Month: November 2015

“Иргэний хөдөлгөөн”-ий О.Магнайтай ярилцлаа.

–ШӨХТГ-ын даргаар томилогдохоос өмнө та орон нутаг, дүүргүүдээр явж иргэдтэй уулзалт хийж байгаагаа ярьсан. Төрийн ажлыг өгснөөс хойш ч цөөнгүй хүмүүстэй уулзаж байна. Иргэдийн үзэл бодол, амьдралд өөрчлөлт гарч уу?

-ШӨХТГ-ын даргын ажлаа өгсний дараа Чингэлтэй, Баянзүрх, Сонгинохайрхан дүүргийн иргэдтэй уулзсан. Өнгөрсөн зун дөрөв, таван аймгаар явж иргэдтэй уулзлаа. Есдүгээр сарын сүүлчээс эхлээд Сонгинохайрхан дүүрэгт олон удаа уулзалт зохион байгуулсан. Давхардсан тоогоор 13 мянга орчим иргэнтэй нүүр тулж уулзлаа. “Амьдрал сайхан байна”, “Засаг төр сайн ажиллаж байна” гэж ярьсан хүнтэй тааралдсангүй. Энэ нь иргэдийн амьдрал хэцүү байгааг, төрд, ирээдүйдээ итгэх итгэл алдарсныг харуулж байна.

–Хүмүүс юу ярьж байна вэ. Яавал ирээдүйд, төрд итгэх итгэл сэргэж, амьдрал нь сайжрах юм шиг байна?

-Ардчилсан нийгэм байгуулж байна гэж 25 жил өнгөрлөө. 25 жил гэдэг хувь хүнд ч, улс орны амьдралд ч богино хугацаа биш. Тиймээс өнөөдрийг хүртэл хаана хүрсэн бэ гэдгээ дүгнэх түүхэн цаг үед иржээ. Буруу замаар орсон бол засаад зөвөөр нь цааш явъя, зөв явсан бол иргэдийн амьдрал яагаад сайжрахгүй байгаад дүгнэлт хийе. Хүмүүс ч үүнийг хүсч байна.

–УИХ-ын 2012 оны сонгуулийн өмнө тантай ярилцаж байхад “Хувьсгал хийх нь гарцаагүй боллоо гэж хүмүүс үзэж байна” гэж ярьж байсан. Хүмүүсийн үзэл санаа өөрчлөгдөж үү?

-Иргэд өөрчлөлтийг хүсч байна. Олон жилийн өмнө ч ийм л байсан. Гэхдээ би тэр өөрчлөлтийг хувьсгал гэж томъёолмооргүй байна. Сири, Украинд болж байгаа үйл явдал хувьсгалыг бидний хүсдэгээс өөр зүг рүү харуулж байгаа. Тиймээс би өөрчлөлт гэж томъёолмоор байна. Иргэд өөрчлөлтийг хүсч байна гэж дахиад хэлье. Энэ чигээрээ яваад байвал тухайн иргэний амьдрал сайжрах үгүйтэй биш Монгол Улстай холбоотой асуудал болж байгааг олон хүн ойлгож байна. Би хамгийн том гэгддэг бизнесмэнээс эхлээд Улаанчулуутын хогийн цэг дээр байгаа хүмүүстэй ч уулзлаа. Бүгд өөрчлөлт зайлшгүй гэдэгтэй санал нэгдэж байна.

–Тэр өөрчлөлт нь юу байх вэ. Яаж, ямар байдлаар өөрчлөх вэ?

-Тогтолцоогоо өөрчлөхийн тулд Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг зайлшгүй хийх хэрэгтэй. Аль нэг нам, дараагийн сонгуульдаа зориулж гэх мэтчилэн богино хугацаанд харахаас илүүтэй Монголоо бодоод Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг зайлшгүй хурдан хийх хэрэгтэй.

–Үндсэн хуулийн төсөлтэй танилцсан байх. Зүйл заалт бүрийг нь дэмжиж байгаа юу?

-Маш их талархаж хүлээж авсан. Манай нийгэмд зайлшгүй шаардлагатай өөрчлөлт бүрэн туссан гэж ойлгож байгаа. УИХ-д хамгийн олон суудалтай намын гишүүн гэхээсээ илүүтэй “Иргэний нийгэм”-ийн гишүүн гэдэг байр сууринаас хэлж байгаа шүү дээ. Хуулийн төслөөс “Энэ нь буруу юм” гэдэг зүйл заалт харагдаагүй. Одоо мөрдөж байгаа Үндсэн хуулийн сул тал нь хүч хаана төвлөрч байгаа нь мэдэгддэггүй. Үүнээс болж шийдвэр гардаггүй, шийдвэр гарахгүйгээс болж хэн ч хариуцлага хүлээдэггүй. Шинэ хуулийн төсөлд хүчийг нэг талд төвлөрүүлж, шийдвэр гаргах боломжийг нэг хүнд өгч байгаа нь харагдсан. Харин хариуцлагын асуудал суларч магадгүй нь анзаарагдсан. Япон, Герман гэж яривал өндөр ёс суртахуунтай ард түмэн. Японы Ерөнхий сайд байсан Кейзо Обучигийн охин дэвүүр тарааснаасаа болж сайн дураараа сайдын суудлаас огцорч байсан. Германы Батлан хамгаалахын сайд залуу докторын дипломын ажил дээрээ номноос нэг өгүүлбэр хуулсныхаа хариуцлагыг хүлээж огцорч байлаа. Харин бидний хувьд ёс суртахуун ийм хэмжээнд хүрээгүй. Тийм байхад хариуцлагыг зөвхөн ёс суртахуунд даатгах нь хэр зөв болж гэж эргэлзэж байгаа. Гэхдээ зөвхөн өнөөдрөөр харж Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулж болохгүй. Арав, хорин жилийн дараахь Монголыг харж өөрчлөх ёстой. Хорин жилийн дараа манайх Япон, Герман шиг ёс суртахуунтай улс болно гэж итгэж байгаа учраас тэгтлээ эсэргүүцэхгүй байна.

–МАН-ынхан Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг дэм­жихгүй, хатуу эсэр­гүүцэхээ мэдэгдсэн?

-1990 оноос хойших бүхий л өөрчлөлт, шинэчлэлтийг МАН зогсоож, хаах талд байсан. Гадаад паспорт өгөхөд үгүй л гэсэн. Мал хувьчлахад болохгүй л гэж байсан. Орон сууц хувьчлахад эсэргүүцэж л байсан. Ний нуугүй хэлэхэд, МАН өнгөрсөн 25 жилд бүх өөрчлөлтөд тормоз болж байсны үр дүн өнөөдрийн нийгмээр харагдаж байгаа шүү. Ардчилсан хувьсгал хийснээс 25 жилийн дараа “Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одон”-гоор бие, биеэ шагнаад сууж байна. Англиар түүнийгээ юу гэж орчуулахыг мэдэхгүй, гадны хүнд хэрхэн тайлбарлахаа мэдэхгүй 25 жилийн түүхийг бий болгосон.

–Үндсэн хуулийн өөрчлөлтөөс гадна сүүлийн үед олон баривчилгаа боллоо. Тэр бүхнийг улс төртэй холбон тайлбарлах хүмүүс олон байна. Сонгуулийн өмнөх улс төр гэх юм. Танд тийм холбоос харагдаж байна уу?

-Хэрэг илэрч байвал сайн. Авлигатай тэмцэнэ гэдэг хүнд ажил. Баригдсан хүмүүст, гэр бүлд нь хэцүү л байх. Гэхдээ улсаа, ирээдүйгээ бодвол авлигатай хатуу тэмцэх нь зөв. Бид өнөөдөр зөв соёлыг бий болговол хойч үедээ түүнийгээ л үлдээнэ. Өнгөрсөн 25 жилд дэндүү замбараагүй явсны үр дүнд өнөөдөр залуучууд улс төрийг баяжих бизнес гэж харж байна. Улс төр гэдэг ардаа хариуцлага байдаг, буруу хийвэл нэр төр, юу ч үгүй болж дуусдгийг зарим нэг хүнээр үзүүлэх ёстой. Би хүний нэр хэлмээргүй байна. Тэр хүнд хэцүү байж болзошгүй. Гэхдээ үндэсний эрх ашиг, улс орноо боддог байх хэрэгтэй. Авлигатай тэмцэхийн нөгөө талд хүн хэлмэгдүүлж болохгүй гэдэг байр сууриндаа хатуу байх ёстой.

–Та ажлаа өгснөөс хойш улс төрд илүүтэй анхаараад байна уу. Эсвэл өмнөх сонгуулийн өмнөх шиг “Магнай ард түмэнтэйгээ хамт гудамжиндаа байна” гэж ярьж байгаа юу?

-Улс төр парламентад байдаг. Эсвэл гудамжинд жагсаал хийвэл ойртдог байж болох юм. Түүнээс энэ танхимд та бид хоёр мянга улс төр яриад улс төр болохгүй, сайн дурын уран сайхан л байж магадгүй. Би аль болох олон хүнтэй уулзаж байна. Иргэд юу хүсч байгааг зайлшгүй сонсч байх хэрэгтэй. Магнайгаас гадна төрд байгаа олон хүн иргэдийг сонсч байвал төрийн шийдвэр иргэндээ наалдана. Нийгмийн олонхийн төлөө шийдвэр гаргадаг нийгмийг ардчилал гэж тодорхойлдог. Гэтэл өнгөрсөн он жилүүдэд шийдвэр гаргадаг хүмүүс ард түмнээсээ тасарснаас болж төрийн шийдвэр иргэнд очихгүй байна. Үүнээс болж хоёр өөр монгол бий болсон байна шүү дээ. Сонгинохайрханы захын хорооны монгол, Багатойрогт ажиллаж байгаа монгол хүний бодож байгаа бодол, хүсэл нь огт өөр байгаа. Ийм байж болохгүй.

–Улс төрийг парламентад хийсэн нь илүү үр дүнтэй гэж та шийдсэн үү?

-Миний шийдвэр биш. Угаасаа л улс төр парламентад байдаг.

–Та Багатойрог, Сонгинохайрханд хоёр өөр монгол байна гэж ярилаа. Сонгинохайрханы монголчуудад та хувцас тараасан. Таны хийсэн ажлыг “Магнай тусламжаар ирсэн хуучин хувцас тарааж доромжиллоо” гэх шүүмжлэл бас дагасан.

-Би ямар ч шүүмжлэлийг эерэгээр хүлээж аваад сурчихсан давуу талтай. Түүх ярья. “Exclusive” компани хувцсаа үнэгүй тараана гэдэг мэдээллийн дараа монголчууд яаж цугласан билээ. Түүнийг хараад “Хүмүүст хувцас тараавал хүнд хэрэгтэй ажил болох юм болов уу” гэж бодсон. Ингээд гадаадад байдаг найзуудаасаа “боломж байна уу” гэж асуухад “Замынхаа зардлыг чи хариуц. Бид шинэ хувцас өгье” гэсэн. Тэгтэл “Бид Монгол” компани тээвэрлэлтийн зардлыг хариуцахаар боллоо. Хүмүүс хувцас аваад үнэхээр баярласан. Юуг ч мушгиж, гуйвуулдаг хэсэг байдаг шүү дээ. Тэд л хуучин хувцас тараалаа гэсэн байх. Хэдэн мянган хувцас тараахад ганц нэгийнх нь товч тасарсан, түүнийг авсан нь хуучин гэж бодсон бол би уучлал гуйхад бэлэн байна. Хэрэггүй нэгэнд хэрэггүй л байх. Захын хороололд амьдарч байгаа, солих хувцас амьдралынх нь асуудал болсон хүмүүст би дэм болсон гэж итгэж байгаа.

–Таныг цахим ертөнцөөр шүүмжилж байгаа хүмүүст солих хувцас чухал биш байх. Харин танаас хувцас авсан хүмүүс хэрхэн хүлээн авч байна?

-Арав гаруй мянган иргэнд хувцас тараалаа. Их ч баярласан. Хоногийн хоолгүй, мөнгөгүй, ажилгүй, олон хүүхэдтэй хүнд миний өгсөн хувцас ямар дэм болсныг ойлгохгүй нэг нь ойлгохгүй л байх.

–Дараа нь та нүүрс тараасан. Сошиал медиагаар тарсан бичлэгээс харахад хүмүүс шуудай нүүрсэнд “алалцаж” байв уу?

-Бид тухайн хорооны хүнд амьдралтай хүмүүст купон тараасан. Нэг купоноор хоёр шуудай нүүрс авах юм. Хүмүүс купоноо авч ирээд нүүрсээ авч байсан. Сошиалаар тар­сан бичлэг үзсэн хүмүүст эвгүй сэтгэгдэл төрсөн байж магадгүй. Юу болсон гэхээр Сонгинохайрхан дүүргийн МАН-ын нөхдүүд согтуу хүмүүс явуулаад үймээн гаргачихсан хэрэг. Согтуу нөхдүүд тэвш рүү дайрч гараад нүүрс шидээд үймээн дэгдээчихсэн юм билээ. Магнайг муухай харагдуулах гэхээсээ манай нийгэм ямар байгаагийн илрэл л дээ.

–Засгийн газраас хэсэг хугацаанд “Нүүрс хөтөлбөр” хэрэгжүүлсэн. Энэ ажлыг хийсэн хүмүүс хэрэгт холбогдсоноор иргэдийг хямд нүүрсээр хангах ажил зогссон. Ер нь иргэдийг хямд нүүрсээр хангах боломж байна уу?

-Монголчууд юугаар баян нүүрсээр баян. Газрын тосоор баян улсад бензин авахдаа литрээр хэмждэггүй, банкаа дүүргээд дөрөв, таван ам.доллар төлдөг шиг төр зөв зохион байгуулбал нүүрс маш хямд байх боломж байна. Сонгинохайрханы захын хорооллоор явж байхад гурван хүүхэдтэй эмэгтэй тоосгыг хаягдал тосонд дэвтээгээд түлж байгааг харсан. Юун маргааш, өнөө шөнө яаж дулаан хонох вэ гэж байгаа айл олон байна. Тийм хүмүүст таван шуудай нүүрс өгчихье гэсэн бодлоор энэ ажлыг хийсэн. Найзууд маань туслаад арван вагон нүүрс хандивласан. Түүнийгээ л тарааж байгаа.

–Арван вагон нүүрсийг хэдэн айлд өгөхөөр тооцоол­сон бэ?

-Уурхайгаас ачуулаад ирэхэд 20-30 хувь хаягдал болдог юм байна. Л.Гансүх нарын шүүх хуралдааныг үзэж байхад гайхаж байлаа. Гэтэл уурхайн аман дээрээс ачуулаад Улаанбаатарт буулгахад 30 хувь нь зүгээр л алга болчихдогийг өөрөө мэдэрлээ. Ингээд тооцохоор арав гаруй мянган шуудай нүүрс тарааж байгаа юм.

–Танаас хэр их мөнгө гарав?

-“Алаг толгой” уурхайгаас нүүрс хандивласан. Нүүрсээ үнэгүй авсан гэсэн үг. Нэг вагон нүүрсний тээврийн зардал 600 мянган төгрөг. Арван вагон нүүрс авчрахад зургаан сая төгрөг боллоо.

–Хувцас, нүүрс тараалаа. Хэдийгээр үнэгүй авсан ч тээвэрлэлт, иргэдэд тараах зардал багагүй гарсан болов уу. Эдийн засаг хүнд энэ үед яаж зохицуулж байна?

-Миний орлогод санаа зовж байна уу?

–Таныг олон улсын “Ардчиллыг бэхжүүлэх сан”-гаас хэдэн мянган ам.доллараар цалинждаг тухай сонссон болохоор санаа зовохгүй байна л даа. Харин тэр их мөнгийг ардчиллын төлөө зарцуулж байна уу гэж хардаад.

-Нэгдүгээрт, тэр сан бол 2008, 2009 оны асуудал. Одоо тийм сан байхгүй. Хоёрдугаарт, цалингаа зөвхөн өөртөө зарцуулдаг хүний дэргэд би олон хүний төлөө амьдардаг. Тиймээс намайг дэмждэг, Монголыг Магнай өөрчилнө гэж итгэдэг маш олон хүн бий. Би олон нийтийн хүн. Цалингаараа шар айраг уучихаад, твиттер, фэйсбүүкээр бухимдлаа илэрхийлээд сууж байгаа залуу авч байгаа цалингаараа бүхнийг хэмжих нь аргагүй. Нийгмийн сайн сайхны төлөө амьдарч байгаа хүнд боломж хязгааргүй байдаг. Дэлхий уужим. Би гурван захидал бичээд л арав гаруй мянган хувцас олчихсон. Таван хүнтэй уулзаад арван хэдэн мянган шуудай нүүрс тараачихлаа. Үүнийг улс төр гэж ойлгохоосоо илүү хүмүүнлэгийн талаас нь хараасай гэж хүсч байна.

–Таны гадаад, дотоод найзууд тун өгөөмөр юм аа?

-Нэг жишээ ярья л даа. 2009 онд Харвардад суръя гэж бодсон. Чиний мөнгө хамаагүй, чи хэн бэ, энэ сургуулиас юу хүсч байгаагаа л хэл гэдэг хариу ирсэн. Өөрийнхөө кэйсийг бичээд явуулахад Польшийн парламентын гишүүн “Ирээдүйтэй залуу байна” гээд сургалтын бүх зардлыг даая гэсэн захидал ирүүлж байсан. Идэвхтэй, олон хүний сайн сайхны төлөө ажиллавал олон хүн чамайг мэддэг болно. Олон танилтай бол олон ажил бүтдэг гэдгийг эндээс ойлгож байгаа биз. Хаа очиж би гадаадад олон найзтай. Дэлхий хавтгай, боломж хязгааргүй. Зөвхөн хуруугаа л хөдөлгө. Сэтгэлгээний хувьд баян, асуудлыг томоор харж чадвал боломжгүй зүйл үгүй. Гэртээ суучихаад бусдыг шүүмжилж байгаа хүнд миний ярьж байгаа зүйл бүтэшгүй байх.

–Сонгинохайрханаас сонгогдсон УИХ-ын гишүүн нэгж өгч байж уулзалт хийж байгаа харагдсан. Та маш олон хүнтэй уулзаж байгаа зургаа цахим хуудастаа тавих юм. Иргэдийг яаж идэвхжүүлэв?

-Хүмүүс надаас өөрчлөлт, шинэчлэлтийг хүсдэг. Хүн бүр өөрийнхөө төлөө санаа зовдог байх ёстойг би хэлдэг. Жастин Бибер өөрийнхөө дууг youtube-д тавьсан. Өнөөдөр дэлхийн од болчихсон, 15 сая ам.долларын байшинд амьдарч байна. Монголчууд үнэхээр авьяастай бол фэйсбүүк, твиттерийг хүн муулах хэрэгсэл болголгүй дуугаа цац л даа. “Авьяаслаг монголчууд”-д орох шаардлагагүйгээр цахим сүлжээгээр дэлхийд танигдах боломж байна. Үүнийг л би уулзсан хүмүүстээ хэлдэг.

–Таныг “Иргэний хөдөлгөөн”-ий Магнай гэдгээр андахгүй. Тийм ч учраас өөрчлөлт, шинэчлэлтийг хүсдэг байх.

-Би угаасаа “Иргэний хөдөлгөөн”-ий Магнай байсан, байсаар ч байна.

–Тантай мөр зэрэгцээд “Иргэний хөдөлгөөн”-д явж байсан зарим хүн УИХ-д ороод таг болчихсон. Та ч бас УИХ-ын гишүүн болоод “томоожчих” юм биш биз?

-Хүн төрөлхтний түүх хувь хүний л түүх байдаг. Үүнтэй адил Монголыг нэг л хүн өөрчилнө. Нэг л хүн гарч ирж дагуулна. Тэр өөрчлөлтийг л хийх ёстой.

–Тэр нь та гэдэгт итгэж байна уу?

-Монгол хүн бүр өөрийгөө гэж хараасай гэж хүсч байна. Та надад итгэж байгаа учраас УИХ-д ороод чимээгүй болчих юм биш биз гэж болгоомжилж асууж байгаад баярлаж байна. Хүмүүс надад итгэж байгаа учраас түүхэн өөрчлөлт хийх агуу хүсэл санаа надад бас бий.

–Зарим хүн өөрийгөө шатааж тэмцэл хийлээ.

-Би яагаад ч үүнийг зөвтгөж чадахгүй. Эрүүл мэндээрээ хохирч, нийгмийн сэтгэл зүйг шархлууллаа. Түвдэд 50 хүрч байж гадагшаа явах паспорт авдаг. Түвдүүд аргаа ядахдаа өөрийгөө шатаадаг. Тэдэнтэй харьцуулашгүй эрх чөлөө байгаа учраас дуурайж болохгүй. Хятадын компаниас цалин авахгүй гэж өөрийгөө шатаасан гэж ойлгосон. Даяаршсан нийгэмд ийм тэмцэл хийж байгаа нь харамсалтай санагдсан.

–Та намтайгаа хэр ойр байгаа вэ?

-Нам бол нар шиг. Хамаагүй ойртвол шатчих гээд, холдвол хөлдчих гээд байдаг. Хэмжээгээ бариад л явж байгаа.

Үндэсний дуу бүжгийн эрдмийн чуулгын бүжиг дэглээч, СУИС-ийн багш Д.Баярбаатартай ярилцлаа. Түүний харьяалагддаг ҮДБЭЧ-ын 65, СУИС-ийн 25 жилийн ой тохиож буй учраас тэрбээр тун ч завгүй харайлгаж явлаа.

Үндэсний дуу бүжгийн эрдмийн чуулга 65 жилийн ойгоо угтан сүүлийн таван жилд туурвисан дорвитой бүтээлүүдээ үзэгчдэдээ дээжлэн барьж буй. Үзэгчдийн талархлыг хүлээсэн “Монголын их хатад” бүжгэн жүжиг арваннэгдүгээр сарын 22-нд тус чуулгын тайзнаа дахин тавигдах юм.

–Таны дэглэн найруулсан “Монголын их хатад” бүжгэн жүжигтесөн хатны жаргал, зовлонг бүжгийн хэлээрөгүүлдэг. ТухайлбалГуа марал гэдэг домгийн эмэгтэйн дүрийг сэтгэлдээ хэрхэн ургуулсан тань сонин байна?

-Хөгжмийн зохиолчоор төрийн соёрхолтБ.Мөнхболд ажилласан. Манай найруулагч Н.Болд бүжгэн жүжгийн цомнолыг бичсэн. Залуу үеийн бүжиг дэглээч А.Даваахүү Өүлэн эхийн бүжгийг хийсэн. Х.Хашхүү Алунгоо эхийн бүжгийг хийсэн. Миний хувьдГуа марал, Бөртэ хатан, Дөргөнэ хатан, Сорхугтани бэхи хатан Чимбай, Самар хатан, Мандухай сэцэн хатны бүжгийг найруулждэглэсэн юм. Зураачаар Ц.Энхтуяа ажилласан, хөгжийн найруулгыг М.Бирваа хийсэн. Энэ бол Үндэсний дуу бүжгийн эрдмийн чуулгын Үндэсний хөгжмийн их найрал, Зууны манлай бүжиг дэглээч Ц.Сэвжидийн нэрэмжит бүжгийн хамтлаг бүрэн бүрэлдэхүүнээрээоролцсонтом ажил болсон. Монголын түүхэнд үлдсэн олон хатан бий. Монголчуудесийн тоог бэлгэддэг учраас есөн хатныг сонгосон. Гуа маралыг орчин үеийн модерн бүжгийн стилиэр тэнгэр огторгуйгаас нисэн бууж ирж байгаагаар дүрсэлсэн. Орчин үеийн модерн бүжгийн хэмнэлийг монгол бүжгийн бий биелгээний арга барилтай хослуулан дэглэсэн. Бүжиг бол сэтгэл болоод биеийн хөдөлгөөний урлаг. Тайзан дээрүйл хөдлөл, дохио зангаа, бүжгийн хэлээр ярих учиртай. Манай бүжигчид маш сайн ажиллаж, өөр өөрийн дүрийг онцгой сайн бүтээсэн.

–ӨгөөдэйнДөргөнэхатаннөхрөө нас барсны дараа Их Монголын төрийг барьж байсан, ордны хуйвалдаантайхолбогддог зөрчилтэй дүр. Бусад эерэг талын дүрүүдийг бодвол сонирхолтой хатан?

-Хатдын дүрийг босгохынтулд Монголын олон түүхч, зохиолч, эрдэмтэдтэй уулзлаа. Гадны зохиолчдын бүтээлийг бас уншсан. Жак Уэтерфордын “Монголыних хатдын нууц товчоо” зохиол бодит түүхтэй дөхөж очсон санагдсан. Дөргөнэ хатан төрийн эрхийг таван жил барьсан. Алдаа оноо байсан. Дөргөнэ хатны сэнтийн дэргэдэхАлтан судраар алтан ургийн бичээс, төрийн халдашгүй байдлыг төлөөлүүлсэн. Дөргөнэ хатныг зориудаар шанз, шударга хөгжмөөр илэрхийлсэн.

–Хубилайн хатан Чинбайнмэдээлэл хомс үлдсэн гэдэг. Гэхдээ төрийн багш дээд талд суух уу, хаан дээд талд нь суух уу гэдэг асуудал яригдахад төрийн хэрэг ярихад хаан дээрээ шашны асуудал яригдахад багш дээд талдаа суу гэх мэтээр зөвлөж байсан гэдэг юм билээ?

-Чинбай хатан миний хувьд хамгийн сонирхолтой дүр байлаа. Хубилай хаанЮань гүрнийг байгуулаад, ордонд их найрал хөгжмийг бий болгож, олон бүжигчингбүжиглүүлж байсанбаримт үлджээ. Юань улсын сударт бүжгийн хөдөлгөөнийг урагш нэг алхаж цомцойж сууна. Хоёр гараа дээш өргөж тэнгэр рүү цоройно гэх мэтээр бичсэн байгаа юм. Чинбай хатан ухаантай хатан байсан. Нум сумаар харвахад наранд нүд гялбаж байгааг сонсоодмалгайн саравч зохиосон уран үйл оёдог, ухаантай хатан байсан гэдэг. Чинбай хатнаар төлөөлүүлээд ордны байдлыг илэрхийлсэн. Олон хатны бүжгийг дэглэнэ гэдэг маш олон бүжгэн жүжиг хийж байгаа юм шиг, олон бүжгийн бүтээл төрж байгаа юм. Ордныбүжгийн хэв маяг намба төрх ийм байсан болов уу гэж төсөөлсөн. Орос, Францын ордны бүжиг гэж ярьдаг бол XIII зуунд Их Монгол Улсад төрийн ёслол хүндэтгэлийн бүжиг байсан юм. Монголчууд ийм л баялаг түүхтэй, асар их өв соёлтой ард түмэн. Баялагуламжлалаас санаа аваад ордны бүжгийн дэг жаяг монголчуудад байсан юм шүү гэдгийг харуулсан юм.

–Хатдын дүрийг сонгохдоо юу анхаарсан бэ. Мандухай хатны дүрд Мандхай нэртэй бүжигчин таарсан байна лээ?

-Хатдын дүрийг сонгохдообүжигчдийнхээ хөдөлгөөний хурд, чадвар, техник, нуруу туруу, царай зүсийг харж байжсонголтоо хийдэг. Мандухай хатны дүрд яг л Ж.Мандхай нэртэйбүжигчний дүр төрх таарсан. Мандхай бол эрэгтэй хүнд л байдаг бүжгийн хурд, техникийг эмэгтэй бүжигчин харуулснаараа онцлог дүр.

–АСЕМ-ийн ёслолын үеэр “Монголын их хатад” тоглосон гэсэн?

-Есөн хатан маань гадаадын улс орноор олонтаа тоглосон. Ерөнхийлөгчийн айлчлалын үеэр Швейцарийн Давос хотноо болсон эдийн засгийн форумд уригдсан. Мөн Японд Ерөнхийлөгчийн айлчлалын үеэр тоглосон. Ер нь УИХ-ын гишүүд олноороо ирж үзсэн. Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж зорьж ирж байлаа. 99 тэнгэрийн орноосерөөл билгийн есөн хатныг урин дуудаж, бүжгийн дэгээр дархлан тамгалав гэж би хэлсэн. Есөн хатны сүнс биднийг харж байгаа. Тийм учраас хатдыг нэг нэгээр нь буулгаж ирээд, тэднийамьдралыг бүжгийн хэлээр үзүүлж байгаа. Хамгийн сүүлд есөн хатан бөөгийн онгодоор бууж ирээд бүгдээрээ бүжиглэдэг.

–Бөөгийн онгод гэснээс та “Тэнгэр дуудсан онгод” гээд ардын урлагийн тоглолт хийж байсан. Танд бөөгийн онгод, далд хүч, мэдрэмж нөлөөлдөг үү?

– Мэдээж маш олон юм уншиж судлахаас гадна онгод хийморио хөглөж байж энэ бүтээлийг хийхгүй бол төрийн их хатдаар хамаагүй оролдож болохгүй. Хатдын үзэгдэл болгон бөөгийн дуудлагаар эхэлдэг. Онгод хийморь далд юм байж л бүжгийн бүтээлийг хийнэ шүү дээ. Хэдэн хоосон хөдөлгөөнхолбоод хийчихвэл бүжгэн жүжиг биш л дээ.

–Бугуйдаа зүүсэн эрхи чиньямар шидтэй эд вэ?

– Үүнийг гэгээнтэн хүн өгсөн юм. Зава Дамдин ринбүүчи гэгээнтэн миний “Бие чинь болъё”, “Аягатай биелгээ”-г үзчихээд “Энэ хүнтэй уулзмаар байна. Бүтээл нь их өвөрмөц сонин юм” гээд уулзсан. Тэгээд надад энэ 21 цагаан тана өгсөн юм. Үүгээр өөрийгөө хөглөж явдаг юм. Би бол тэнгэр газраа шүтдэг. Түүнээс биш шашин шүтлэг гээд байх юм үгүйээ.

–Таны Сорхуг­тани хатны бүжгийг Дэлхийн мисст оролцсон эмэгтэй бүжиглэхэд сэтгэл хөдөлсөн байх?

-Миний дэглэсэн бүжгийг М.Бямбаа гээд гоцлол бүжигчин хийсэн. М.Бямбаа маань мисс Батцэцэгт хэсгээс нь зааж өгөөд Батцэцэг дэлхийн мисст очиж бүжиглэсэн юм. Дэлхийн гоо бүсгүйчүүд Д.Баярбаатарын дэглэсэнмонгол бүжгийн хөдөлгөөнийг дагаж хийхэд үнэхээрсайхан санагдсан.

–Таны дараагийн уран бүтээл юу байх бол?

-Төрийн ёслол хүндэтгэлийн бүжгийг хийсэндээ бахархаж байгаа. Энэ бүтээл чуулгын 65 жилийн ойд зориулж хийсэн эхний бүтээл маань. Би М.Бирваа гэж залуу хөгжмийн зохиолчтойхамтарч ажилладаг. Миний уран бүтээлийн 70 хувь нь М.Бирваагийн уран бүтээл байдаг. М.Бирваа бид хоёр “Монголын нэг өдөр” гэсэн нэртэй Монгол түмний их цэнгэл бүжгийн чуулбар хийхээр ажиллаж байгаа.

–Бий биелгээ гэхэд л амьдралаас ургасан хөдөлгөөнүүд байдаг. Харин та гадуур явж байхдаа бүжиг шиг хөдөлгөөнтэй хүмүүстэй хэр таардаг вэ?

-Уран бүтээлийнхээ санааг хөдөө байгаль, монголчуудынхаа ахуй амьдрал, тал нутгаас олж авдаг. Монголынхоо тал нутгаар аялж, домог түүхээс сэдэвлэж уран бүтээл төрдөг. “Жороо нь жороо” бүжиг маань Хөх хотод болсон Монгол туургатны бүжгийн уралдаанаас бүжиг, хөгжим, хувцасны төрлөөр гурван алтан медаль хүртсэн. Ховд аймагт ажлаар явахдаа жороо морины өвлийн уралдаан үзсэн юм. Хар азарга түрүүлж ирсэн. Жороо морины хөдөлгөөн, дээр нь суусан тэнзэн ташууртай хүний намба төрхийг хараад ганзага цацлам жороо нь жороо гэдэг санаа орж ирсэн юм. Ирээд М.Бирваадаа жороо морины тухай бүжиг хийе гээд санаагаа хэлсэн. Францад явахдаа монгол гэр хашаан дотор барьсан байхтай таарсан. Үзмэр ч юм шиг харагдаж байв. “Хөөрхий, монгол гэр маань үзмэр болчих вий дээ” гэж бодогдсон. Бид Монголынхоо тал нутагт амьдарч, нүүдэлчин ахуй соёлоо хадгалж үлдэх учиртай. Тал нутаг уламжлалаа хадгалж үлдвэл дэлхийн хамгийн өвөрмөц онцгой нүүдэлчин улс хэвээрээ үлдэнэ. Гэрийн унь, тооно, хана тэр чигээрээ модернизм, урлагийн бүтээл байхгүй юу. Тэгээд гэрийн тухай, бат бэх, хайр, арга билгийн тухай бодоод эрэгтэй эмэгтэй хоёр хүн бие сэтгэлээрээ уусч, бат бэх, эв нэгдэлтэй байя, үр хүүхэдтэй болъё гэсэн санаагаар “Бие чинь болъё” бүжгээ дэглэсэн. Жижиг хэрэглэлүүд нь бэлгэдэл, далд утга санаатай. Малгай нь тооно, хормойг нь ханаар эмжүүлээд, цацаг нь хаан бугуйвч, хатан сүйхээр эмжээртэй гэх мэтээр төсөөлж хийсэн бүтээл. Большой театр гэх мэт дэлхийн том театруудад тоглолоо. Уран бүтээлч хүн байнга л эрэл хайгуул хийж явдаг. Наадмын талбайдтөрийн концерт найруулж байхдаа А.Сүхбат аваргын сууж байгаа намба төрхийгхараад, араас нь зургийг нь авчихсан. Монгол хүн л тэгж сууна даа.

–Тандүг хэлээр өөрийгөө ойлгуулах нь амар байдаг уу, бараг бүжиглэчихсэн нь шулуун уу?

-Маш сайхан ярьдаг хүмүүс байдаг. Би бол ярихаасаа илүү гар, бие хөдлөөд л байдаг. Дотроо бодсон юмаа бүжигчдэд ойлгуулах гэж зовно. Ингэж хий гээд өөрөөүзүүлнэ. Утгыг хөдөлгөөнөөр илэрхийлнэ гэдэг учиртай. Бүжгийн урлагийн гайхамшигүүнд л бий.

–Та бүжиглэхээс өөр ямар хоббитой вэ?

-Хөөмий шүү дээ. Монгол хөөмийн анхдугаар уралдаанд тэргүүн байр авч байлаа. 2009 онд болсон хөөмийн олон улсын симпозиумын Гран при шагналыг авсан. Францад жил бүрбие даасан тоглолтоо хийдэг. Сонирхуулахад би саяхан Францад эх хувиа бэлтгүүлээд Английн том студид Д.Баярбаатарын “Монгол хөөмийн урлаг” гэж цомог гаргасан. Европ, Америктонлайнаар зарагддаг. Миний цомог есдүгээр сарын 29-ний байдлаар “Mergingart” продакшны долоо хоногийн Дэлхийн хөгжмийн чартыг борлуулалтаараа тэргүүлсэн. Минийхөөмийн цомог монгол хөөмийн урлагийг дэлхийд сурталчилж байгаа гэж баярлаж байна.

–Монголоос өөр орны хүмүүс хөөмийлж чадах уу?

-Ази, америк, герман гээд хөөмийг оролдоод сурч байгаа хүмүүс байна. Гэхдээ яаж монгол хүн шиг нарийн нандин аялгуу гаргах вэ дээ. Монгол хөөмийн урлаг бол монголчуудад эртнээс уламжилж ирсэн ховор нандин өв.

Ганц модны боомт орчимд олны хөл татарчээ. Шинэ, хуучин барилгатай гудамжаар хоёр гурван хүн бүртийтэл алхаж яваа харагдав. Гудамжаар алхах хүмүүсийг харахад монгол жолооч нар болох нь төвөггүй танигдана. Хятад эздийн нүдэнд өртөж чадалгүй, нүүрс тээвэрлэлтэд явж чадаагүй “янхан” хочтой жолооч нарын олонхи нь архины мухлаг барааджээ. Градус өндөртэй архи худалдаж аваад ууж суух аж. Нүүрс тээвэрлэлтэд яваад ажлынхаа хөлсийг авсан нэгнээсээ архины мөнгө зээлж ууж байлаа. Мөн зарим нь зочид буудал барааджээ. Халаасандаа ямар ч мөнгөгүй жолооч нар нэгнийхээ гадаад паспортыг зочид буудлын барьцаанд үлдээж хоног төөрүүлж байв. “Анд” гэсэн нэртэй зочид буудалд 200 гаруй жолооч хоноглож байгаа гэлээ. 2006 оны үед Ганц модны боомт дээр хэдэн шавар тагзнаас өөр юу ч байхгүй, шар элс шуурсан эзгүй газар байсан гэнэ. Харин манай улсын нүүрс олборлолт нэмэгдэж, урд хөршид худалдаалах болсноос хойш хүний хөл хөдөлгөөн хэдэн зуу дахин нэмэгдсэн гэнэ. Үүнээс үүдэн Ганц модны боомт дээр арав хүрэхгүй жилийн дотор том хот сүндэрлэн боссон аж. Хятадын бизнесмэнүүд Ганц модны боомтод ирж, хоёр гуравхан жилийн дотор зочид буудал, цайны газар, ресторан, пааб, улаан дэнлүүний гудамж, худалдааны төв, авто засвар, машин угаалга гэх мэт олон байгууламж барьжээ. Одоо харин нүүрс тээвэрлэлт хэд дахин буурчихсан болохоор Ганц модны боомтын бүх байшин барилга хоосорч, эзэнгүйдэж. 500 орчим монгол жолооч Ганц модны боомтод үйл ажиллагаа явуулж байгаа зочид буудал болон цайны газруудын үйлчлүүлэгчид.

337 мянган төгрөгийн төлөө тэмцэж байна

Ажил олдоогүй жолооч нар архи ууж согтоод хотын гудамжинд агсан согтуу тавих аж. Мөнгө байхгүй мөртлөө такси бариад жолоочид нь зодуулах, эсвэл гудамжинд “тасарч” унаад унтаад өгөх. Архины мухлагийн эзэнд хөөгдөх, архи ууж согтоод “Хятадууд аа бүгдээрээ гараад ир. Намайг барах хүн байна уу” гэж агсам тавьж хашгираад эргүүлийн цагдаад баригдаж эрүүлжүүлэх байранд хонох зэргээр Ганц модны боомтын шөнийн амьдрал иймэрхүү дүр зурагтайгаар эхлэх юм. “Анд” зочид буудалд яваад очлоо. Зочид буудлын эзэн “30-60 юанийн буудал байна. Та хэдэн юанийн буудалд буумаар байна. Паспортоор үйлчлэхгүй шүү. Янхан жолооч нараар буудал дүүрчихлээ” гэсээр угтав. Тэгснээ сейфээ онгойлгож гадаад паспорт тэвхийтэл өрсөн байгаагаа үзүүлэв. Жолооч нартай уулзах гэж яваагаа хэллээ. Тэгсэн “Хэнтэй нь уулзах гээд байгаа юм. Өрөөнд ороод архи уугаад ядаргаа болно” гэж үглэв. Ингээд “Анд” зочид буудлын монгол жолооч нар байрлаж байгаа хэд хэдэн өрөөгөөр орлоо. Бидний эхний орсон өрөөнд Хөвсгөл аймгаас ирсэн Г.Ганзориг, Л.Түвшинтөр нар байв. Мэнд мэдэлцээд хятадуудын машиныг барьж өгч амьдралаа залгуулж байгаа жолооч нарын талаар ярилцлаа.

–Монгол жолооч нар хятадуудад дээрэлхүүлээд хэцүү байдаг гэсэн. Нутагтаа очоод ажил хийж болохгүй байна уу?

-Хэдэн төгрөг олж гэр бүлээ тэжээхийн төлөө хятадуудад дээрэлхүүлээд явж байна. Хятадуудад дээрэлхүүлж энд ингэж тарчилж байхаар гэртээ очоод амьдар гэж хэлэх байх. Үнэндээ хотод очоод ажил олдохгүй байна шүү дээ. Барилга дээр ажиллаж үзсэн. Сар гаруйн хугацаанд ажиллуулаад цалин өгөхгүй. Цалингаа авах гэхээр “Эдийн засаг хямарсан гээд захиалагч компани мөнгөө өгөхгүй байна” гээд л янз бүрээр зовлон тоочдог. Өөр газар ажилд орохоор бас л адилхан. Энд нүүрс тээвэрлэлтэд явж байгаа жолооч нарын ихэнх нь дунд боловсролтой, их, дээд сургууль төгсч мэргэжил боловсрол эзэмшиж чадаагүй хүмүүс. Тийм болохоор хар бор ажил хийж байна. Аргаа бараад л энд ирж хятадуудыг царай алдаж байна. Өөрөөр мөнгө олох боломж үнэндээ алга. Энд гэр бүлээ тэжээх гэж ирсэн жолооч нар нэг зочид буудлаас нөгөө рүү дамжин амьдардаг.

–Зочид буудлын үнэ хямдхан байдаг гэсэн. Мөнгө байхгүй бол хаана хонодог вэ?

-Энэ зочид буудал хямд үнэтэй байдаг нь үнэн. 400 гаруй мянган төгрөг өгөөд л жил байж болох зочид буудал олон байгаа. Хоногт 30 юань төлөөд хонодог энэ зочид буудал арай тав тухтай байдаг юм. Таван юань төлөөд хонож болдог шавар тагзан байшин бий. Цаанаасаа гал түлээд өгчихдөг болохоор их дулаахан. Гэхдээ нөхцөл байдлын хувьд хэцүү. Бүр ямар ч мөнгө байхгүй болсон үед нүүрсний машины эздээс машиныг чинь харж өгөөд хоноё гэж гуйдаг. Хөнжил гудсаа барьж очоод аль дуртай машиндаа хонож болдог юм. Өнөөдөр зочид буудлын мөнгө байхгүй олон жолооч тэнд хонож байгаа. Машин хараад хоноход аюултай, амь насаа ч алдаж магадгүй байдаг юм. Шөнө хятад жолооч нар ирээд машинд хонож байгаа монгол жолооч нарыг зоддог. Машиных нь цонхыг хагалж, хаалгыг нь онгойлгож ороод л ямар ч өчиггүй зоддог. Харанхуй шөнөөр хэн ирээд зодож байгааг мэдэх боломж байхгүй. Мод, төмөр, чулуугаар хүн гэж хайрлахгүй зодно. Гэхдээ шөнө болгон хятад жолооч нар ирж зодоод байхгүй. Нүүрс тээвэрлэлтэд явдаг цөөхөн хятадууд бий. Тэднийг Монголд явж байхад нь зам тавьж өгөлгүй шахах, урдуур нь дайрч орж нүүрсээ ачуулснаас болдог юм. Зам шахуулсан, урдуур нь дайрч ороод нүүрс ачсан жолоочид уурласан уураа машинд хонож байгаа мөнгө байхгүй монгол жолооч нарт гаргадаг юм.

–Хоёр жилийн өмнө хятадуудад хоёр жолооч зодуулж амь насаа алдсан гэсэн үү?

-Хоёр жилийн өмнө гурван жолооч амь насаа алдсан. Нэгийг нь машинд унтаж байхад нь зодоод амь насыг нь хөнөөсөн байна лээ. Харин нөгөө залууг ажлын хөлс нэхлээ гээд зодож амь насыг нь хөнөөчихөөд нүүрс буулгадаг жалганд хаячихсан байсан. Харин монголчуудын нүдэн дээр Булганы Мөнхөө гэдэг залууг зодож хөнөөсөн. Түүний амь насыг хөнөөсөн хятадууд шоронд суулгүй гараад ирсэн байна лээ. Хятадын хууль их сонин. Олон хүн нэг хүнийг элбэж зодоод амь насыг нь хөнөөчих юм бол олон хүний дургүйг хүргэсэн байна гээд ял нь хөнгөрчихдөг юм билээ. Мөнхөөг зодож хөнөөсөн хятадууд тэгээд л шоронд оролгүй гарсан гэсэн. Хятадуудад зодуулах бол энд энгийн байдаг л зүйл шиг болчихсон. Цайны газрын эзэн хүүхнээс эхлээд машины эзэд, бидэнд ажил олж өгдөг өмнөд монгол гээд дээрэлхэж зодох хүмүүс мундахгүй.

–Хятадуудыг гуйж, зодуулан байж нүүрс тээвэрлэлтэд яваад хэдэн төгрөг авдаг юм бэ?

-Шороон замаар явдаг байхад сая орчим төгрөг нэг удаагийн явалтаар авчихдаг байсан. Өнгөрсөн хавар УИХ-ын гишүүн асан У.Хүрэлсүх Шадар сайд байхдаа энд ирсэн. Тэгээд “Энержи Ресурс”-ийн тавьсан хар замаар бүх тээврийн машиныг явуулах шийдвэр гаргасан. Үүнээс болоод засмал замаар явсан тээврийн хэрэгслийн татвар нэмэгдээд бидэнд өгдөг мөнгө бага болчихсон. Нэг удаа уурхайгаас нүүрс зөөгөөд ирэх юм бол 337 мянган төгрөг авдаг гэв.

Зочид буудлаасаа хөөгдсөн жолооч нар машины бүхээгт хонов

Биднийг ийн ярилцаж байтал зочид буудлын эзэн Далайхүүгийн дуу тэр хавиар хадаад явчихлаа. Бэлэн мөнгөтэй жолооч нар ирсэн гэнэ. Тиймээс гадаад паспортоо барьцаанд тавьж зочид буудалд хоноглож байгаа жолооч нарыг өрөөнөөс нь хөөж гаргаж байв. “Чи надад зоос өгөөгүй. Эндээс зайл” гээд л хамаг хувцсыг нь зочид буудлын хаалгаар гарган шидэж, ямар ч тайлбар хэлэх боломж олгохгүй юм. Найман жолоочийг бидний нүдэн дээр хөөж гаргав. Өрөөнөөсөө хөөгдсөн залуус коридорт гаргаж хаясан хувцсаа өмсөөд гарцгаалаа. Дааганы хашаанд очиж, эзэнгүй машины бүхээгт хонох гэнэ. Тэдэнтэй хамт дааганы хашаа орохоор явцгаасан юм. Хөөгдсөн жолооч нар дааганы хашаа орох замдаа “Муу, сайн хятадууд мөнгөтэй болохоор өмнө сөхөрчих шахдаг юм. Маргааш ажил олдож, нүүрс тээвэрт явах юм бол “Анд” буудалд мөнгөтэй болж очоод тарааж хаяна” хэмээн ярьсаар явав. Ингээд Дааганы хашаанд очиж дотор нь хүн хоноогүй машины хаалгыг эвдэж ороод унтахаар болов. Нэг машины хаалгыг эвдээд ортол машины суудлын араар нуугдаж байсан жолооч “Өө монгол хүн байсан юм уу. Хятадууд байна гэж үхтлээ айлаа. Гараад зугтаах гэж байлаа” гэсээр угтав. Дааганы хашаанд машины бүхээгт хонож байгаа жолооч нар “Шөнө хятадууд битгий ирээсэй” гэж үнэн сэтгэлээсээ хүсэх ажээ. Өвлийн эхэн сар гарчихаад байхад жолооч нар нимгэн хувцастай, нөмөрч унтах зүйлгүй шахам машины бүхээгт хоног төөрүүлцгээж байв.

Үргэлжлэл бий