Month: November 2015

Германы Хэвлэлийн зөвлөлийн гишүүн Манфред Протце Монголд байгуулагдсан Хэвлэлийн зөвлөлийнхөнд зөвлөгөө, мэдээлэл өгөхөөр иржээ. Тэрбээр “Өдрийн сонин”-д зочлон, энэ сэдвээр манай сэтгүүлчидтэй ярилцсан юм. Манфред Протце 33 жил Германы хамгийн том мэдээллийн агентлагт сэтгүүлчээр ажилласан туршлагатай. “Хурдан шуурхай ажиллах, нягт нямбай байхын зөрчлийг сайн мэднэ” хэмээн Манфред яриагаа эхэлсэн юм. “Сэтгүүлч хүн мэргэжлийн хэм хэмжээний дагуу нягт нямбай ажиллах ёстой ч өрсөлдөөн шуурхай байхыг шаарддаг. Энэ нь амьдрал дээр тун ч адармаатай асуудал” гэж тэр нэмж хэллээ. Яагаад улс орнуудад Хэвлэлийн зөвлөл байгуулагдаад байгаа юм бэ хэмээх асуултаар тэрбээр үндсэн сэдэвтээ шилжив.

-Хөл бөмбөгөөр жишээ татъя. Хөл бөмбөгт хоёр баг тоглодог. Тоглолт болгон дээр дүрэм зөрчсөн, нэгийгээ дэгээдэж унагасан гэх мэтээр зөрчил гардаг. Хэн нь буруутайг шийдэх хэрэгтэй болно. Дүрэм зөрчихөд шүүхэд очдоггүй, талбайн шүүгч шийдвэр гаргахыг хүлээдэг. Дүрмийн дагуу шийдэхээс аргагүй. Хөл бөмбөгийн хувьд дүрэм байж таарах нь. Хөл бөмбөгийн үзэгчид дүрэм зөрчигдөх эсэхийг хянаад сууж байдаг. Энэ бол өөрийн зохицуулалтын энгийн жишээ. Хэрэв дүрэм байхгүй бол яах вэ. Хөл бөмбөгийн талбайд хүссэн бүх аргаараа тэмцэлдэх байсан. Хэрэв тэгвэл үзэгчдэд тийм ч сонирхолтой байхгүй болов уу. Хэвлэл мэдээллийн салбарт гарсан зөрчил уламжлал ёсоор шүүх рүү явчихаад байдаг. Шүүх мөнгөн торгууль ногдуулж, эсвэл шоронд хорих шийтгэл ногдуулна. Зарим тохиолдолд шүүх хэвлэл мэдээллийн байгууллага буруугүй гэж үзсэн ч тухайн сэтгүүлчид хоёр зүйлийн стресс үүсгэдэг. Нэгдүгээрт шүүх дээр хамаг цагаа бардаг. Асуудал сунжирвал хоёр жил гүйнэ шүү. Хоёрдугаарт бөөн зардалтай. Өмгөөлөгчийн хөлс, шүүхийн хураамж төлнө. Сайн мэдээ гэвэл дэлхийн ихэнх оронд бурхны авралаар ямар ч сэтгүүлч бичсэн нийтлэлээ хэн нэгэнд “Энэ болж уу” гэж үзүүлэх шаардлагагүй. Муу мэдээ нь хэвлэлийн эрх чөлөөтэй гэгддэг Германд ч адил хэдийгээр байдаггүй гэдэг ч цензуртай адил нөлөө үзүүлдэг зүйл бий. “Миний тухай буруу, алдаатай бичлээ” гээд хэн нэг нь шүүхэд өргөдөл өгөхөд хоёр жилийн залхаан цээрлүүлэлт эхэлдэг. Энэ бүхэн сэтгүүлчийн тархи толгойд ул мөрөө үлдээнэ. Эцэст нь хэдийгээр буруугүй гэсэн хариу гарлаа ч “Ахиж ийм юманд орооцолдохгүй юм шүү” гэсэн бодолтой хоцорно. Шүүгдэх явцдаа сэтгүүлч өөрийн дарга нарт “Би буруугүй, алдаа гаргаагүй” гэдгээ тайлбарлана. Сэтгүүлч бол хүн. Хүн учраас жижиг том, алдаа гаргаж байдаг. Ингээд дахин шүүхэд дуудагдахгүйн тулд олны анхаарал татсан сэдвээс зайлсхийж, өдөр хоног өнгөрөөх маягаар ажилладаг. Үр дүн нь цензур маягийн нөлөө үзүүлдэг нь хамгийн аюултай. Сэтгүүлч хүн авлига, хээл хахуульд автагдахгүйгээр олон нийтийн төлөө болсон үйл явдлыг уншигчдад хүргэх учиртай. Хөл бөмбөг рүүгээ эргэж оръё. Шүүхэд очихгүйн тулд сэтгүүл зүйн мэргэжлийн стандартыг баримтлах учиртай. Хэвлэлийн зөвлөл энэ тохиолдолд талбайн шүүгч гэсэн үг. Чанартай сэтгүүл зүйн баримтлах зарчмыг ёс зүйн код гээд байгаа юм. Ялгаа нь шүүгч улаан карт өгч болно. Дахин тоглолтод орох эрхгүй гэсэн үг. Харин Хэвлэлийн зөвлөлд шийтгэлийн улаан карт байхгүй. Улаан карт өгнө гэдэг бол хэвлэлийн эрх чөлөөнд халдаж байгаа хэрэг. Алдаа гаргасны төлөө ажлаас хална гэдэг байж боломгүй зүйл. Харин Хэвлэлийн зөвлөлийн шийтгэл нь “Алдаа гаргалаа шүү” гэж сануулдаг. Сануулах гэдэг маань шар карт өгч байгаа хэрэг. Сануулах гэдэг шийтгэлийн бас нэг хэлбэр. Түүнчлэн Хэвлэлийн зөвлөл олны өмнө шар карт өгөх хэрэг гардаг. Онцгой хүнд тохиолдолд л шүүхэд очдог. Хөл бөмбөгчин нэгийгээ эмнэлэгт хэвттэл нь зодчихвол шүүхийн өмнө дуудагдах вий. Германд Хэвлэлийн зөвлөлд жилд ойролцоогоор 700 гомдол ирдэг. Үүний 10-20 хэрэгт л шар карт өгдөг. Бусад үед олны өмнө шар карт өгөхгүйгээр сануулах шийтгэл ногдуулдаг. Яагаад гэвэл редакцид боломж олгох учиртай.

-Ийм тохиолдолд тухайн сэтгүүлч сэтгэл хангалуун үлдэх байх. Харин эсрэг талд ногдсон шийтгэл хөнгөн санагдвал шүүхийг илүүд үзэж магадгүй?

-Гомдол нь үндэстэй гэсэн хариу сонсвол гомдол гаргагч тал ч сэтгэл хангалуун үлдэнэ. Гомдол нь үндэслэлгүй гэсэн хариу гарвал сэтгэл хангалуун бус хоцорно. Хамгийн чухал нь бүгд Хэвлэлийн зөвлөлийг шүүгчээр хүлээн зөвшөөрөх учиртай.

-Сэтгүүлч мэргэжлийн алдаа гаргасан бол Хэвлэлийн зөвлөлөөр шүүлгэхийг хүсэх байх. Харин гомдол гаргагч нь шүүхийг сонговол яах вэ?

-Хүн болгон шүүхэд гомдол гаргах эрхтэй. Туршлага бидэнд юу хэлж байна гэхээр Германд жилд 700 хэрэг Хэвлэлийн зөвлөлд ирдэг. Шар карт өгөх, олны өмнө нэрийг нь зарлах шийтгэл ногдуулдаг. Энэ бүгдээс 2-3 хэрэг л дахин шүүх рүү явдаг. Яагаад гэвэл Хэвлэлийн зөвлөлд хэрэг шийдүүлэх нь хэд хэдэн давуу талтай. Хэвлэлийн зөвлөлд гомдол гаргавал шүүхийг бодвол богино хугацаанд хариу өгнө. Хамгийн удлаа гэхэд гурван сарын дотор хариу гарна. Түүнчлэн Хэвлэлийн зөвлөлд гомдол гаргахад өмгөөлөгчийн хөлс, шүүхийн хураамж төлөхгүй, зардал гарахгүй. Энэ нь хоёр талд аль алинд нь ашигтай. Гэхдээ Хэвлэлийн зөвлөлийн дүгнэлтийг хэн нэгэн этгээд урвуулан ашиглахаас хамгаалсан заалт байдаг. Аль нэг редакцийг ( Хэзээ ч сэтгүүлчийг ганцааранг нь авч хэлэлцдэггүй. Редакцийг авч хэлэлцдэг) Хэвлэлийн зөвлөл алдаа гаргасан байна гэсэн дүгнэлт гаргасан тохиолдолд түүнийг нь шүүхэд аваачиж өгч “Хэвлэлийн зөвлөл алдаа гаргасан гэж үзсэн” гэж болзошгүй. Хэвлэлийн зөвлөлийн дүгнэлтийг шүүхэд баримт нотолгоо болгохгүйн тулд Хэвлэлийн зөвлөл болон шүүхэд давхар гомдол гаргасан бол Хэвлэлийн зөвлөл шийдвэр гаргадаггүй, түдгэлздэг.

-Хэвлэлийн зөвлөл хаанаас санхүүждэг вэ?

-Сэтгүүлчдийн үйлдвэрчний эвлэл, эздийн байгууллага Хэвлэлийн зөвлөлд 50:50 хувийн төлөөлөлтэй байдаг. Хэвлэлийн зөвлөлийн санхүүжилтийг сэтгүүлчдийн байгууллагын төлөөлөл болон эздийн төлөөлөл 50:50 хувиар гаргадаг. Хэвлэлийн зөвлөлийн үйл ажиллагааг тогтвортой байлгахын тулд ажлын алба хэрэгтэй. Германы хувьд төрөөс Хэвлэлийн зөвлөлд нэмэлт мөнгө өгдөг. Хэвлэлийн зөвлөлийг дэмжсэнээр шүүхээр орж байгаа хэрэг багасна. Энэ нь төрийн төсвийг хэмнэж байгаа хэрэг. Германы Хэвлэлийн зөвлөл жилд дөрвөн удаа хуралддаг. Онцгой тохиолдолд илүү олон удаа хуралдана. Ёс зүйн хорооны гишүүд бүгд хуралдаа ирж суух учиртай. Ёс зүйн хорооны гишүүд бүгд сайн дураар ажилладаг. Энэ улсууд үндсэн ажилтай, цагаа төлөвлөх шаардлагатай учраас жилд дөрвөөс илүүгүй хуралдахаар төлөвлөдөг.

-Эздийн байгууллага, сэтгүүлчдийн төлөөлөл Хэвлэлийн зөвлөлийг бүрдүүлдэг гэж та хэллээ. Гэтэл Хэвлэлийн зөвлөлийн гишүүний харьяалагддаг хэвлэл мэдээллийн байгууллагын тухай гомдол орж ирвэл яах вэ?

(Энэ үед Хэвлэлийн зөвлөлийн гишүүн, “Өдрийн сонин”-ы албаны дарга Э.Энэрэл ярианд оролцов. Хэрэв тухайн гишүүний харьяалагддаг хэвлэл мэдээллийн байгууллагатай холбоотой гомдол орж ирвэл тухайн гишүүн сонирхлын зөрчилтэй гэж үзээд асуудлыг шийдэхэд оролцуулахгүй гэж тэр тайлбарлав)

-Хэвлэлийн зөвлөлийн эхний хийх ажил тухайн редакцид захиа бичдэг. Танай редакцийн эсрэг ийм ийм гомдол ирлээ. Редакци ажлын арав хоногт багтаан энэ гомдлын талаар хариу өгнө үү гэдэг. Тогтсон хугацаанд редакци өөрийгөө өмгөөлөх бүхнээ хариундаа өгөх учиртай. Харин Ёс зүйн хуралдаан дээр гомдол гаргагч тал, редакцийн төлөөллийг байлцуулдаггүй.

-Монголын нөхцөлд редакци биш улстөрчид шүүхэд ялалт байгуулах нь олонтаа байдаг?

-Улстөрчид өөрсдийн нэр хүндэд халдсан гэж шүүхэд гомдол мэдүүлдэг. Тухайн улстөрч шүүхэд гомдол мэдүүлэх эрхээ л эдэлж байгаа хэрэг. Хэрэв сонин тухайн улстөрчөөс өөр бодолтой байгаа бол сонин дээрээ түүнийгээ л бичээд байх хэрэгтэй. Харин тухайн улстөрч сонин ажиллахад саад болж компьютерийг чинь хураагаад эхэлбэл шүүхэд хандах боломжтой. Энэ тохиолдолд Хэвлэлийн зөвлөлийн бас нэг үүрэг гарч ирнэ. Хэвлэлийн зөвлөл хоёр зорилготой. Нэгдүгээрт Хэвлэл мэдээллийн салбарт мэргэжлийн хэм хэмжээ зөрчигдсөн үед сануулах. Хоёрдугаар үүрэг нь хэвлэлийн эрх чөлөөг хамгаалах. Хэвлэлийн эрх зөрчигдөх болгонд Хэвлэлийн зөвлөл үгээ хэлж байх ёстой. Монголд Хэвлэлийн зөвлөл байгуулагдаад нэг жил болж байна. Хэвлэлийн зөвлөл дүрмийн дагуу цэвэр, зөв шийдвэр гаргаж байвал шүүгчид тэдний шийдвэрийг чихнийхээ хажуугаар өнгөрөөхгүй. Олон нийт ч анхаарах болно. Хэвлэлийн зөвлөл тухайн редакцийг ёс зүйн алдаа гаргасан гэж тогтоох нь редакцийн эсрэг ажиллаж байгаа хэрэг биш. Улстөрч энэ тохиолдолд шүүхэд хандлаа гэж бодъё. Тэгвэл энэ асуудлыг олны өмнө гаргаж болно. Энэ улс төрч энэ үйлдлээрээ юу харуулж байна вэ. Редакци тэртэй тэргүй алдаагаа хүлээн зөвшөөрч, залруулга гаргачихаад байхад шүүх рүү явж байгаа нь хэвлэлд хохирол учруулахыг хүсч байна. Хэвлэлийн эрх чөлөөнд халдсан үйлдэл боллоо гэж мэдэгдэж болно. Хэвлэлийн хамгийн гол түнш нь олон нийт. Өнөөдрийг хүртэл улстөрчид “Надад шүүхэд хандахаас өөр арга байсангүй” гэдэг. Одоо бол Хэвлэлийн зөвлөл гээд өөр арга бий боллоо.

“Ньюанс” хамтлагийн дуучин
М.Амарсанаатай ярилцлаа. Тэрбээр Буриадын поп дуучдын тоглолтыг зохион байгуулж
буй. Буриадын поп мюзик шоу концерт Бөхийн өргөөнд ирэх сарын 3–нд болох
юм.

-“Ньюанс”-ынхныг Буриадад
тоглолт хийхэд сайхан хүлээж авдаг гэдэг. Буриадын дуучдын тоглолтыг Монголд
хийхэд энэ нөлөөлсөн үү?

-Улаан-Үд, Эрхүү, Читад бид хэд
хэдэн тоглолт хийсэн. Гадагшаа тоглолт хийх хүнд. Гэхдээ угсаа гарал нэгтэй,
буриад монголчууд маань тусалж дэмждэг. Есдүгээр сарын сүүлээр залуус маань
“Монголд ийм тоглолт хиймээр байна. Хамтарч зохион байгуулж өгөөч ээ” гэсэн.
“Буриад поп старс” нэгдэл гэж байдаг. Эстрад поп дуучид нь нэгдэж, хамтарч уран
бүтээл хийдэг. Тэдэнтэй хамтарч дэмжиж ажиллахаар шийдсэн юм.

-Буриаддаа олны танил хүмүүс юм
шиг байна лээ?

-Манайд л нэг, хоёр дуучныг нь
мэддэг болохоос Буриад, Якут, Халимаг, Тувад нэр хүндтэй уран
бүтээлчид.Тодорхой хэмжээгээр олонд танигдсан, уран бүтээлээ хүргэсэн, Москва,
Красноярск, Новосибирск хотуудаар яваад тоглочихдог л юм билээ. Тэндээ
танигдсан. Харин манайд анх удаа Буриадын поп эстрадын дуучид тоглолтоо хийж
байгаа юм.

-Буриадууд монголчуудын
тоглолтыг халуун дулаан хүлээж авдаг юм байна, Өмнөд Монголчууд ч Монголын уран
бүтээлчдийг сонсох дуртай?

-Ер нь элгэмсүү. Сүүлийн үед
хил харилцаа нээгдээд нээлттэй болчихсон чинь эд маань хот дотроо дэлгүүр
хоршооны хаягаас авахуулаад монголоор бичдэг болсон байна лээ.

-Монголын уран бүтээлчдийг хэр
сайн мэддэг вэ, буриадууд?

-Манай гавьяат жүжигчин
П.Ганбат агснаас авахуулаад мэднэ дээ. Н.Мөнхзул маань Буриадын ардын жүжигчин
гэх эрхэм хүндтэй цолыг хүртсэн. Манай залуу дуучин Г.Ариунбаатар Улаан-Үдийн
театрын концертмейстр Дарима Линховенд шавь орж, бэлтгэл хийсний үр дүнд
П.Чайковскийн нэрэмжит дуурийн дуулаачдын олон улсын уралдаанд түрүүлсэн.

-Өөрөө буриадаар сайн ярьдаг
гэсэн байх аа?

-Ярина аа ярина. Би чинь буриад
юм чинь.

-Аав тань “Жаран хар” гэж
алдаршсан эрэгтэй найрал дуучдын нэг байсан гэдэг. Тэр олон эрчүүдийн хоолой
үнэхээр онцгой сэтгэгдэл төрүүлдэг?

– Г.Жанчив, Д.Дашням,
Ө.Баярмагнай ах бүгд л манайхаар орж гардаг, аавын найзууд. Тэдний дууг хамгийн
их сонсдог хүн би байлаа. Дорнодын хөгжимт драмын театрт өссөн. Манай аав
цэрэгт явж халагдаж ирээд, Цэргийн ансамбльд орсон анхны жаран харын нэг.
Д.Мөнхөө гэж хүн байв. Дараа нь Дорнодын театрын гоцлол дуучнаар олон жил
ажилласан даа, миний аав.

-Та хувьсгалаас өмнөхөн хил
давж орж ирсэн буриадуудын үр удам гэсэн. Оросын хувьсгалаас зугтаж орж ирсэн
гэдэг шалтгаанаар их хэлмэгдэлд өртсөн ард түмэн. Тэр гашуун түүх үр удамд нь
ул мөрөө үлдээсэн болов уу?

-Тэр үед хэцүү л байсан юм
билээ. Манай өвөө аав, ээжтэйгээ орж ирээд нутаг олдохгүй их нүүсэн юм билээ.
Дорнодын Цагаан-Овоогийнхон бол их нүүсэн гэдэг. Урагшаа Халх нөмрөгийн сав
газарт очиж нутагласан ч гэдэг. Сүхбаатарын Эрдэнэцагаан ч орж байсан. Нүүдлийн
маршрутыг нь гаргавал их хол явсан юм билээ. Хил татах үеэр хилийн наана цаана
ах дүү нар нь үлдэж. Тухайн үед өвөөгийн хоёр ахыг баривчлаад явсан, нэг нь
эргэж ирээгүй гэдэг. Бид юугаа мэдэх вэ. Хэлмэгдүүлэлт, баривчилгаа гэж ч
мэдэхгүй юм чинь. Ямар ч байсан “Миний хүү, чимээгүй байгаарай” л гэдэг байсан.
Манайхан дотор болдоггүй улсууд байж л дээ. Өвөө маань “Ийм хүмүүсийн нэрийг
дурдаж болохгүй” гэдэг. Одоо л угийн бичиг, хуучны юм сөхөөд харахаар манайхан
дотор цэрэг арми, Нармай монгол, Манж Го гэж байхад манай холын төрлийнхөн тэр
дунд бужигнаж л явсан байдаг. Манайхан их дууч хуурч, барилддаг, нааддаг, их
карталдаг (хөзөр тоглодог) барьдаг улсууд байсан гэдэг. Өвөө, эмээ дээрээ
өссөн. Өвөө маань тухайн үедээ цэргийн агт морьдыг хардаг. Бичиг үсэгтэй,
багшилдаг, нярав хийж байжээ.

-Аавын тань дуулдаг хуурддаг
авьяас өөрт чинь өвлөжээ?

-Дорнодын театрын хууччуул бол
Д.Мөнхөөгийн хүүхэд гээд намайг андахгүй дээ. Ямар л тоглолт болно бүгдийг нь
үздэг байлаа. Аав сайхан хоолойтой. Ардын жүжигчин А.Дашпэлжээ гуай хэлж байсан
юм. Орон нутгаас ирсэн дуулаачдын конкурс болдог байлаа. Тэрэн дээр Дорнодоос
нэг дуучин ирлээ гэхээр гайхдаг байсан. Д.Мөнхөөгийн хүү байсан юм байна.
Айхавтар баритон байв. Бас л сандаргадаг баритон байсан даа гэж ярьдаг. Дуучны
хувьд муу байгаагүй юм байна гэж дотроо боддог.

-Дуучин болно гэхээр аав тань
яаж хүлээж авав?

-Ерөөсөө дуучин болгох гэж
зүтгэсэн. 1982 онд Монголын анхны хүүхдийн язгуур урлагийн чуулга
байгуулагдсан. Хуучин “Тэмүүжин” театрыг үүсгэн байгуулалцсан Батсүх гэж багш
бий. Энэ багш санаачилж Солонго чуулга бий болсон. Дөч гаруй хүүхэдтэй
Улаанбаатарт ирж, МҮЭСТО-нд анхны уран бүтээлийн тоглолт хийж байлаа. Тэгэхэд
нэг сар “Найрамдал” зусланд амраагаад, тоглолт хийж, Сайд нарын зөвлөл,
Цэдэнбал Филотава тоглолтыг маань үзсэн. Талийгч Амбий надтай хамт чуулгад
байв. Аав маань урлагийн хүн болгох гэж их зүтгэсэн юм билээ. Гуравдугаар
ангидаа анх МҮЭСТО-ы том тайзан дээр гарсан.

-Анх буриад дуу дуулсан гэдэг
бил үү?

-Тийм. Телевизийн алтан санд
хадгалаатай байдаг. “Ёохор”, “Аав ээжийн ач” гэдэг хоёр дуу дуулсан.

-Баруун Монголын дуугаар
дагнадаг дуучид бий. Сонсоход сайхан л байдаг. Өөрөө буриад дууны цомог гаргах
бодол байдаг уу?

-Загасчны морь усгүй гэж.
“Ньюанс” хамтлагтаа санаа тавиад, хувийн уран бүтээл, сонирхол давамгайлахгүй л
дээ.

-Буриадад тоглохдоо бол хэдэн
буриад дуу дуулчихна биз?

– Дуулахын хувьд буриад ардын
дуу удаан хугацаагаар дуулаагүй болохоор хэцүү л юм билээ. Сая тоглохдоо ямар ч
байсан хэдэн дуу дуулсан. Хүмүүс сайхан л хүлээж авч байна лээ. Алсдаа дан
буриад ардын дуугаар уран бүтээлийн тоглолт хийж болох юм.

-Монгол үндэстэн дотроо
буриадууд бас элгэмсүү улсууд юм болов уу. Буриад дуучдын тоглолтыг Сэнгийн
Эрдэнэ сан ивээн тэтгэж байгаа юм байна?

-Тийм ээ, энэ тоглолтод Сэнгийн
Эрдэнэ сан дэмжлэг туслалцаа үзүүлж байгаа. Түүнчлэн Буриадын Соёлын сайд Тимур
Цыбеков дэмжлэг үзүүлж байгаа.

-Буриадууд хэр олуулаа вэ?

-Ер нь цөөхөн. Оросын Буриадууд
бол 500 мянга орчим л байгаа болов уу. Монголд байгаа нь 40-50 мянга байна уу,
үгүй юу. Яахав дээ, хуучин цагт анкет бүртгэлд заримдаа буриад, заримдаа халх
гээд явчихдаг байж.

-Харин өөрийн чинь ургийн овог
юу гэж байдаг вэ?

-Улаалзай хүбдүүд овогтой.
Улаалзай омгийн хүүхдүүд гэсэн үг. Домгоор бол Баргабаатар гурван хатантай
байсан. Их хатнаас нь Алунгоо эх төржээ. Чингис хааны нагац нар гэдэг. Үлдсэн
хоёр хатнаас зургаан хүүхэд төрсөн. Тэр хүүхдүүддээ бултад нь нэр өгсөн. Тэр
нэрс дунд Улаалзай гэж байдаг.

-Сонин юм байна. Энэ тоглолтод
ямар уран бүтээл дуулагдах вэ?

-Оросын буриадууд их эмоцитой
улсууд. Бүх дуунууд нь доргио. Ардын дуунуудаа поп чиглэлээр хийчихсэн.
Түүнчлэн их уянгалаг зөөлөн дуунууд ч бий. Манайхан “Тоонот нутаг” гээд дуулах
дуртай шүү дээ. Их аялгуулаг зөөлөн дуунуудтай учраас хүмүүст сайхан сэтгэгдэл
төрүүлэх байх. Дээр нь бас тоглолтын нэг сюрприз нь азтай хосыг “Байкал ривера”
жуулчны баазад амрах эрхийн бичгээр шагнах юм.

-Түрүүн аавын чинь тухай
асуусан. “Ньюанс”-ынхан бас ээжүүддээ зориулж тоглолт хийж байсан. Ээжийнхээ
тухай яриач?

– Манай ээж багш. Олон жил
Дорнодын нэгдүгээр бага сургуульд багшилсан. Сүүлд тавдугаар сургуульд багшилж
байлаа. Пионерийн удирдагч, хүүхдүүд айдаг. Одоо хүртэл “Танай ээж айхавтар хүн
байсан” гэдэг. Их зарчимч хүн шүү дээ. Одоо ч би ээжээсээ айдаг (инээв)

-Ач нараа хатуу гараар
хүмүүжүүлэх үү?

-Ач нартаа арай өөр өө. Мэдээж
сурагчид шигээ хандахгүй л дээ. (инээв)

-М.Амарсанаа өнөр гэр бүлтэй
юу?

-Гурван хүүхэдтэй. Хүү, хоёр
охинтой. Эхнэр маань бизнес эрхэлдэг. Сайхан л амьдарч байна.

-Хүүхдүүд чинь бас удам дамжсан
авьяастай юу?

-Тэр талаар хэлж мэдэхгүй. Би
санаа тавихгүй байгаа юм уу. Манай хүүхдүүд нэг их айхавтар дуулъя, хуурдъя
гэдэггүй л юм. Гэхдээ урлагийн үзлэг боллоо гээд гүйж харайж л явдаг. Ямар ч
байсан бага охиноо “Цөмөөхэй”-д бүртгүүлнэ гэхээр нь “Ор, ор” гэсэн. Өнгөрсөн
жил бас олны хэсэгт орсон. Урлаг, гоо зүйн хүмүүжил олгодог. Тэр тусмаа балет
биеэ зөв авч явах, бусадтай зөв харилцахад зүгшрүүлж өгнө. Балет зөв алхах
гишгэхийг зааж өгдөг болохоор олны дунд явж л байг гэж боддог.

-“Ньюанс”-ын залуусыг анх гарч
ирж байсныг санаж байна. Бид фэнүүдээ сонгодог урлаг руу чирнэ гэж байсан. 15
жилийн дараа эргээд харахад юу бодогдох юм бэ?

-Бид нар чинь бараг учраа ч
олохгүй хэдэн залуу байлаа. Залуу хүний дэврүүн сэтгэлээр өөрсдөдөө их итгэлтэй
байжээ. Таван жилийн дараа анхны тоглолтоо хийж байсан. Бэрхшээлтэй зүйл байсан
ч даван туулсан. Гоё хараад зөв л явах ёстой юм билээ. “Даруухан явцгаа, бусад
нь болно” гэж нэг хүн хэлсэн байдаг. Даруу байсны буруу ч гэж алга. Бид найман
тоглолт хийж, дөрвөн цомог гаргасан байна. Монгол гэж дуудуулаад гадаадын
тайзан дээр гарах сайхан л юм билээ.

-“Ньюанс”-ынхан студи
байгуулжээ. Эндээ юу хийдэг вэ?

– Бүх юмыг нь өөрсдөө хийсэн
дээ. Барилгын хэдэн найз нар, ах нар тусалсан. “Гангар инвест”-ийнхэн маань
тусалсан. Энд уран бүтээл явж байна. Ихэнхдээ л өөрсдийнхөө дуу хоолойг бичдэг
юм даа. Бэлтгэл сургуулилтаа хийнэ. Найз нөхөд ирээд бичлэгт орно гэвэл
тусалдаг. Манай урлагийнхнаас ирээд бэлтгэл хийнэ. Бие биедээ туслах л ёстой юм
чинь.

-Шинэ уран бүтээл хийж байгаа
юу?

-Эрэл хайгуул хийж л байна.
Уран бүтээл хийхэд санхүүгийн бэрхшээл бий. Энэ жил өөрсдийгөө санхүүжүүлээд
хоёр клип хийчихлээ. Том Жагаагийн хөгжим “Дэлхийд ганцхан Монгол” гээд сайхан
уран бүтээл хийсэн. Монгол Улсын Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Б.Наранбаатарын
хөгжим “Сэлэнгийн намар” гээд дуундаа клип хийлээ. Дандаа хол явж зураг авсан.
Натурт гарна гэхээр сэтгэл хөдөлж, догдлоод энэ намар юу болов. Д.Дүйнхэржав
маань арванхоёрдугаар сарын 5-нд дуучин Ө.Уянгатай “Сонгодог үдэш” гээд тоглолт
хийх гэж байна. Зүгээр суухгүй, ажил явуулаад байх санаатай.

-Буриадын тоглолтод ирэх
дуучдын тухай сонирхуулаач?

-Одоо ирэх дуучдаас Мэдэгма
Доржиеваг манай залуус мэдэх байх аа. “Хамаг Монгол” төслөөр нь Чингис
Раднаевыг таних болов уу. Л.Балхжавын тоглолтод ч оролцож байсан. Ирж байгаа
дуучин бүсгүйчүүд маань Буриаддаа дандаа миссийн тэмцээнд орж шалгарч байсан
бүсгүйчүүд юм. Сайн дуучид, тоглолт жүжиглэлт сайтай уран бүтээлчид. Тоглолтод
“Хатагур зүү” хамтлаг, модерн бүжгийн “Капучино”, “Угол зрения” хамтлаг зэрэг
алдартай олон уран бүтээлч оролцоно. Дулма Сунраповаг “Мухар гудамж” киноны гол
дүрд тоглосон учраас манай үзэгчид мэдэж байгаа. Елена Борохитова Москвагийн
консерватори төгссөн мэргэжлийн төгөлдөр хуурч. Улсдаа дээгүүрт ордог урлагийн
сургууль төгссөн дуучид учраас дууныхаа үг, аяыг өөрсдөө бичдэг. Мөн буриад
ардын дууг орчин үеийн хөгжмийн хэмнэлд оруулж дуулсан нь сонсогчдод таалагдана
байх аа.

-Өөрөө бас дуулдаг бүжиглэдэг,
жүжиглэдэг авьяастай байх аа?

-ТВ-5 телевизийн “Ододтой
бүжиглэе” нэвтрүүлэгт намайг орооч гэхэд нь “Хамтлагийнхнаасаа асууя” гэж
байлаа. Энэ хэд маань “Та орчих, орчих” гэсэн. Яахав, урлагт алхаж байгаа юм
чинь өөрийгөө сорьж үзэх зүгээр юм байна лээ. Арван бүжиг бүжиглэж үзсэн. Гоё
санагдсан. Хичээвэл болохгүй юм байхгүй. Кинонд тоглооч гэхээр нь бас
“Валентины захидал” кинонд Валентины дүрд тоглосон. Сүүлд харахад болсон л
санагдсан.

“Шилдэг өнгө” продакшны дэд захирал, жүжигчин С.Өлзийхүүтэй ярилцсанаа хүргэе.

-Танай продакшн хорин жилийн ойтойгоо золгож байгаад баяр хүргэе.

-Хорин жил гэдэг үнэхээр урт хугацаа боловч маш хурдан өнгөрчээ. “Өнгөт инээд” продакшн Хошин урлагийн театрын дараа байгуулагдсан ууган продакшнуудын нэг. Энэ ч утгаараа Монголын урлаг, соёлын бүхий л уран бүтээлчид манай продакшны уран бүтээлд ямар нэг хэмжээгээр оролцож, хамтдаа олон ч уран бүтээл туурвисан байна. Хамтлагийнхаа ойн хүрээнд хийж бүтээсэн уран бүтээлээ нэгтгэлээ. Өнгөрсөн хугацаанд шоу тоглолт, кино, мюзикл зэрэг маш олон уран бүтээлийг хийсэн байна. Өмнө нь ерөөсөө тэдэн уран бүтээл хийчихлээ гэж тоолж үзэж байгаагүй юм билээ. Ийм сайхан уран бүтээлүүдийг Монголын урлаг, тэр дундаа хошин урлагийнхантайгаа, уран бүтээлчидтэйгээ хамтарч ард түмэндээ хүргэсэн гээд бодохоор сэтгэл маш их хөдөлж байна.

-Хичнээн уран сайхны кино хийсэн бэ?

-Хошин урлагийн продакшнуудаас хамгийн анх “Өнгөт инээд”-ийнхэн “Бүтэлгүй новш” инээдмийн киногоор үзэгчдэд бэлэг барьж байлаа. Монголын анхны аймшгийн кино гэгддэг “Ядуугийн зовлон” киног мөн л бид бүтээсэн. Түүнчлэн “Аюултай харилцаа”, “Бор чоно”, “Ядуугийн зовлон”, “Сүүлчийн бүжиг”, “Дурлалын сум”, “Зугтаарай”, “Сая долларын олз” зэрэг нийтдээ есөн бүрэн хэмжээний уран сайхны кино хийгээд байна.

Зөвхөн томчуудад зориулсан уран бүтээл хийгээд зогсохгүй “Баавгай дуулах уу” хүүхдийн жүжгийг мюзикл болгон тавьсан. Мөн “Алладиний шидтэн” хүүхдийн бүтээл “Гэгээн муза-2015” наадмаас шагнал хүртсэн. Үүнээс харахад манай продакшн урлагийн бүхий л төрөлд хүч үзэж, шинэ содон уран бүтээл хийхийг эрмэлздэгийн илрэл болов уу. Мөн “Ногоон ой” төслийн хүрээнд Монгол орныхоо баруун аймгийг хоёр удаа тойрсон. Малчдын бэлчээрийг хамгаалах зорилготойгоор Швейцарь, Монголын хамтарсан төслийн хүрээнд ийн тоглолтоор явж байлаа. Мөн “Үнэгүй юм”, “Зөн билгийн тулаан” зэрэг нэвтрүүлгийг хүртэл санаачилж байлаа.

-Танай продакшны алдартай хошин цуврал нэвтрүүлэг бас байгаа байх аа?

-“Өнгөт инээд” продакшн “12 давхар” нэртэй хошин урлагийн телевизийн нэвтрүүлэг бэлтгэж үзэгчдэд хүргэдэг байсан. Өчигдөрхөн дөрвөн өдөр, дөрвөн шөнө сууж уг нэвтрүүлгийн бүх дугаарыг нэгтгэлээ. 200 хальс нэвтрүүлэг хийсэн байна. Энэхүү нэвтрүүлэгт ахмад, дунд, залуу гээд гурван үеийн төлөөлөл өөрөөр хэлбэл Монголын урлагийн салбарын ихэнх уран бүтээлчид ямар нэг байдлаар дүр бүтээж оролцсон байна. Бурхны оронд одсон мундаг жүжигчид ч их байна.

-Тэр дундаа хошин урлагийнхнаас танай продакшнд хөл тавиагүй жүжигчин бараг байхгүй болов уу?

-“Шинэ үе”, “Маск” зэрэг манайхаас салаалж нахиалж гарсан хамтлаг, уран бүтээлийн гараагаа манайхаас эхлүүлж байсан уран бүтээлчид олон бий. Мөн манай продакшнтай хамтарч ажилладаг жүжигчид ч цөөнгүй бий. Туяа эгч, “Шинэ-Үе” продакшны Бооёо, Алтангэрэл, тус хамтлагийг үүсгэн байгуулалцсан Лхагваа ах, “Маск” продакшны Онон, Баярмагнай, Эрдэнэзаан, Гэрэлээ гээд олон жүжигчинг нэрлэх байх. “Маск”-ын Дэлгэрсайхан манай хамтлагийн телевизийн нэвтрүүлэгт оператороор ажилласан байхад “Эмоци” хамтлагийн Тэмүүжин “Үнэнээ хэлээч” жүжгийн бүжигчнээр гарч байсан гээд. Драмын Амгаа зэрэг залуучууд оюутан байхдаа манай жүжгийн туслах дүрүүдэд тоглож байсан, маш олон уран бүтээлчид “Өнгөт инээд” гэх энэ айлаар орж гарсан байдаг. Өнөөдөр ард түмэнд уран бүтээлээрээ танигдаж, тодорхой хэмжээний байр суурь, өнгө төрхөө олчихсон жүжигчдийн ихэнх нь манайхаас гараагаа эхэлж байсан. Нэг ёсондоо бид тэднийг хурцалж өгчээ гэж бодохоор бахархах сэтгэл төрж байна.

-Ойгоороо үзэгчдэдээ ямар бэлэг барихаар зэхэж байна вэ?

-Хошин урлагийн зургаан продакшн хамтарсан томоохон хэмжээний тоглолт хийнэ. Бэлтгэлээ ерөнхийдөө хангачихлаа. Мөн тоглолтод Чапи, Суурь гээд уран бүтээлчдээс гадна манай киноны уран бүтээлчид уран бүтээлээ хүргэх болно.

-“Өнгөт инээд” хамтлагийн хувьд эргээд харахад өнгөрсөн хугацаанд хошин урлагт нэлээд олон зүйлийн анхдагч байсан. Энэ талаар хуваалцахгүй юу?

-Хүсэлээ бид хоёр оюутан байхдаа танилцаж байлаа. Би Улсын драмын эрдмийн театрт жүжигчин байхад Хүсэлээ маань оюутан байсан. Ингээд Хүсэлээ сургуулиа төгсч найруулагч болж продакшнаа байгуулаад би жүжигчин нь боллоо. Нэг өдөр Хүсэлээ “Францад тайз дэлгэц хосолсон дэглэлт байдаг юм байна. Бид ч гэсэн ийм төрлийн уран бүтээлийг үзэгчдэд хүргэе” гэсэн санааг дэвшүүлж “Өнгөт инээд” тайзан дээр үзүүлж болохгүй үзүүлбэрийг дэлгэцээр гаргаж уран бүтээлчид харилцан тоглолт хийх болсон. Жүжигчин Дэмидбаатар ирэх боломжгүй бол дэлгэцээр түүний тоглолтыг урьдчилан авч тоглолтын үеэр тайзан дээр гаргахад нь би харилцан байгаа мэтээр тоглох энэ л санааг анх нэвтрүүлсэн хэрэг.

-Ер нь хошин урлагийнхантай эргэх холбоотой биз?

-Хошин урлагийн тогоонд орохдоо манай тоглолтод заавал орсон байх жишээтэй. Хүний амьдралд жаргал зовлон ямар ч явдал тохиож болно. Магадгүй гаднаас нь харахад уран бүтээлийн өрсөлдөгч юм шиг боловч манай хошин урлагийнхан нэгэн цул болж сэтгэлээрээ нэгдмэл байж чаддаг.

-Тухайн үед жүжгийн сэдвээ хэрхэн сонгодог вэ?

-Сэдэв сонголтын үед амьдарч буй нийгэмдээ хурц, мэдрэмжтэй байх нь чухал. Үзсэн харсан зүйлээс гадна, ном зохиолоос санаа авна, үүн дээрээ баяжуулж нэмж хачирлаж бичнэ. Ялангуяа манай Хүсэлээ жүжгийн зохиол тусгайлан бичнэ.

-Хошин урлагийг хамгийн хүнд урлаг гэж ярьдаг. Хүн инээлгэх уйлуулахаас хэцүү гэж үү?

-Байгаа онохгүй юм яриад өнөөх нь инээх ч биш, ярвайх ч биш юм болж хувирдаг. Хошин урлаг бас л байгаа онохгүй бол юу ч биш болж хувирдаг.Тун хачрыг нь хэтрүүлбэл амтгүй. Ер нь уран бүтээлчдээс маш өндөр мэдрэмж шаардсан урлаг.

-Хэдий анхдагч гэх боловч ахмад үеийнхнээсээ заавар, зөвлөгөө авдаг байсан болов уу?

-Туяа эгч, Чаминчулуун эгч, Сосорбарам ах болон манай Драмын театрын бурхад гэгддэг Дорлигжав, Цэвээнравдан, Дорлигжав зэрэг олон сайхан ахмад уран бүтээлчдээс зөвлөгөө, заавар авна. Аль ч урлаг дээд үеийнхнээсээ үлгэр дуурайл авдаг. Бид мөн л ийм замналаар уран бүтээлээ хийж ирсэн дээ.

-Тэр үеийнхээ сайхан дурсамжаас хуваалцахгүй юу. Хошин урлагийнхан хоорондоо хошигнох, нэгнийгээ чадах зүйл чамгүй л их гардаг байлгүй?

-Хөдөө уран бүтээлийн тоглолтоор явж байлаа. Тэгсэн миний өмсөх хувцсыг хооронд нь холбож зангидаад хэц шиг болгоод уячихсан байсан. Аз болоход дараагийн үзүүлбэр дээр ганц малгай солиод гарах байж таараад гайгүй өнгөрсөн. Дараа хэргийн эзнийг нь тогтоосон чинь одоо “Маск”-ын МС буюу Мөнхсайхан байдаг байгаа. МС их сахилгагүй. Дандаа хүн амьтан чадаж, шоглож явдаг байсан байхгүй юу. Тэгэхээр нь би хариугаа авах гээд хорон санаа худалдаж авлаа. Тэр үед бид нэг нэгнийгээ чадах шилдэг хорон санаа мөнгөөр худалдаж авдаг байсан.

-Хэдэн төгрөгөөр?

-Хорон санааныхаа ач холбогдлоос хамаараад 5000, 10000, 15000 гээд тус тусдаа үнэтэй бас. Надад нэг хорон санаа байна 5000 төгрөгөөр зарна гээд л. Би нэгнээс нь санаа аваад Мөнхсайханы тоглолтоо дуусгаад өмсдөг өмдийг нь оёдолчноороо нэг см зайтай ойр ойрхон хэрээд оёулчихсан. Яг тоглолт дуусаад Мөнхсайхан өмдөө өмсч чадахгүй бөөн инээдэм болж байсан. Одоо хэр нөгөө өмднийхөө оёог ханзалж чадаагүй байдаг гэсэн. Эхнэр нь ганц хоёр оёо ханзлаад л залхаад “Ёо ямар хэцүү юм бэ” гээд шидчихдэг гэж байсан. Иймэрхүү байдлаар нэгнийгээ чадах зүйл зөндөө гарна.

-Танай ангийхан ингээд харахад бүгд л урлагт өөрийн гэсэн орон зайг бий болгожээ?

-СУИС-ийн багш нар маань ярьдаг л даа. Нэг ангиас сайндаа хоёр, гурван хүүхэд л чадвартай уран бүтээлч болж олонд танигддаг гэж. Харин манай ангийн 15 оюутан бараг бүгд олны дунд танигдсан, чамгүй уран бүтээл хийж яваа гэж би боддог. Гавьяат жүжигчин Ж.Оюундарь, Хүрэлхүү, Дэмидбаатар, Бямбацогт, Сарантуяа болон дуучин, жүжигчин Энхзаяа, Улсын ардын дуу бүжгийн чуулгын дуучин Оюунжаргал гээд сайхан уран бүтээлчид байна. Мөн талийгаач Ганхуяг, Мягмаржав зэрэг гайхалтай жүжигчид байна. Манай ангийнхан урлагийн төлөө ёстой л хоёргүй сэтгэлээр зүтгэж явна. Амьдрал дээр ч гэсэн сайхан найзууд явдаг.

-Драмын театрт байсан үеэ дурсахгүй юу. Одоогийн хошин урлагийн мундгууд бүгд л байсан биз дээ?

-Тухайн үед Одончимэг Жульеттад, би Жульеттагийн ээжийн дүрд, Бооёо, Онон, Дэмидбаатар бүгд л дүр бүтээж байлаа. Би театрт ажиллах дуртай. Нийгэм өөрчлөгдөхөд ханьтайгаа өөрсдийн уран бүтээлээ хийгээд явсан. Мэдээж театрт ажиллах чин хүсэлтэй байсан. Ер нь бидний амьдрал театртай салшгүй холбоотой. Учир нь Оюундарь бид хоёр “Аргагүйн эрхэнд оточ” жүжгийг хамт театрт үзчихээд гарахдаа Хүсэлбаатартайгаа танилцсан. Тэр цагаас өнөөг хүртэл хамтдаа уран бүтээлийн төлөө сайхан л байна. Хадам аав жүжигчин, нөхрийн дүү нар мөн уран бүтээлч, охин уран бүтээлч гээд гэр бүлийн 90 хувь нь урлагийнхан. Гэртээ хүн шиг юм ярьж яваад л урлаг яриад хадуураад явчихна шүү дээ (инээв). Гэр бүлийнхээ хүнийг зөв сонговол уран бүтээл хийхэд ч амгалан, аж төрөхөд ч сайхан байх болно гэдэг аргагүй үнэн юм байна.

-Та Драмын театрт арав гаруй жил ажилласан. Ихэвчлэн ямар дүрд хуваарилагддаг байв?

-Ихэвчлэн гадаадын шилдэг жүжгийн гол дүрийн эмэгтэйн дүр оногддог байсан шүү. Мөн олон сайхан монгол хатны дүрийг бүтээсэн дээ. Драмын театрт би арван жил ажиллахдаа олон сайхан сонгодог жүжигт тоглосон. Тухайн үед Шекспирийн “Ромео Жульетта”, “Хүслийн трамвай”, “Буудлын авхай”, “Өглөөний тэнгэрийн одод”, “Хаан түүх”, “Би эрчүүдийг хүснэ” гэх мэт олон жүжигт тоглосон. Нэг үед гарч ирсэн авьяаслаг сайхан жүжигчидтэйгээ хамтарч цөөнгүй уран бүтээл хийж байлаа.

-Сувилагчаар ажиллаж байгаад гэнэт л жүжигчин болохоор шийдсэн нь алдаагүй, харин ч оносон гээд ер нь хүний амьдрал гэж урьдаас тааварлашгүй зүйлээр их юм аа?

-Тийм ээ. Би хаа ч явсан, сайхан хамт олонтой явдаг юм шиг. Энэ ч утгаараа, өдий зэрэгтэй явж байгаа байх. Сувилагчийн сургуулиа төгсөөд клиникийн нэгдүгээр эмнэлгийн сэхээн амьдруулах тасагт хуваарилагдсан. Сураагүй зүйл их болохоор эмч нарт гологдож, загнуулна.Судас олохгүй сандраад өвчтөнийхөө дэргэд уйлж ч байлаа. Бас жижүүрт гарч байхдаа унтаад толгойгоо эргэтэл загнуулсан удаатай. Урлагийн тогоонд мөн л олон сайхан авьяаслаг хүмүүсээс суралцаж, найз нөхөд, сайхан ханьтай болсон гээд амьдрал их зүйлийг надад өгсөн.

-Анх СУИС-ийн оюутан байхдаа нөхрийгөө дагаад хичээл хийхгүй багшдаа айхтар зэмлүүлсэн гэдэг?

-Хүсэлээ тэр үед Драмын театрт жүжигчин байсан. Уран чадварын хичээл орох бүрт ирнэ. Би ичээд хичээлээ хийж чадахгүй сандарна аа. Ямартаа л, бид хоёрыг хамт явж байхыг түүхийн багш харчихаад “Өөрөөсөө есөн хуруу өндөр залуутай явж байхаар хичээлдээ анхаарвал зүгээр байх шүү” гэж загнахав дээ.

-Нөхөр тань өөрөөс тань тийм өндөр гэж үү?

-Хүслээ надаас 10 см өндөр. Багшийгаа хэлэхээр нь үзсэн чинь нээрээ л есөн хуруу өндөр байсан шүү.