар гэж том эрдэмтэн шавь байна.

-Таныг МЗЭ-ийн болон МУЭ-ийн шагнал, соёлын гавьяат зүтгэлтэн хэмээх цолыг аль хэдийнэ авчихсан гэж бодож явсан юм. Ардын уран зохиолч Тангадын Галсан, соёлын гавьяат зүтгэлтэн Галсангийн Жамьян гуай нар таныг “Гайхамшигтай авьяастай уран бүтээлч” гэж байсан. Та гавьяа шагналд угаасаа дургүй юм уу, эсвэл эрдэмт хүний даруу зан дийлсэн хүн үү?

-Монголын урчуудын эвлэлийн гишүүн болох гэж ардын зураач Цүлтэм гуайг дарга байхад 1986 онд өргөдөл өгсөн юм. “Сувдан сондор” аялалд 1996 онд хамт явж байхдаа Цүлтэм гуайгаас асуусан чинь “Чи чинь манайд элсээгүй юм уу, өөрөө гүйдэггүй юм уу” гэж бөөн инээдэм болсон. Ц.Энхжинг дарга байхад нэг хэлсэн. “Архив хараад хариу өгнө” л гэсэн. Одоо би дахин нэхэн өргөдөл өгөх үү, яах вэ гээд гайхаа л байгаа. (инээв) “Сэлэм Тогмид”-ын дүрийг бүтээсэн Цэрэндорж гуайгаа бурхан болоход соёлын тэргүүний ажилтны тэмдгээ жинтүүнд нь зүүг гээд нэмэрлэсэн. Талийгаач манай хашаанд амьдардаг, бид хоёр жигтэйхэн найзууд байсан болохоор гээсэн тэмдгийг нь орлуулж өөрийнхийгөө өгөхөд юу нь болохгүй байх билээ гэж бодсон. Зохиолчдын эвлэлийн батлах маань шинэ мянганы эхээр байшин минь шатахад хамт үгүй болсон. Зохиолчдынхоо хороон дээр очиход олгох байх л гэж бодож явна.

-Таныг зохиолоо бичгийн сонгодог хэлээр ч, ардын ярианы хэлээр эн тэнцүүхэн найруулга төгөлдөр бичдэг гэлцдэг. Босоо, хэвтээ хоёр бичгийнхээ алинд нь таалалтай ханддаг бол?

-Өөрт чинь нэг сонин юм ярья. Ерээд онд “Монгол бичгийн төлөө нийгэмлиг” байгуулагдаад Дорлигжав сайд Ерөнхийлөгч нь болоод сүйд болов оо доо. Нэг өдөр их эрдэмтэн Чой. Лувсанжав гуай “Чи “Хорин нэгэн хөрөг”-ийн Мандир уу. Чамайг нийгэмлигийнхээ есөн тэргүүлэгчийнхээ нэгээр сонгосон шүү” гэж утасдаж байна. Ажлаас гараад Зохиолчдын хороо руу явж байтал Ш.Гаадамба гуай аахилчихсан гүйж явна. Багш яав гэсэн чинь “Цаана чинь монгол бичгийг төрийн бичиг болгох гээд байна. Да (Ц.Дамдинсүрэн) багшийнхаа бичгийг би л хамгаалахгүй бол хэн хамгаалах вэ. Чи кирил бичгийг хамгаалах холбооны тэргүүлэгч бол” гэж тулгалаа. Зөвхөн нэг өдөр хэдхэн цагийн зайтай болсон явдал шүү дээ. Тэгэхнээ тэр хоёр холбооны аль нь ч над руу дахин яриагүй шүү. Тэр хоёр мундаг хүн надад тэгж хандсанд баярлаж л байдаг. Би бол босоо монгол бичигтээ хайртай, кирил монголдоо ч хайртай. Ганц л зүйлийг харин шударга хэлэхэд монгол бичгийг төрийн бичиг болгоход хаа ч дургүйцлээ илэрхийлнэ. Кирил бичиг бол Монголын маш том соёл. Кирилээ хаях юм бол үндсэндээ монгол сүйрнэ. Монгол бичиг Монгол Улсын оюуны соёлын дээд өв байх учиртай. Кирил бичиг бол Монголын хэрэглээний соёл байх хэрэгтэй. Кирил бичиг бол дөчин оноос хойших Монголын оюун санааны дархлаа. Хэрвээ бид энэ оюуны дархлаагаа хаячих юм бол Өвөрмонгол ч биш, буриад ч биш болж хувирна. Монгол бичгээр хүн бүхэн уншиж чадахгүй болохоор түвд бичиг шиг л болно.