Month: September 2015

УИХ-ын гишүүн Р.Амар­жаргалтай ярилцлаа.

-Улс төрийн хамгийн сүүлийн үйл явдал бол Ерөнхийлөгч Өршөөлийн хуульд хориг тавьсан явдал. Та ямар байр суурьтай байдаг юм?

-Наадах чинь их ярвигтай асуудал. Монголын нийгмийг хоёр хуваачихлаа шүү дээ. Нэг хэсэг нь хоригийг хүлээж авах нь зүйтэй гэж үзэж байна. Нөгөө хэсэг нь явуулах нь зүйтэй гэж байна. Би бол Монгол Улсыг хувааж талцуулсан ямар ч асуудлыг дэмждэггүй. Талцуулаад, хэрэлдүүлээд, наана цаана нь оруулж байгаа бол шийдэл биш, асуудал болж буйн илрэл. Төр засгийн тэргүүнд сууж байгаа хүмүүс шийдэл олж, түүнийх нь дагуу улс нийгэм нь явах учиртай шүү дээ. Гэтэл шийдэл болж байгаа юм байхгүй, харин ч асуудал нэмж байгаа нь харамсалтай. Би сүүлийн хорин хэдэн жил батлагдсан Өршөөлийн хуулиудын ихэнхэд нь гар бие оролцсон. Энэ удаагийнх шиг ийм замбараагүй, дуулиан шуугиантай Өршөөлийн хууль гарч байсныг санахгүй байна. Урьд нь асуудлыг маш чанд үзэж харж судлаад, шийдвэрээ гаргачихаад УИХ-д оруулж албажуулдаг байсан. Тийм учраас хэл ам багатай, бүтэц зохион байгуулалтын хувьд ч маш хурдан шуурхай хийж хэрэгжүүлж болдог байсан. Өнөөдөр ороод ирсэн зүйлээ хар. Нэг л их хууль баталлаа гэдэг. Нөгөөх дээр нь хориг тавьчихсан, тэр хоригийг нь хэзээ хэлэлцэх гэж байгаа юм бүү мэд. Өнөөдөр энэ хууль нь явж байгаа юм уу, явахгүй байгаа юм уу. Асар их хүлээлт тал талд нь байдаг.

Үнэхээр төрийн өршөөлийг хүртэх ёстой нэг хэсэг байж болно шүү дээ. Тэр хүмүүс горьдлого тавиад л сууж байгаа. Гэтэл хууль нь хэрэгжих ч юм уу, үгүй ч юм уу бүү мэд. Нэг хэсэг нь төрийн өршөөлөөс бүр хол байх ёстой юм. Огт хамрагдах ёсгүй. 

Гэтэл тэр хүмүүс нь завших гээд сууж байдаг. Энэ удаа бол туйлын зохион байгуулалтгүй, туйлын хариуцлагагүй, туйлын замбараагүй хэрэгжүүлсэн. Энэ бол манай өнөөгийн төрийн байж байгаа нүүр царай. Бид иймэрхүү л нүүр царайтай байгаа юм.

Аливаа асуудал нийгмийг бужигнуулах учиргүй, нийгмийг нягтруулж байх ёстой. Та нар ажигласан бол 2012 оны сонгуулиас хойш УИХ-аас гаргаж байгаа шийдвэрүүд дандаа нийгмийг бужигнуулж байна. Шоргоолжны үүрийг эвдэж байгаатай адилхан л юм хийгээд байна шүү дээ. Цэвэрлэж цэгцлэх, янзлах юм байдаг л байх. Гэхдээ дандаа дутуу дулимаг бодсон, хагас дутуу үсчиж харайсан, өнгө мөнгө дагуулсан юмнууд болоод байна. Тэр утгаараа Өршөөлийн хууль бас л ийм дүр төрхтэй болчихлоо. Энэ бүгдэд үнэхээр сэтгэл дундуур яваа. Би цаад агуулга руу нь орохгүй, зөвхөн хэлбэр, зохион байгуулалт талаас нь харахад иймэрхүү байна. Цаашаа орвол зөндөө юм бий байх. Миний мэдэрч байгаагаар бол энэ асуудал УИХ дээр нэлээн ярвигтай, төвөгтэй асуудал болох юм шиг байна.

-Хоригийг та дэмжих үү. Хоригийг дэмжсэн ги­шүүнээ АН ирэх сонгуульд өрсөлдүүлэхгүй гэсэн барь­цаа ярьж байна гэсэн?

-Би тийм юм тоодоггүй шүү дээ. Хэн нэг хүн намайг иймэрхүү юмаар барьцаалдаг нас, цаг өнгөрсөн. Би хэн нэгнийг ингэлээ, тэглээ гээд түүнээс нь айгаад явдаг хүн биш. Миний хувийн байр суурь бол Ерөнхийлөгч хоригоо тавьчихсан байгаа юм байна. Асуудал нь ороод ирэг, тал бүрээс нь нухацтай хэлэлцье. Тэгээд эцсийн дүндээ Монгол хожих ямар арга зам байна. Түүнийг хайя. Хэн нэгэнд таалагдах гээд мэдэгдэл хийгээд байх сонирхол алга.

-Эдийн засгийн ил тод байдлын тухай хуулиар далд эдийн засгийг ил болгоно гээд байдаг. Үнэхээр далд эдийн засгийг ил болгох юм уу?

-Энэ хуулийг анхны хувилбараар нь хэлэлцэж байхад би “Эдийн засгийн ил тод байдлын тухай хууль чинь тун цөөхөн хүний эрх ашгийн асуудал шүү. Хэсэг нөхөд энд тэнд баахан юм нууж хаасан, хулгайлсан юмнуудаа ил гаргах гэж байна. Түүнийг нь гаргачихаад дараа нь ямар нүүрээрээ олны нүүр рүү харж шударга ёс ярих вэ” гэж хэлж байсан. Үүнийг бодвол Татварын өршөөлийн хууль нь хамаагүй дээр байсан юм. Ядаж тооны хувьд ч олон хүнийг хамарна, жижиг, дунд бизнес эрхлэгчид хамрагдах боломжтой байсан.

Миний байр суурь бол Эдийн засгийн ил тод байдлын тухай биш, Татварын өршөөлийн тухай хуулийг гаргахыг дэмжиж байсан. Гэтэл өнөөдөр татварын өршөөлийн хууль нь Эрүүгийн өршөөлийн хууль болж хувираад, Эдийн засгийн ил тод байдлыг дэмжих хуулийн нэрээр их олон хүний нүглийг дарж өгөх гэж байна. 

Манай нийгэмд хамгийн үгүйлэгдэж байгаа зүйл бол хариуцлага. Миний сүүлийн нэлээд хэдэн жил ярьж байгаа зүйл. Ямар сайндаа та нар хариуцлага тооцож чаддаггүй юм бол би хариуцлагыг чинь үүрье гээд УИХ-ын гишүүнээс гаръя гэж мэдэгдсэн шүү дээ. Өчнөөн хариуцлагагүй үйлдэл хийчихээд хариуцлагаас бултсан хүмүүсийн толгойг илж, та нар ингээд хулгай зэлгий хийгээд бай, нуугаад бай, хаагаад бай, луйвардаад бай, шулаад бай, дээрэмдээд бай. Тэр бүгдийг чинь ингээд сайхан ил тод гэдэг гоё нэр томьёогоор өршөөгөөд өгчихдөг юм. Санаа зовох юм байхгүй. Үргэлжлүүл гэж хэлж байгаатай адилхан болчихож байгаа юм.

-Ерөнхийлөгч Эдийн засгийн ил тод байдлын хуульд хориг тавиагүй байж Өршөөлийн хуульд хориг тавьсан нь шударга зүйл мөн үү?

-Би Ерөнхийлөгчийн юу бодож байгааг мэдэхгүй учраас өмнөөс нь ярьж чадахгүй. Зүгээр Ерөнхийлөгч уг нь зөв асуудал тавьсан гэж бодож байгаа. Гэхдээ нэгдүгээрт цаг үе нь хэр оновчтой байсан юм бол, хоёрдугаарт, тавьсан хэлбэр нь хэр оновчтой байсан бол гэж бодож байна.

Ний нуугүй хэлэхэд үнэхээр энэ асуудлыг барьж аваад шийдье гэж бодсон бол ямар саран дээрээс буусан хүн биш. Өршөөлийн хууль гаргах гэж байна, татварын өршөөл, эдийн засгийн ил тод байдлын тухай гээд сүүлийн нэг жил яригдлаа шүү дээ. Өршөөлийн хууль бол бүр 2012 оноос, энэ хэсэг нөхөд УИХ-д орж ирж суугаад л ярьсан асуудал шүү дээ. Ерөнхийлөгч үүнийг мэдэж байсан. Үнэхээр асуудлыг зөв зүйтэй шийдье гэсэн бол ярьж байх үед нь шийдлийг нь олоод нийгмээ хагалж бутаргачихгүйхэн шиг явуулах ёстой байсан байх. Одоо ийм болчихсон хойно нь гэнэт гарч ирээд, юу болсон бэ гэсэн маягтай байгаа нь олны итгэл төрүүлэхгүй байгаа юм л даа. Асуудлыг шийдье гэсэн сонирхол байна уу, эсвэл популизмаа хийгээд байна уу гэж хараад байна. Тэр хэмжээгээрээ ярьж, хэлж байгаа зүйлийнх нь үнэ цэн унаад байна.

-Монгол Улс өрийн дарамтад орлоо. Гадаад нэр хүнд навс уналаа. Валютын ханш, төсвийн алдагдал гээд аюулын харанга дэлдсэн асуудлууд олон байна гэж ярьцгаасаар л байна. Эдийн засгийг сэргээхийн тулд нэн тэргүүнд ямар арга хэмжээ авах ёстой вэ?

-Эдийн засаг хэцүү байна гэж бүгд яриад л байна. Ч.Сайханбилэгийг Ерөнхий сайдаар томилогдсоноос хойших хугацаанд би эдийн засаг, төр засагтай холбоотой асуудлаар бараг яриагүй. Энэ нь аминдаа дэмжиж байгаа хэрэг байхгүй юу. Сайн ч бай, муу ч бай, шинэ засаг гараад ирлээ, бас яадаг ч бол гэсэн горьдлого төрж байна шүү дээ. Залуу хүн юм, юм хийж магадгүй, арай өөрөөр ажиллаж магадгүй гэсэн. Одоо зургаа долоон сар өнгөрлөө. Итгэл байхгүй болсон. Би бол эднээс юм горьдохгүй байгаа. Яаж ийж байгаад салгануулаад сонгуульдаа хүргэчих юмсан гэх бодол төрж байна. Түүнээс сүрхий юм хийгээд өөрчлөөд аваад явна гэж байхгүй байх.

Зургаа, долоон сар боллоо туугаад тавьчихлаа. Энэ хугацаанд юу хийсэн бэ гэхээр унаган мэргэжлийнхээ дагуу л ажлаа хийлээ шүү дээ. Ерөнхий сайд маань пиараа л хийлээ. Бодит ажил бол явсангүй. Зургаа долоон сарын дараа үүнийг нь хэлэхэд болно байх гэж бодож байна. Ажил явахгүй байгаа бол буг болоод суугаад байх хэрэг юу байна. Үнэхээр л эх орондоо хайртай, тийм л өндөр ухамсартай юм бол хурдхан явах л хэрэгтэй шүү дээ. Урьд нь ч би хэлж байсан. Ажлаа хийж чадахгүй хүн байгаа бол нэг өдөр ч, нэг цаг ч битгий байлга. Хурдан явуул. Чаддаг хүн нь орж ирэг. Ердөө л энэ. Өөр асуудал байхгүй.

-Тэгэхээр яах ёстой юм?

-Юм эзэнтэй байх ёстой. хэн нэг хүн тодорхой ямар нэг ажлыг хариуцах ёстой. УИХ хууль тогтоох ажлаа хариуц. Хуулийнхаа хэрэгжилтийг хянаад сууж бай. Гүйцэтгэх засаглал Монгол Улсын нутаг дэвсгэр дээр хуулийн хэрэгжилтийг хариуцна гээд Үндсэн хуульд заачихсан байгаа. Энэ ажлаа л хий. УИХ нь хийх ёстойгоо, Засгийн газар нь хийх ёстойгоо хий. Аль алиндаа шаардлага тавь. Үүнээсээ эхэл.

Гүйцэтгэх засаглал хуулийн хэрэгжилтийг Монгол Улсын нутаг дэвсгэр дээр хариуцна. УИХ энэ ажлаа хий. Засгийн газар өөрийн хүлээсэн үүргээ биелүүл. 

Үүнээсээ эхлэх ёстой. Маш энгийн зүйл. УИХ шаардлагаа тавьж чадахгүй байна шүү дээ. Одоо байж байгаа байдлаа хар. Энэ УИХ юу хийгээд сууж байгаа юм бэ. Зун хуралдаад байгаа ч юм шиг, үгүй ч юм шиг. Ээлжит бус чуулган зарлаад байгаа ч юм шиг зарлахгүй байгаа ч юм шиг. Зарлаад хуралдуулахдаа Эрүүгийн хуулийг өөрчилнө энэ тэр гэж байсан сүүлдээ больчихлоо шүү дээ. Эцэстээ зургаан сайдыг явуулсан, явуулаагүй гэсэн байдалтай тулгарч үлдлээ.

Засгийн газар юу хийгээд байгаа юм бүү мэд. Эдийн засгийн өнөөдөр тулгамдаад байгаа асуудал гэхээсээ хамгийн наад зах нь хүн бүр суурь суурин дээрээ байх ёстой. Суудал суудал дээрээ суух ёстой. Дээрээ суудлаа олохгүй бол доороо хэзээ ч гүйдлээ олохгүй. УИХ, Засгийн газар нь байр суурин дээрээ байж чадахгүй байхад ажил хийж байгаа яам гэж байхгүй шүү дээ.

Зургаан сайдыг нөхөн томилоод асуудал шийдэгдэх үү. Маш эргэлзээтэй. Шинээр гарч ирэх зургаан сайд явсан зургаан сайдаасаа илүү байх уу гэдэг нь бүр эргэлзээтэй. 

Гуравдугаарт, зургаан сайдыг нөхөөд нөхөөстэй Засгийн газар явлаа гэхэд энэ нь хэр удаан үргэлжлэх вэ гэдгийг хүмүүс яриад эхэлчихлээ. Үүнд хүлээлт бий болчихсон төр засгийн нэр хүнд байхгүй болчихсон, гүйцэтгэх засаглалын нэр хүнд шалдаа уначихсан тохиолдолд юун эдийн засгийг босгох асуудал яриад байна вэ. Тэр чинь байхгүй. Хамгийн түрүүнд хийх асуудал бол бүтэц зохион байгуулалтыг бэхжүүлж олны итгэл даах чадвартай зангарагтай хүн гарч ирэх ёстой. Тэгж байж хаана хэн нь эзэн юм бэ юугаа хариуцаж байгаа юм бэ гэдгээ маш тодорхой болгож байж дараа нь макро микро эдийн засгийн асуудлуудыг ярих ёстой.

Өнөөдөр ний нуугүй ярихад энэ нэг замбараагүй эцэс төгсгөлгүй байдал чинь элдэв янзын ашиг сонирхолтой хүмүүст маш хэрэгтэй байна. Үүний цаана яагаад ийм байдалд орчихоод байна, асуудал нь зургаан сайдыг явуулахдаа байгаа юм уу эсвэл өөр ямар нэг учир шалтгаан байна уу гэдгийг бид харах ёстой. Тэр учир шалтгаан нь үндсэндээ Тавантолгой шүү дээ. Тавантолгой дээр бизнесийн улс төрийн бүлэглэлүүд бий болчихоод хамгийн том юмаа хэн нь эзэмших вэ гэдэг дээр үзэлцээд байна. Ердөө л энэ. Би хэрвээ эзэмшихгүй бол чамайг эзэмшүүлэхгүй гэж нэг нэгнийгээ барьцаалаад хаагаад чөдөрлөөд боогоод явж байна. Ийм зүйл чинь энэ нийгмийг явуулахгүй л дээ. Чоно борооноор гэгчээр том том бүлэглэлүүд хоорондоо үзэлцэж байхад дундуур нь жижиг жижиг цөөвөр чононууд хажуунаас орж ирж хазаж, жаахан юм авч сайд болох гээд үзээд байна. Жижиг луйварчдын л асуудал.

Амаржаргал өнөөдөр шүүмжлээд сууж байна гэх байх. Гэхдээ би шүүмжлээд байгаа юм биш гарцыг нь хэлж байна. Гарц нь юу юм бэ гэхээр энэ улс, энэ засаг чинь эзэнтэй болох ёстой. Чадаж байгаа хүнээ ажиллуул, чадахгүй байгаа бол хурдхан шиг зайлуул. Ингэж байж юм эхэлнэ. Ингэж байж төсвийн бодлогоо тэлэх үү, хумих уу, мөнгөний бодлогоо нэмэх үү хасах уу, ханш, инфляцийг яах уу гэдгийг дараа нь ярина. Би шийдлийг нь маш тодорхой хэлж байна. Чадахгүй байгаа бол нэг минут ч битгий байлга. Үүнийг Засгийн газрын хэмжээнд хүртэл ярих ёстой.

-Засгийн газар огцрох ёстой гэсэн үг үү?

-Би бол тэгж л үзэж байна.

-Одоо Засгийн газар огцроод байдал дээрдэх үү?

-Энэнээс дордуулах юм уу.

-УИХ тарах талаар яриа гараад байсан?

-УИХ тарах тухай асуудал гарсан байна лээ. Хэд хэдэн хүн мэдэгдэл хийсэн байсан. Би түүнийг анзаарсан. Төрийн тогтолцоогоо та нар хэр зэрэг сайн ойлгодог эсэхийг би хэлж мэдэхгүй байна. Хамгийн тогтвортой байх ёстой институц нь УИХ. Засгийн газар хэд ч өөрчлөгдөж болно. Тэр чухал биш. Төрийг тогтвортой байлгаж байгаа УИХ бүрэн хугацаагаараа ажиллаж байж дараа дараагийн УИХ руу шилждэг зарчим байвал сайн. Тийм учраас УИХ-ыг тараая гэж түүн рүү түлхэж байгаа хүмүүсийг би сайшаахгүй байгаа.

УИХ-ын ажиллагаа төгс төгөлдөр бус шүүмжлэл дагуулж байгаа нь үнэн. Үүн дотор түрүүний миний шүүмжилж ярьсан зүйлүүдийн гол хүмүүс нь энэ дотор сууж байгаа. Наполеоны хэлсэн нэг үг байдаг. Мөнгө бол үнэртдэггүй юм. Мөнгөнд эх орон байдаггүй юм. Тиймээс мөнгөтэй хүнийг улс төр рүү битгий оруулж бай гэж. Мөнгөтэй хүмүүс эх оронгүй хүмүүс, тийм ч учраас зарим нь цээжээ маш их дэлддэг байх. Би хязгааргүй их эх орондоо хайртай гэж. Үнэн хэрэг дээрээ мөнгөнд эх орон байхгүй. Тэр хүмүүс энд орж ирэхээрээ ямар гай болдгийг эрх биш харсан байх. 2016 оны сонгуулиар манай ард иргэд 25 жил сонгуульд оролцлоо, эрх биш гадарлах хэмжээндээ хүрсэн байх гэж бодож байна. Тэгэхээр бас зөв сонголт хийх байх гэж горьдож байгаа. Ямар ч байсан УИХ-ыг тараая гэдэг гайхамшигтай шийдэл биш. Үүнийг дэмжээд өөгшүүлээд байх зүйл биш.

-АН Монгол төрийг уландаа гишгэж байна гэж ярих юм?

-Ганц АН биш. Энэ улстөрийн намууд бүгд шүү дээ. 2000 оноос хойших үйл явдлыг аваад үзвэл МАХН тэр үеийн Засгийн газар барьж байсан, үндсэндээ 76:0 байсан шүү дээ. 72 нь МАХН, нөгөө намууд нь нэг суудалтай байсан. Тэгэхэд гишгэж эхэлсэн. Төрөөр тоглож эхэлсэн. Тэр дэд сайд гэдэг албан тушаалыг 500 сая төгрөгөөр үнэлээд энэ албан тушаалуудыг бий болгож эхэлсэн. Бүх зүйлийг мөнгөн хэлбэрт оруулсан. Үүнийг өнөөдөр хүмүүс ярихгүй л байгаа болохоос маш их зүйл тэр үеэс эхэлсэн. Манайхан муу зүйлийг “төгөлдөржүүлэхдээ” сайн хүмүүс. Тиймээс төгс төгөлдөр рүү оруулаад явж байх шиг байна. Тиймээс би ганц АН-ыг хэлэхгүй. Аль алиныг нь хэлнэ. Улс төрийн намын том том дарга нар дээд зэргээр хувь нэмрээ оруулсан.

-Одоогийн нөхцөл байдалд АН-ын нэр хүнд илүү унасан харагдаж байна. Та ч намынхаа үйл ажиллагааг шүүмжилж байна. Тэгвэл та намынхаа гишүүнээс татгалзчихаж болдоггүй юм уу?

-Түдгэлзэж болно. Гэхдээ үнэнийг хэлэхэд би энэ намыг босгох гэж их зүтгэсэн. 2000 оны сонгуулийн өмнө би МҮАН-ын дарга байж байгаад тараад 5-6 болсон байсан намыг нэгтгээд орчин цагийн нам болгоод өглөө. Үүнд нам буруутай гэхээсээ илүүтэй субъектив талын асуудлуудыг хөндөх ёстой. Намын хэдэн мянган гишүүнд чин сэтгэлээсээ ардчилсан үнэлэмжийн араас явж байгаа. Болгох юмсан бүтээх юмсан энэ улс орныг, үр хүүхдээ аятай тухтай амьдруулахсан гээд чин итгэл үнэмшлээр явж байгаа. Тэр хүмүүсийн итгэлийг хөсөрдүүлж, үгүйсгэж болохгүй. Намын нэрийг барьж арчаагүй аашилж байгаа хүмүүст бид өнөөдөр хариуцлага тооцож чадахгүй байна. Манай намын ҮЗХ ямархуу байгааг та нар надаар хэлүүлэлтгүй мэдэж байгаа. Бусад улс төрийн намуудыг ч гэсэн хар л даа. Сая жаахан юм болонгуут МАН дотор бужигнаад эхэлж байна.

Гол нь нягтрах ёстой. Улс төрийн намуудаар дамжин төрийн үйл ажиллагаа явж байгаа тохиолдолд улс төрийн намууд цөөхөн байх ёстой. Би хоёр улс төрийн нам давамгайлсан байх ёстой гэж үздэг хүн. Манайд 20-30 нам огт хэрэггүй. Хоёр нам бие биедээ хяналт тавьж чаддаг байх ёстой. Нэг нь засгийн эрх барьж байхад нөгөөх нь ажил хэрэгчээр шүүмжлээд шударгаар явах хэрэгтэй. Тухайн үедээ өрсөлдөгчөөсөө илүү олны санаа бодлыг дагуулж явах ёстой гэж үздэг. Тэгж ч явж ирсэн.

-Та АН-аас хөөгдөж үзэж, уригдаж дарга болж үзсэн хүн. Айх зүйл одоо байхгүй. АН-ын дотоод фракциудын зөрчлөөс дотоод хүч маш их суларч байна. Ийм үед удирдлагуудтайгаа тулж ярьж үзэж байна уу?

-Фракциуд тухайн үедээ үүргээ гүйцэтгэсэн үү гэвэл гүйцэтгэсэн. Юм гэдэг чинь амьд организм. Үүргээ гүйцэтгэсэн бол одоо үеэ өнгөрөөгөөд явах л хэрэгтэй. Өнөөдрийн фракциуд шийдэл биш. Дандаа асуудал үүсгэж байна. Үүнээс татгалзана гэдэг зөв санаа. Яг цагаа тулахаар татгалзаж чадахгүй байна. Хэдийгээр албан ёсоор зарлаад байгаа ч татгалзаж чадахгүй л байна. З.Энхболд даргыг фракциас татгалзана гэж байхад нь би “За юу л бол” гэж бодож байсан. Гэхдээ юмыг яаж мэдэх вэ, гайгүй явчих болов уу гэсэн чадахгүй байна. Өнөөдөр хэдэн сайд, дэд сайд нарын асуудал дээр наймаа хийгээд өөрөө дунд нь орчихсон, наймааны гол эзэн болчихсон явж байна. Үүнийгээ том том ухаантай зүйлээр тайлбарлаад яваад байна. Бас л болоогүй байна. Бэлтгэгдээгүй л байна. Нялцгай л байна гэж хэлэх гээд байгаа юм.

Ази, Европ бо­лон дэл­хийн олон улс оронд эвлэрүүлэн зуучлах тогтолцоо сайн хөгжсөн байдаг. Харин манай улсад шинээр хөгжиж байгаа. Аливаа маргааныг шүүхээр шийдвэрлэхээс гадна шүүхийн бус журмаар шийдвэрлэдэг аргын нэг нь эвлэрүүлэн зуучлах ажиллагаа юм. Иргэний эрх зүйн маргааны 50 гаруй хувь нь эвлэрүүлэн зуучлалын журмаар шийдвэрлэгддэг гэсэн судалгаа байдаг. Харилцан тохиролцож шийд­вэрээ гарган маргаа­ныг дуусгана гэдэг бол маш том соёл, ухамсар, хүнд байх л ёстой ухааны хэмжүүр гэдэг. Эвлэрүүлэн зуучлах ажиллагаа явуулж эхэлснээс хойш маргааны 80 гаруй хувь нь шийдэгдэж байгаа аж. Энэ талаар өмгөөлөгч, эвлэрүүлэн зуучлагч М.Алтан-Өлзий­тэй ярилцлаа.

-Эвлэрүүлэн зуучлах ажиллагаа үр дүнгээ өгч байна гэсэн мэдээллийг авлаа. Эвлэрүүлэн зуучлах эрх зүйн орчин манай улсад хэр бүрдсэн байдаг юм бэ. Энэ асуултаас яриагаа эхлэх үү?

-Японы засгийн газрын харьяа гадаад харилцааны хамтын ажиллагааны байгууллага болох JICA, Улсын дээд шүүх, Монголын өмгөөлөгчдийн холбоо хамтран Эвлэрүүлэн зуучлах ажиллагааг өөрийн улсад бий болгох, хөгжүүлэх, мэргэжлийн эвлэрүүлэн зуучлагчдыг сургаж бэлтгэх, хууль эрх зүйн орчныг бүрдүүлэх чиглэлээр үе шаттайгаар ажилласан. Үүний үр дүнд багагүй хугацааг ардаа орхисон байна. Өнөөдөр Эвлэрүүлэн зуучлах ажиллагаа нь манай улсад бодит биелэлээ олж, хууль эрх зүйн орчин бүрэн бүрдсэн гэж үзэж байна.

-Улсын хэмжээнд хич­нээн эвлэрүүлэн зуучлагч байдаг юм бэ. Үүнээс хэд нь шүүхэд ажилладаг юм бол?

-2011 оноос хойш “Эвлэрүүлэн зуучлагч бэлтгэх, мэргэшүүлэх” сургалтад хамрагдсан, Эвлэрүүлэн зуучлалын тухай хуулийн дагуу Шүүхийн ерөнхий зөвлөлд 505 эвлэрүүлэн зуучлагч бүртгэгдсэн байна. Нийт эвлэрүүлэн зуучлагчдын ойролцоогоор 10 хувь буюу 43 нь анхан шатны шүүхүүдэд орон тооны эвлэрүүлэн зуучлагчаар ажиллаж байна. Хүмүүсийн хоорондох маргаан голчлон төрөл садан, найз нөхөд, танилын хүрээнд үүсдэг. Тэд төрөл бүрийн эрхийн харилцаанд оролцохдоо харилцан итгэлцлийн үндсэнд ямар нэг баримт бичиг үйлддэггүй. Гэтэл тохиролцоогоо зөрчиж итгэл алдсанаар үл ойлголцол бий болж эцэс төгсгөлгүй маргаан үүсч, эдийн засаг, хөрөнгө мөнгө, сэтгэл санааны хувьд дарамт болдог. Энэ нь эцэстээ бие биеийнхээ дээр гарах гэсэн тэмцэл болж хувирна. Үүнийг шийдвэрлэх хамгийн зөв арга бол эвлэрүүлэн зуучлах ажиллагаа юм.

-Энэ оны хагас жилийн байдлаар маргааны 80 гаруй хувийг эвлэрүүлэн зуучилсан гэсэн статистик мэдээ гарсан байна. Энэ тухай баримт түшиглэн ярих боломж байна уу?

-2015 оны эхний хагас жилийн байдлаар шүүх Эвлэрүүлэн зуучлалын ажиллагаанд 7598 өргөдөл хүлээж авсан байна. Үүнээс 5100 гаруй өргөдөл амжилттай шийдвэрлэгдэж, маргаан бүхий талууд шүүхийн өмнөх шатанд эвлэрэн хэлэлцэж маргаанаа шийдвэрлэсэн. Энэ мэдээгээр бол маргааны 80 гаруй хувь нь эвлэрүүлэн зуучлалаар шийдэгдэж байна гэсэн үг.

-Эвлэрүүлэн зуучлахын давуу тал нь чухам юу юм бэ. Бусдын нууцыг хэр хадгалдаг бол?

-Эвлэрүүлэн зуучлалаар маргааныг шийдвэрлэх үед талууд хэн хэндээ таатай нөхцөл сонгож, сэтгэлд нийцсэн шийдвэрт хүрдэг. Тухайн шийдвэр нь биелэх магадлал өндөр. Цаг хугацаа алдахгүй, эдийн засгийн хувьд зардал багатай, маргаанаа хурдан шуурхай шийдвэрлэх боломжтой. Харин шүүхийн маргаан нотлох баримт шаардана, хуульд заасан хугацаанд хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаа явуулна, анхан, давж заалдах, хяналтын гээд шүүхийн гурван үе шатыг дамжина. Шүүхийн шат болгонд улсын тэмдэгтийн хураамж төлнө. Дараа нь шийдвэр гүйцэтгэлийн ажиллагаагаар дуусдаг. Гэтэл эвлэрүүлэн зуучлалаар талууд маргаантай асуудлаар түргэн шуурхай тохиролцоонд хүрч чадвал Эвлэрлийн гэрээ байгуулаад л дуусгавар болох боломжтой. Ямар ч маргаанд улсын тэмдэгтийн хураамж төлж байгаа нь шүүхэд төлж буй улсын тэмдэгтийн хураамжаас бага. Мөн эвлэрүүлэн зуучлалыг хаалттай явуулна. Маргааны шийдэл талуудаас хамаарч тэдгээрийн ашиг сонирхолд нийцэж байдаг. Нууцыг хадгална. Талуудын маргааныг зуучлагчаас өөр хүн мэдэх боломжгүй. Энэ бол маш хэрэгтэй, ийм аргаар маргааныг шийдвэрлэх нь илүү үр дүнтэй болохыг олон улс орон хүлээн зөвшөөрч, өөр өөрийн арга барилаар хэрэгжүүлж байгаа.

-Гадаадын улс орнуудад ямар байдаг юм бол?

-Японд эвлэрүүлэн зуучлагчийн оролцоотойгоор шийдвэрлэх маргааны тоо жил бүр өссөөр байдаг, маргалдагч талууд ч эхний ээлжинд эвлэрэх ажиллагаанд оролцоно гэдэг ойлголттой болсон. Энэ аргыг ганц шүүгч бус өмгөөлөгч, эрх зүйч, энгийн иргэд ч дэмждэг. Улам боловсронгуй болсоор байгаа юм байна. Эвлэрүүлэн зуучлах ажиллагаа нь хүмүүс нэгэнтэйгээ ярилцаж чаддаг, нээлттэй байж чаддаг, найз нөхөд, түнштэйгээ харилцаагаа хэвээр үлдээх, эв найрамдалтайгаар маргааныг шийдвэрлэдэг, цаг хугацаа, зардал хэмнэдэг олон давуу талтай. Энэ бол шүүхийн бус аргаар маргааныг шийдвэрлэх арга юм.

-Эрэлт хэрэгцээг дагаад Эвлэрүүлэн зуучлах төвтэй болох шаардлага гарч ирж байгаа гэсэн. Энэ асуудал юу болж байгаа вэ?

-Нэгэнт хууль, эрх зүйн орчин бүрдсэн, энэ чиглэлээр ажиллах мэргэжлийн боловсон хүчин бэлтгэгдсэн байгаа учраас цаашдаа төрийн болон төрийн бус байгууллагууд, мэргэжлийн холбоодын дэргэд Эвлэрүүлэн зуучлалын төвүүд байгуулагдах чиг хандлага, зарим тохиолдолд зүй ёсны шаардлага урган гарч ирж байна. Эдгээр эвлэрүүлэн зуучлалын төвүүдэд юуны өмнө мэргэшүүлэх сургалтад хамрагдсан, Эвлэрүүлэн зуучлагчдын зөвлөлд бүртгэгдсэн, түүн дотроо өмгөөлөгч нар тэргүүн ээлжинд ажиллах боломжтой юм. Эвлэрүүлэн зуучлалын тухай хуулийн наймдугаар зүйлд “Төрийн болон төрийн бус байгууллага дахь эвлэрүүлэн зуучлагч” гэсэн заалт бий. Үүнд 8.1.Төрийн болон төрийн бус байгууллага, мэргэжлийн холбоо үйл ажиллагааныхаа чиглэлийн дагуу тухайн салбарын эрх зүйн харилцаанаас үүссэн маргааныг шийдвэрлэх эвлэрүүлэн зуучлагчийг ажил­луулж болно. 8.2.Энэ хуулийн 8.1-д заасан зуучлагчаар дээд боловсролтой, эвлэрүүлэн зуучлагчийн сургалтад хамрагдан эрхийн гэрчилгээ авсан, тухайн чиглэлийн асуудлаар эвлэрүүлэн зуучлах ажиллагаа явуулах эвлэрүүлэн зуучлагчийн нэрсийн жагсаалтад бүртгэгдсэн мэргэшсэн эвлэрүүлэн зуучлагчийг ажиллуулна гэсэн байдаг. Үүнээс гадна эвлэрүүлэн зуучлагч-өмгөөлөгч нь бүх анхан шатны шүүхүүд дээр орон тооны бус эвлэрүүлэн зуучлагчаар ажиллах боломжтой юм.

БНСУ-д энэ сарын 23-26-ны өдрүүдэд Олимпийн таеквондогийн өсвөрийн ДАШТ болж өнгөрлөө. Тус тэмцээний бага насны ангилалд буюу -47 кг-ын жинд Б.Намуун хүрэл медаль хүртсэн билээ. Түүний гаргасан амжилт нь Монголын таеквондогийн түүхэнд бичигдэж байгаа бөгөөд анх удаа ДАШТ-ээс медаль хүртэж буй тохиолдол болоод байгаа юм. Ингээд Болдбаатарын Намуунтай ярилцлаа.

-Өөрийн тань жинд хичнээн тамирчин оролцсон бэ?

-Хоёр дахь удаагаа зохиогдож буй өсвөрийн ДАШТ-д 75 орны 750 гаруй тамирчин оролцсон гэсэн мэдээлэл байсан. Миний жинд 27 тамирчин өрсөлдсөн.

-Хичнээн тулаан хийж медалийн болзол хангасан бэ?

-Би гурав хожиж хүрэл медалийн болзол хангасан. Эхний тулаандаа Энэтхэг улсын тамирчинтай таарч 32:1 онооны харьцаатайгаар илт давуу байдлаар хожсон. Дараагийн тулаандаа Английн тамирчинг 10:8 харьцаатайгаар мөн буулгаж авсан. Ингээд хүрэл медалийн төлөө Америкийн тамирчинтай тулалдаж 15:7 харьцаатайгаар ялалт байгуулсан.

-Мөнгөн медалийн төлөө мөн хүч үзсэн боловч ялагдсан шүү дээ. Бичлэгээс харахад өрсөлдөгч тань чац өндөртэй харагдсан. Тулааны үед өндөр, нам маш чухал биз?

-Тийм ээ. Надаас өндөр. Би мөнгөн медалийн төлөө Францын тамирчинтай тулалдаж 20:12 харьцаатай хожигдсон. Надаас өндөр л дөө. Гэхдээ надад хожих боломж бүрэн байсан.

-Өндөр тань хэд вэ?

-170см.

-Тэгээд яагаад боломжоо бүрэн ашиглаж чадсангүй вэ?

-Анх удаа дэлхийн аваргын тулаанд оролцож байгаа учраас нэлээд сандарсан. Гэхдээ мөнгөн медаль хүртэл явна гэдэг анх удаагаа оролцож буй миний хувьд том амжилт шүү дээ. Тиймээс энэ хүртэл явсан юм чинь дахиад ч ялна гэдэгтээ бүрэн итгэлтэй байсан маань бага зэрэг нөлөөлсөн байх. Өөртөө итгэлтэй үед өрсөлдөгчөө басах, өөр юманд сатаарах зэргээс болж цохилт алдах тал бий. Би хоёр удаа толгойндоо цохиулж оноо алдсан.

-Хэдэн оноо алдсан бол?

-Зургаан оноо алдчихсан. Толгойнд ямар ч байдлаар цохилт хийсэн нэг цохилт бүр гурван оноо байдаг. Миний хувьд эхний үеийн тулаанд зургаан оноо алдсан. Их оноо алдчихаар тоглолтын явцад нөхөж гүйцэх хүнд байсан. Уг нь миний толгойны цохилтуудын оноог өгсөн бол би нэг онооны илүүтэйгээр хожих боломж байсан.

-Яагаад оноог нь өгөөгүй гэж?

-Би Францын тамирчны толгойд гурван удаа онооны цохилт хийсэн. Харамсалтай нь миний цохилтод оноо өгөөгүй. Хэрвээ оноо өгсөн бол ялах боломж байсан.Энэ ялагдал надад асар том туршлага, сургамж болсон. Би ялагдсан тамирчинтайгаа дахин тулалдаж заавал буулгаж авах болно. Мөн миний амжилт зөвхөн үүгээр зогсохгүй. Намайг азийн аварга, ДАШТ, олимп хүлээж байгаа. Би энэ амжилтдаа ханахгүй. Олимпийн аварга болно. Би улам их хичээх болно.

-Энэ удаагийн өрсөлдөгчид хэр нэр хүндтэй тамирчид байсан бэ?

-Америк, Англи, Франц гээд бүгд л Европын аварга, цуврал тэмцээнүүдэд дандаа эхний гуравт ордог туршлагатай тамирчид гэсэн. Европын тамирчид нуруу өндөртэй санагдсан. Нуруу өндөртэй тамирчдын хөлний цохилт хүчтэй жийлттэй ирж байсан. Хамгаалахад бэрх. Гэхдээ би ямар ч тулаанд өрсөлдөгчөөсөө айдаггүй, дайрч тулалддаг.

-Тэмцээний үеэр ямар багш дасгалжуулсан бэ. Тулалдах үедээ шүүгчийнхээ хэлж буйг сонсч хэрэгжүүлж чаддаг уу?

-Тэмцээний дасгалжуулагчаар Солонгосын Хон Инёон багш ажилласан. Ринг дээр гарах үед багшийнхаа хэлж байгаа үгийг маш сайн сонсдог. Мэдээж дасгалжуулагчаа сонсч, мэдэрч байж тулаандаа тусгаж алдаа оноогоо тэнцвэржүүлдэг. Мөн энэ завшааныг ашиглаад Ү.Ган-Эрдэнэ, Эрдэнэбаатар багш нартаа баярласнаа илэрхийлье. Та бүхнийхээ итгэлийг алдахгүй, илүү их амжилт гаргах болно.

-Тулааны арга барилаасаа хуваалцахгүй юу?

-Тулаан минут 30 секундээр гурван үе үргэлжилдэг. Эхний үед тамирчдын аль аль нь анаж отсон шинжтэй тоглоно. Дараагийн үеүдэд өрсөлдөгчийнхөө сул талыг ашиглаж тоглолт гаргадаг.

-Хүрэл медаль хүртэж Монголын таеквондогийн түүхэнд тэмдэглэгдлээ гэж багш тань хэзээ хэлсэн бэ?

-Тулааны дараа хэлсэн. Таеквондогийн спорт Монголд хөгжөөд 24 жил болж байна. Өнгөрсөн хугацаанд дэлхийн аваргаас медаль хүртсэн удаагүй юм билээ. Би түүхэн амжилт гаргасандаа баяртай байна. Яг хүрэл медалийн болзол хангах өмчид үнэхээр их баярласан. Өөрийн эрхгүй нулимс унагасан. Анх удаа ийм том тэмцээнд орсон болохоор хэсгийн тулаандаа их хичээж тулалдсан. Харин хүрэл медаль авчихаад амьсгаа авах сэхээтэй болсон шүү.

-Өмнө нь хөнгөн атлетикаар хичээллэдэг байсан гэсэн. Яагаад сонирхол өөрчлөгдчихөв өө?

-Би богино зайн гүйлт болон уртын харайлтаар хичээллэдэг байсан. “Алтан гран при” тэмцээнд оролцож 100 метрийн гүйлт, уртын харайлтаар алтан медаль хүртэж байлаа. Дүүргийн аваргаар гурван ч удаа тодорсон ш дээ. Миний аав С.Болдбаатар хөнгөн атлетикийн спортын мастер тамирчин. Тиймээс аавыгаа дагаж нэг хэсэг хөнгөн атлетикаар хичээллэсэн дээ.

-Тэгээд яагаад таеквондог сонгов?

-Юуны өмнө ээждээ баярлалаа. Намайг ямар л тэмцээн уралдаанд орно надтай байнга л хамт байж, ар талыг минь сайн зохион байгуулдаг. Миний хувьд 2013 оноос таеквондогоор хичээллэж эхэлсэн. Манай ээж Г.Туяа намайг анх таеквондогийн клубт дагуулж очсон. Тухайн үед 48 цаг эхнэрээ зодож хөнөөсөн аймшигтай хэрэг Монголд гарсан байсан. Хүн болгон л энэ хэргийн талаар мэдэж байгаа байх. Тэгсэн ээж тэр мэдээг үзээд “Нийгэм эрээнтэй бараантай зүйлээр хослон байдаг. Охин хүн ядаж өөрийгөө хамгаалах анхан шатны мэдлэгтэй байх хэрэгтэй. Ядаж л гудамжинд цүнхээ булаалгачихгүй ганц цохичих чадалтай бай” гээд таеквондогийн спортыг санал болгосон. Ээж бид хоёр хаана ямар клуб байдгийг мэдэхгүй 1950 лавлахаас лавлаж байгаад “Элит” төвийн “Олимп” таеквондогийн клубт очсон. Эхэндээ биеэ хамгаалах зорилготой л хичээллэж эхэлсэн. Хоёр сар хичээллээд ганц нэг тэмцээнд ороод байр эзлээд ирсэн чинь гоё санагдаад ер нь мундаг тамирчин болно гэж эргэлт буцалтгүй шийдсэн. Тэгээд ч дэлхийн таеквондог бодвол олимпийн таеквондогийн төрөл хамгаалалт хэрэгсэлтэй, олимпод оролцдогоороо онцлогтой. Тулааны 80 хувийг хөл, 20 хувийг гарын цохилт эзэлдэг. Тиймээс гэмтэж бэртэх тохиолдол ч бага гардаг.

-Танай аав, ээжийн талд олон нэртэй тамирчид байдаг гэсэн?

-Тийм ээ. Манай өвөө Самдан Монгол Улсын начин. Гавьяат тамирчин, дугуйчин Ж.Өлзий-Орших ах, Ж.Өлзийбаатар ах, Ж. Өлзийсолонго эгч нар манай ээжийн дүү нар. Би айлын бага. Манай ах бас жүдогоор хичээллэдэг байсан. Ж.Өлзий-Орших ах намайг дугуйчин болгох гэж мөн ч их ятгасан даа.

-Өнгөрсөн хугацаанд таеквондогоор ямар амжилт үзүүлсэн бэ?

-2014, 2015 оны улсын аварга, 2014 онд Солонгост болсон олон улсын нээлттэй тэмцээнээс алт, Тайванд болсон Азийн бага насны аваргаас хүрэл медаль хүртэж “Шилдэг эмэгтэй тамирчин” цом авсан.

-Тулалдахаас өөр ямар сонирхолтой вэ?

-Дуулах, бүжиглэх сонирхолтой. Гэхдээ шүлэг уран унших хамгаас илүү дуртай.

-Ямар шүлэг уншдаг юм бэ?

-Эхийн тухай л бол ямар ч хамаагүй. Яруу найрагч, зохиолч Б.Лхагвасүрэнгийн эхийн тухай олон сайхан шүлгийг унших дуртай. Би сургуулийнхаа урлагийн үзлэгт байнга оролцдог. Дүүргийн урлагийн үзлэгт уран уншлагын төрөлд хүрэл медаль хүртсэн байгаа.

-“ТВ9” телевизийн “Гоёо гоёо” хүүхдийн нэвтрүүлгийг хөтөлдөг байсан байх аа?

-Тийм. Таван жилийн өмнө бага ангийн сурагч байхдаа хөтөлдөг байсан. Гэхдээ би телевизээс илүү спортод сонирхолтой юм байгаа юм.

-Одоо хэддүгээр анги вэ?

-Хан-Уул дүүргийн 115 дугаар сургуулийн наймдугаар ангийн сурагч.

-Одоо ямар тэмцээнд оролцохоор бэлтгэл хийж байна вэ?

-Энэ сарын 5,6 нд клубын нэрэмжит тэмцээн болно. Мөн Хүүхдийн спортын V их наадамд оролцоно доо.