Month: September 2015

Гэрэл зурагчны аппаратыг хараад буу гэж андуурч гараа өргөсөн сири охин

Сирийн энгийн иргэд мөргөлдөөн, буудалцааны дунд амьд үлдэхийн төлөө тэмцэлдсээр эцэст нь эх орноосоо дүрвэсээр байгаа. Хурцадмал байдал намжихгүй улам хүндэрч, иргэд нь хөрш зэргэлдээ орнууд руу зугтан гарч, замдаа харамсалтайгаар амиа алдаж байна. Европ Сирийн дүрвэгчдэд “живж”, олон улсын хүмүүнлэгийн байгууллагууд дүрвэгчдэд туслахыг дэлхий нийтээс дахин дахин хүсч байгаа юм. Гурван настай сири хүү Айлан Курдийн үхэл дэлхий нийтийг цочроож, үнэхээр Сирид юу болоод байна вэ, тэнд хүүхдүүд ямар хүнд нөхцөлд амь зууж байгаа вэ гэдгийг харуулав. Айлан хүү үхлээрээ дэлхий нийтийн анхаарлыг Сирид хандуулсан. Сирид амьдарна гэдэг тамаас дутахгүй болжээ гэдэгт хүн бүр итгэлээ. Барууны орнууд Сирийн иргэдэд хүмүүнлэгийн тусламж үзүүлж, эх орондоо цагаачлах зөвшөөрөл олгож эхлэв.

Монгол Улсын хувьд дайн самууны хөлд ядарч зүдэрч байгаа улс, байгалийн гамшигт өртөн зовж шаналж байгаа хүмүүст тусламжийн гараа сунгадаг хүмүүнлэг үйлстэй. Монголчууд Солонгосын дайны үед 1953 онд Хойд Солонгосоос 200 гаруй хүүхэд авчирч асарч байсан түүхтэй. Дайны хөлд эцэг эхээ алдан өнчирсөн хүүхдүүдийг сувилан хүмүүжүүлж өсгөснийг тухайн үед гадны улсууд онцгойлон анхаарч баяр хүргэж байсан гэдэг. Дараа нь 1988 онд дайн байлдаантай байсан Афганистанаас 27 хүүхэд авчирч, 58 дугаар цэцэрлэгт хүмүүжүүлж, хоёр жилийн дараа нутаг руу нь буцааж байсан.

Тэдгээр афган хүүхдүүд Монголоос явахдаа цэцэрлэгийн багш нараасаа салж чадахгүй уйлалдаж, монголоор шулганалдсаар онгоцонд сууж байсан тухай хүмүүс ярьдаг. Одоо тэдгээр афган хүүхдүүд 30-33 настай бүсгүйчүүл, харчуул болцгоож, эх орондоо амьдарч байгаа.

Үүгээрээ Монгол Улс дайнтай орны өнчин хүүхдүүдийг асарч тойлж бойжуулаад өгдөг туршлагатай улс гэгддэг. Одоо дахин тийм сайн үйлс хийх цаг нь ирчихлээ. Сирийн олон мянган хүүхэд эцэг эх, ахан дүүсээ даган дүрвэж, байгалийн янз бүрийн нөхцөлд хөл нүцгэн гүйж, хээр хонож, хэлэн дээрээ юм тавилгүй өлмөн зэлмэн амьдарч, нулимстай нүдээр горьдлого тээн биднийг харж байна. Олон мянган хүүхэд өнчрөн хоцорч, амьдын тамыг биеэрээ мэдрэн уйлж байна.

Бид солонгос, афган хүүхдүүдийг асарч өсгөөд нутагт нь буцаан хүлээлгэж өгсөн шигээ энэ удаад сири хүүхдүүдэд тусламжийн гараа сунгая. Нэг дэлхийд айлсан амьдарч байгаа улс орнууд ийм л үед нэгнээ түшиж, биедээ халуун сэтгэлээр хандах учиртай. Манай улсын хувьд гадны хүүхдүүдийг асардаг туршлагатай учир энэ удаад Сирийн багачуулаас аль болох олныг чадлынхаа хэрээр авчирч тойлон айдас хүйдэст чичрэн хатуурсан зүрхийг нь тайвшруулж, аллага, цус харж цочирдсон нүдийг нь аз жаргалтайгаар дахин гэрэлтүүлье. Лалын шашинтай улсын хүүхдүүдийг авчраад яах юм гэж цээрлэхээ түр азнаад хүний нялх үр гэдэг талаас нь өрөвдөн энэрэх нь зүйтэй юм. Учраа мэдэхгүй тэр жаалуудад ямар буруу байх вэ. Эцэг, эх, эх орноо сонгож төрдөггүйн хойно хэнд ч хэзээ ч юу ч тохиолдоо билээ. Улс орных нь байдал намжтал эх орондоо байлгаж асарч тэтгээд өгчихөд биднээс юу ч унахгүй. Нялх амьтдад туслахад тэр шашин өөр, хэл яриа өөр энэ тэр нь огт хамаагүй. Нулимсаа хатаж ч амжаагүй байхад гэнэнээр инээдэг хүүхдүүдэд бид хатуу хандах ёсгүй. 200-300 сири хүүхэд авчраад өсгөж өндийлгөөд өгөхөд манайхан, түмэн олон тусалж дэмжээд болох л байх. Сирийн хүүхдүүдэд тусалж байгаа нь хүмүүнлэгийн үйлс ч гэлээ нөгөө талдаа хүн төрөлхтөн гэх нэг айлын нэгэн гишүүн болсон Монгол Улсын хувьд гүйцэтгэх ёстой нэг үүрэг нь юм. Бид үүнийг үүрэг хэмээн харж, айдастай нүдээр бүлтийтэл ширтэн, тусламж эрэн хүний гар харан суугаа өнчин жаалуудад сэтгэлийн дэм өгөх нь хүний ёсон.

Хүний хүүхэд гэж бөөрөлхөлгүй тэднийг бойжуулаад өгчихвөл буруудах зүйлгүй. Монголчууд бид хүүхдэд хүний өөрийнх гэж хандалгүй урдуураа өнгөрснийг ундалж, хойгуур өнгөрснийг хооллодог өгөөмөр сэтгэлтэй ард түмэн шүү дээ.

Д.САРУУЛ

“Монгол” телевизийн “Өнөө өглөө” хөтөлбөрийн хөтлөгч Г.Хонгорзултай ярилцлаа.

-Өглөө бүр цэнхэр дэлгэцээр үзэгч олонтойгоо мэндлэх сайхан хэрэг. “Өнөө өглөө” хөтөлбөртэй хэрхэн холбогдсон тухайгаа ярихгүй юу?

-Би 2013 онд СУИС-ийн Радио, телевизийн сургуулийн хөтлөгч, сэтгүүлчийн ангийг төгссөн юм. Уг нь сургуулиа 2009 онд төгсөх ёстой байсан ч хэсэг хугацаанд охиноо эмчлүүлэх хэрэг гараад дөрвөн жилийн чөлөө авсан. Харин төгссөнийхөө дараахан “Монгол ТВ”-ийнхээ үүдийг татсан даа. Гэхдээ хөтлөгчөөр биш. Танил ахтайгаа хамтраад хоёр төрлийн танин мэдэхүйн цэнгээнт нэвтрүүлэг хийж, шинэ контент төрүүлэх санал тавьж байлаа. Удирдлагуудад шинэ нэвтрүүлгийн санаагаа танилцуулахаар очсон. Тэр үед манайхан нэг их анзаарахгүй байгаа юм шиг санагдаж байлаа. Харин маргааш нь “Өнөө өглөө” хөтөлбөрийн продюссер Саруул эгч маань залгасан. Нэвтрүүлэг маань дэмжигдэж гээд бөөн баяр очтол “Өнөө өглөө” хөтөлбөрийн хөтлөгчөөр ажиллаач гэх санал тавьсан юм. Сүүлд бодох нь ээ, шинэ нэвтрүүлгээс илүүтэй намайг сонирхож байсан юм болов уу. Телевизтэйгээ холбогдсон түүх гэвэл ийм.

-Шалгалтгүй орсон хэрэг үү?

-Яалаа гэж. Пробонд ороод үзээрэй гэсэн. Хэлснийх нь дагуу пробонд ортол болж байна, авъя гэлээ. Шууд нэвтрүүлгийн хөтлөгч амаргүй шүү дээ. Тиймээс эмээж л байлаа. Гэртээ хариад нөхөр болон аав, ээжтэйгээ нэлээн сайн ярилцсан. Өмнө нь өглөө босоод нөхөртөө өглөөний цай бэлдэж өгөөд ажилд нь явуулна, хүүхдээ цэцэрлэгт хүргэж өгнө гээд ажил ихтэй байсан болохоор зөв шийдвэр гаргах ёстой байсан юм. Тэгсэн чинь манай нөхөр “Залуу байна, хийгээд үзэх хэрэгтэй” гэж зөвлөлөө. Уг нь би хэзээ ч телевизийн хүн болно гэж байгаагүй. Радиогийн нэвтрүүлэгч болно гэж мөрөөддөг байлаа. Өөрийнхөө хоолойг тодорхой хэмжээгээр радиод тохирно гэж боддог байсан. Яг шийдээ гаргах үедээ аавдаа хэлтэл “Миний охинд том боломж гарч ирж байна. Маш гоё телевизийн олон үзэгчтэй нэвтрүүлгийн хөтлөгчөөр ажиллана гэдэг сайхан шүү дээ” гэсэн. Ингээд л “Өнөө өглөө” хөтөлбөртэйгөө холбогдсон доо.

-Дөнгөж телевизэд ороод шууд нэвтрүүлэг хөтөлнө гэдэг тийм амар биш байлгүй?

-Тэгэлгүй яахав. Манай “Өнөө өглөө” хөтөл­бөрт ажиллаж байгаа хүмүүст зориулан гадны мэргэжилтнүүд ирж сургалт явуулдаг. Яг намайг ажилд орох үед Д.Бум-Очир нэвтрүүлгээ ганцаараа хөтөлдөг байлаа. Хоёр долоо хоногийн турш дагалдаж байгаад эфирт гарсан. Тэгсэн Д.Бум-Очир маань хоёрхон өдөр надтай хамт ажиллаад Англи руу яваад өгсөн. Тэнд доктор хамгаалаад ирсэн юм. Ингээд ганцаараа нэвтрүүлгээ хөтөлж эхэлсэн дээ. Юм болгоныг эхлэхэд амаргүй байдаг шүү дээ. Яг л тийм байсан. Эфирт сандарна, шинэ орчинд дасахгүй. Гэхдээ хамт олондоо маш хурдан дассан шүү. Одоо бол Д.Бум-Очирыг эрдмийн ажлаар гадагшаа явсан хойгуур ганцаараа л эфирт гарна. Анх хөтлөгч болж байсан үетэйгээ харьцуулбал багагүй туршлагажсан байна. Ирэх арванхоёрдугаар сард “Өнөө өглөө” хөтөлбөртөө ирсний хоёр жилийн ой болно. Энэ хугацаанд 1000 гаруй сэдвийн дагуу ийм тооны хүмүүстэй уулзаж ярилцжээ.

-Өглөө хэдэн цагт босдог вэ. Ажлын цагийн хуваарь хэдээс хэдэн цаг хүртэл үргэлжлэх үү?

-Манай байгууллагын зүгээс ажилчдаа өглөө эрт унаагаар авдаг юм. Баруун талаасаа эхэлж авсаар манай гэрийн гадаа 05 цагт ирнэ. Тэгэхээр би 04 цаг өнгөрөөгөөд босдог гэсэн үг. Нэвтрүүлэг маань 06.30 цагт эхлээд 09.30-д дуусна. Бямба гаригт амардаг. Орой харин 23 цагт унтчихсан байдаг. Заримдаа найз нөхөдтэйгөө уулзах, гадуур гарах үе байна. Шөнө 01, 02 цаг хүртэл явж байгаад харьчихаад нүдээ амраагаад буцаад гардаг.

-Эрт босоод эфирт гарахад өөрийгөө бэлдэх хэцүү юу. Нүүрээ будах, үсээ янзлахаас эхлээд ажил ихтэй шүү дээ?

-Өглөө ирэхэд нүүр хувиргагч маань ирчихсэн байдаг. Өглөө гэрээсээ шууд гараад ирчихэж байгаа болохоор нүүрээ будуулаад, үсээ янзлуулна. Гэхдээ айхтар хүнд будаж болохгүй. Ерөнхийдөө цэвэрхэн харагдахаар тооцоолж нүүрээ будуулдаг.

-Телевизийн зүгээс үсээ ингэж тайруул, нүүрээ ингэж буд гэх зэргээр шаардлага тавьдаг уу?

-Эфирийн соёл гэж том зүйл байна. Үгүй ядаж л үсээ шараар будаж болохгүй. Хүний анхаарлыг татахуйц том ээмэг, зүүлт зүүхгүй гэхчлэн зарчмууд байдаг. Хөтлөгчид нүүрээ хэрхэн будах, ямар хувцас өмсөх вэ гэдэг дээр телевизийнхэн маань маш сайн анхаарч зөвлөгөө өгнө. Ер нь үс, нүүр хоёр телевизийн өмч. Үсээ тайруулмаар байвал албаныхаа даргад мэдэгдэх ёстой. Барагтай л зөвшөөрөхгүй дээ. Дээрээс нь нүүр хувиргагч нартайгаа зөвлөнө. Тэд нар маань “Хонгор оо, үсээ жаахан тайруулъя. Чёлкоо жаахан богиносгоё” гээд үсчин рүү дагуулж явдаг. Арьс арчилгааны тал дээр ч гэсэн сайхан амраарай, арьсаа гоё байлгаарай гээд маш хэрэгтэй зөвлөгөөнүүд өгнө. Гэхдээ би айхтар ач холбогдол өгөөд хэдэн цагаар нүүрээ илээд суугаад байдаггүй юмаа. Ерөнхийдөө цаанаасаа ивээгээд байх шиг байдаг юм.

-Хувцас яадаг вэ. Танай телевизийнхэн “Хөтлөгчийн хувцсыг тэр дэлгүүр ивээн тэтгэв” гэж харагддаггүй юм?

-Хувцсыг бас л телевизээс маань өгнө. Албаны маш олон хувцас өгсөн. Долоо хоногийн зургаан өдөр эфирт гарч байгаа. Тэгэхээр хувцас олон байх хэрэгтэй. Үүн дээр манай телевиз маш сайн анхаардаг. Зөвхөн надад зориулаад, миний хэмжээг аваад захиалгаар хийлгэнэ.

-Хэдэн ээлжийн хувцастай бол?

-Шүүгээ дүүрэн хувцастай. Телевизээс авч өгсөн зөвхөн эфирт өмсөх хувцас гэхэд 60, 70 гаруй байгаа байх шүү. Дээрээс нь миний хувийн хувцас тусдаа. Тэгэхээр нэлээн олон ээлжийн хувцастай болчихдог.

-Эрт босох залуу хүний хувьд амархан биш. Нойроо харамлах үе байдаг уу?

-Яг үнэнийг хэлэхэд өмнө нь нойрондоо их харам байсан. Гэхдээ энэ ажил миний хувьд албан ёсоор хөдөлмөрийн гэрээ хийсэн анхны ажил. Тиймээс өөрөө өөртөө “Надад үүрэг хариуцлага оногдож байна. Би хоцрох эрхгүй” гэсэн шаардлага тавьчихсан. Дээрээс нь шууд эфир гэх ойлголтыг толгойндоо бат суулгачихсан. Тэнд нэг л хүн байхгүй бол яах билээ гэдгийг ухамсарладаг болохоор эрт босох хэцүү санагдахаа больсон. Тэгээд ч олон давуу талтай шүү дээ. Өглөө эрт ажлаа хийгээд 11 цагт гэртээ харьчихсан байдаг. Өдрийн цагаар завтай болчихоор гэр бүлдээ хангалттай цаг гаргаж байна. Хажуугаар нь өөрийгөө хөгжүүлнэ. Би морин хуур тоглох дуртай. Тэрийгээ давтана. Мөн англи хэлээ сайжруулна гээд олон зүйлийг амжуулдаг юм.

-Гэрээсээ гарахдаа цай чанаж амжих уу?

-Шууд босоод л гардаг юм. Цай чанах, нөхрийн өглөөний хоолыг бэлдэж өгөх, хүүхэд цэцэрлэгт хүргэж өгөх гэх зэрэг ажилд хадам ээж маань тусална. Ерөнхийдөө манай гэрийн арыг даадаг гэж хэлж болно. Сайн хадам ээжийн ачаар ямар ч зүйлд санаа зовохгүйгээр ажилдаа өөрийгөө бүрэн зориулж чаддаг юм.

-Ажлаа хийж байхдаа өлсдөг үү?

-Гайгүй ээ. Ажил дээрээ ирэхэд өглөөний цай бэлдчих­сэн байдаг юм. Тэрийгээ уугаад ажилдаа гарна.

-Дуучид өглөөгүүр хоолой сэрдэггүй гэж ярь­даг юм байна лээ. Та нарын хувьд яадаг вэ?

-Үнэн шүү. Хоолой сэрэхгүй байна гэж байдаг. Миний хувьд ажил дээрээ ирээд нүүрээ будуулж байхдаа дуулчихдаг юм. Хэд сайн чангахан шиг дуулчихад хоолой сэргэчихнэ.

-Шууд нэвтрүүлгийн үеэр янз бүрийн зүйл тохиолддог байх. Эфирт тохиолдож байсан хөгжилтэй зүйлээсээ ярихгүй юу?

-Янз бүрийн хөгжилтэй зүйл их гарна. Анх пробонд орж байх үедээ сандраад “Сайн байцгаана уу, өглөө өнөө хөтөлбөр эхэлж байна” гээд хэлчих жишээтэй. Хөндлөнгөөс харахад амархан санагддаг байж мэднэ. Хөгжилтэй зүйл олон тохиолдож байсан ч яг одоо санаанд орж ирэхгүй байна.

-Эфирт гарсан хойно гэнэт найтаах ч юмуу өөрөөс тань хамаарахгүй зүйл тохиолдвол яадаг вэ?

-Найтаана. Үзэгчдээсээ уучлал гуйгаад өнгөрнө. Боломж байвал найруулагч руугаа сэмхэн дохьчихно. Тэгэхээр камер өөр тийшээ шилжчихдэг юм. Тэр үед дууны найруулагч миний микрофоныг хаачихдаг. Энэ хооронд нь гялс амжуулж аваад юу ч болоогүй юм шиг сууж байх жишээтэй.

-Уригдсан зочин хоцрох тохиолдол гарах уу?

-Гаралгүй яахав. Хүндэтгэх шалтгаан хэлэхгүйгээр утсаа салгаад алга болсон тохиолдолд эфирээрээ шууд хэлчихдэг юм. Ийм зочин урьсан юм, харамсалтай нь ирсэнгүй гэнэ. Ирэхгүй гэдгээ ямар нэгэн байдлаар урьдчилан мэдэгдсэн тохиолдолд тэр дор нь арга хэмжээ аваад явчихдаг юм. Дээрээс нь чөлөөт нэвтрүүлэг учраас хөтлөгчид хоорондоо ярьж болно. Тэгэхээр цаг яах бол гэж санаа зовдоггүй. Манай сэтгүүлч, продюссерууд үнэхээр мундаг. Ажлаа сайн хийнэ. Тиймээс санаа зовох зүйл бараг гарахгүй дээ.

-Телевизийн хөтлөгч нарыг сайхан царайнаас цаашгүй гэж шүүмжлэх нь бий. Үүнийг хэрхэн хүлээж авдаг вэ?

-Ёстой хатуу шүүмжилмээр байдаг. Хүнийг сайн ч, муу ч зүйл хийсэн шүүмжилдэг нь манайхны зан юм шиг байгаа юм. Уг нь айлын охин хүүхдийг тэгж хэлээд байж болохгүй л дээ. Нэг их хөөрхөндөө, царайлагтаа очоод суучихдаг гэвэл эндүүрэл. Албан байгууллага нь тодорхой хэмжээгээр шалгаж авна. Сурна, сургуулилна. Шаардлага биелүүлнэ. Тэнд зүв зүгээр очоод суучихдаггүй болохоор өмөөрмөөр санагддаг юм. Яахав мэр сэр алдаа гаргаж байгаа хөтлөгч байдаг л байх.

-Гэр бүлээ танилцуулах­гүй юу. Хэдэн хүүхэдтэй вэ?

-Манай нөхрийг Б.Эрдэнэ­бат гэдэг. Уг нь Олон улсын худалдааны менежер мэргэжилтэй. Харин сүүлийн үед урлагт орчихоод байгаа. Анх “Оюутны нууц амраг” гэж киноны туслах дүрд тоглож байсан. Тэрнээс хойш хэд хэдэн клип, сурталчилгаанд тоглосон. Сүүлд МҮОНТ-ийн “Нарны жим” олон ангит уран сайхны кинонд тоглолоо. Одоо харин “Улаанбаатар, би чамд хайртай” гээд 20 ангит киноны продюссероор ажиллаж байна. Манайх нэг хүүхэдтэй. Номин гэж таван настай охин бий. Намайг ажилд ороод удаагүй байхад “Өнөө өглөө” хөтөлбөрийн давталтыг үзэж байгаа охин маань их гайхдаг байсан. Давталт гарч байх үед би гэртээ байж байдаг. Тэгэхээр зурагт руу нэг хараад л, гэртээ байгаа ээжийгээ нэг хараад л. Юу болоод байна вэ гэсэн шинжтэй. Одоо бол тоохоо больсон.

-Ээж шигээ телевизийн хөтлөгч болно гэж ярих уу?

-Гурван настайгаасаа л хүүхэд барьдаг эмч болно гэж ярьдаг байсан юм. Одоо хэр нь хэвээрээ. Харин намайг харчихаад “Чиний үс ямар гоё юм бэ. Минийхийг бас ингээд буржийлгаад өг” гэх юмуу “Нүдээ ямар гоё будсан юм бэ, одоо минийхийг будаарай” гэдэг болсон.

-Хэвлэл мэдээллийн салбарт ажиллаж байгаа хүний хувьд юунд зорьдог вэ?

-Жүжигчин болохыг хүсдэг. 30, 40, 50 настай болсон ч хамаагүй жүжигчин болно гэж мөрөөддөг юм.

-Удамд тань урлагийн хүн бий юу?

-Манай аав Ганхуяг гэж Сүхбаатар аймгийн Халзан сумын хүн. Соёлын тэргүүний ажилтан цолтой жүжигчин. Аав маань эхээс наймуул. Бүгдээрээ урлагийн авьяастай. Бага байхдаа наймуулаа тайзан дээр гарч тоглолт хийдэг байсан гэсэн. Тэднээс манай аав л жүжигчин болж урлагтай амьдралаа холбосон ч гэлээ бусад нь бас л урлагт элэгтэй хүмүүс шүү.

Монгол Улсын
төрийн хошой шагналт, Шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн, академич Шагдаржавын Нацагдорж
агсны охин түүхийн ухааны доктор Н.Ариунгуатай ярилцсанаа хүргэе.

-Аавыг тань “Мандухай цэцэн хатан” түүхэн
киноны зохиолч гэдгээр нь манайхан сайн мэднэ.
Эрдэмтэд бол “Халхын түүх”, “Хубилай хаан” номуудыг нь ихэвчлэн ярьдаг юм билээ?

-Тийм ээ. Манай
аавын туурвисан “Халхын түүх”, “Чингис хааны цадиг”, “Монголын феодализмын
үндсэн замнал”, “Хубилай сэцэн” нэгэн сэдэвт зохиолууд нь нэгэнт Монголын түүхийн сонгодог зохиолууд болжээ.
Манай аав 28 настайдаа “Сүхбаатарын намтар”
бүтээлээр 1946 онд төрийн шагнал болох Чойбалсангийн шагнал хүртсэн.
Тэрхүү зохиол нь англи хэлээр орчуулагдан АНУ-д Конгрессийн номын санд байдаг.
Ц.Дамдинсүрэн гуай, Б.Ренчин, Э.Оюун нарын эрдэмтэдтэй аав тухайн үед төрийн
шагнал хүртсэн гэдэг. Тэр тухай нь би сайн мэдэхгүй юм даа.

-Нацагдорж гуай 1930-аад оны эхэн үеэс
хойших Монголын бүх л сэхээтнүүдтэй ойр дотно байж хамтран ажиллаж, бүтээн туурвиж
ирсэн. Өнөөдөр домог мэт яригддаг эрхмүүдтэй зорилго нэг явсан алтан үеийн гавьяатнуудын
нэгэн?

-Аав маань
Монголын түүх судлалын ажлыг 17 наснаасаа эхлэн хийж улмаар энэхүү судалгаанд
бүх амьдралаа зориулсан хүн юм. Тэрээр ХХ зууны 30-аад оны үед 17 настайдаа манай улсын анхны эрдэм
шинжилгээний байгууллага болох Судар бичгийн хүрээлэнгийн Түүхийн тэнхимд
ажиллаж манай орчин үеийн утга зохиолын үндэслэгч Д.Нацагдорж болон Өвөр
Монголоос ирсэн түүхч Буянчуулганы хамт гурвуулаа шинэ цагийн Монголын түүх
судлалын үндсийг тавьж эхэлсэн билээ. Удалгүй Д.Нацагдорж нас барж Буянчуулган
гуай хэлмэгдэн баривчлагдаж миний аав 19
настайдаа Түүхийн тэнхимийн эрхлэгч болсноос хойш 50 гаруй жил Монголын орчин
үеийн түүхийн шинжлэх ухааныг толгойлон хөл дээр нь босгосон гавьяатан билээ.
Тэрээр Монголын ХХ зууны 40-өөд оны үед
хөсөр хаягдсан Монголын эртний сүм хийд, түүхийн дурсгал болох Хархорины
балгас, Гандан Тэгчинлэн хийд, Орхоны бичээс, Түргийн үеийн дурсгал зэрэг манай
улсын олон арван хөшөө дурсгал, орон хийдийг аврах, хамгаалах ажлыг санаачлан
зохион байгуулж, гар бие оролцсон юм. Аав Д.Нацагдоржтой бүтэн хоёр жил хамт
ажиллаж түүнээс ихийг сурсан ба Д.Нацагдорж
манай аавыг “Үндсэн ажилтан болгон авбаас тэр авьяас бүхий тул яван
явсаар их л хэрэгтэй хүн болох болов уу” хэмээн тодорхойлсон байсныг аав хожим
архиваас олж мэдсэн байдаг.

-Та бол аавынхаа үндэс суурийг нь тавьсан
түүхийн шинжлэх ухааныг үргэлжлүүлж судалж яваа эрдэмтэн. Тэгэхээр “Чингис хааны
цадиг”, “Хубилай хаан”, “Мандухай цэцэн хатан” гээд алдарт түүхэн бүтээлүүдийнх
нь үнэ цэнийн талаар ярихгүй юу. Өнөө жил Хубилай хааны өндөр ой тохиож байгаа.
Үүнд аавын тань гавьяа их байгаа нь мэдээж?

-Би аавтайгаа
адил түүхийн мэргэжилтэй. Санкт-Петербургийн Их сургуулийн Дорно дахины
факультетийн Хятадын түүхийн ангийг дүүргэсэн. Тэр үед чинь Их сургуулийг таван
жил сурч байгаад төгсдөг байлаа. Төгсөж
ирээд ШУА-ийн Дорно Дахины хүрээлэнд
(одоогийн ОУХХ) ороод одоог хүртэл ажиллаж байна. Миний судалгааны сэдэв
бол эрт дундад зууны болон орчин үеийн Монгол-Хятадын харилцаа. Тухайн сэдвээр
монографи зохиол бичсэнээс гадна Улсын таван боть түүхийн гуравдугаар ботийн
зохиогчийн нэг. Чан Чунь бумбын Өрнө зүгт зорчсон тэмдэглэл хэмээх хятад
сурвалжийг орчуулсан. Орчин үеийн
судлалаар олон арван эрдэм шинжилгээний өгүүлэл нийтэлсэн дээ. Би эрдэм
шинжилгээний тэргүүлэх ажилтан, доктор.

Дээр дурдсан
зохиолуу­дыг нэг бүрчлэн дүгнэн ярихад их цаг хугацаа орох тул базаж хэлэхэд
манай аавын судалгааны гол зорилго бол Монголын нүүдлийн нийгмийн хөгжлийн зүй
тогтлыг илрүүлэхэд чиглэгдэж байсан.
Тухайлбал “Чингис хааны цадиг” хэмээх зохиолд Монголын нийгмийн
байгууламжийн онцлог юунд байсан, Чингисийн аян дайны шалтгаан, түүний хийсэн
аян дайн Монголын нийгэм болон дэлхийн хөгжилд үзүүлсэн нөлөөний талаархи фундаментал судалгаа юм. “Халхын түүх”-ийн
хувьд гэвэл Манжийн үеийн түүхийг бүхэлд нь дүгнэн бичсэн зохиол бөгөөд дэлхийн монгол судлалд Манжийн
үеийн Монголын түүхийн судлалаар тэрхүү зохиолыг давж гарсан зохиол хараахан
үгүй гэж гадаад дотоодын түүхчид хүлээн
зөвшөөрдөг. Манай Монголын түүх судлалд Хубилай хааны талаар түүхчид янз бүрийн байр суурьтай байдаг
бөгөөд түүнийг Юань гүрний нийслэлийг
Хятадад шилжүүлснээр Хятадын хаан болж
Монголоо орхисон гэх мэтээр бичдэг нь нууц биш юм. Энэхүү байр суурийг манай
аав ер хүлээн зөвшөөрдөггүй байсан бөгөөд үүнийг маш ухвар мөчид дүгнэлт хэмээн
үзэж байсан юм. Хубилайн сүр хүч Хятад орныг голлон тулгуурлаж байсан төдий
биш, харин юуны урьд Монгол орноо эзэгнэн захирч байсанд шууд дулдуйдаж байв
гэдгийг онцлон тэмдэглэсээр байсан юм. Тэрээр Хубилайтай тэнцэх эзэн хаан
ертөнцийн түүхэнд урьд хожид гарсангүй. Хубилай бол Дорно, Өрнийг холбосон,
нүүдэл, суурин иргэншлийг хослон хөгжүүлэхийг оролдсон түүхийн асар том бодгаль, дэлхий нийтийн
түүхэнд тодорсон үлэмжийн том эзэн хаан хэмээн тодорхойлсон нь зөвхөн Монголын
их хааныг монгол түүхч л тийнхүү тодорхойлон хэлэх билээ.

-Шавь нар гэвэл ямар хүмүүс байна?

-Шавь нар гэвэл
тухайн үед Түүхийн хүрээлэнд манай аавтай хамт ажиллаж байсан бүх л судлаачид мөн хэл, философийн эрдэмтэд бүгд л аавыг багшаа гэдэг байсан. Гарын шавь
нар гэвэл доктор С.Цолмон, М.Ринчин,Ц.Ишдорж, Ч.Даш­даваа, Ц.Энхээ, А.Очир,
Д.Дашбадрах, Ж.Гэрэлбадрах, Т.Мөнхцэцэг гэх олон сайхан эрдэмтдийг дурдаж
болно.

-“Мандухай цэцэн хатан” киноны түүх янз
бүрээр л яригддаг. Зохиолыг нь нам төрийн зүгээс хорьж байсан гэдэг.

-Тийм ээ. Ганцхан
“Мандухай цэцэн” зохиол ч биш. Манай аавыг хэлмэгдүү­лэлтийн хар сүүдэр байнга
дагалдаж явсан ба тэр үед түүхийн зохиолыг туурвих нь амаргүй
байсан юм. Аав маань Чингис хааны судлалд өөрийн оюун ухаан, эрүүл мэнд,
нэр төрөө зориулсан хүн юм. Миний аавын амьдарч, туурвиж байсан үе бол манай
улсад эв хамтын ёс (коммунист үзэл) ноёрхож Чингис хааны түүхийг судлах цээртэй
байсан юм. Хэдий тийм боловч Монголын түүхч нар бололцооны хэрээр эзэн
Чингисийнхээ талаар судалгаа хийж, түүхийг үнэнээр өгүүлэхийг чармайн иргэний
болон түүхч хүний эр зоригийг гаргасаар ирсэн билээ. Тэдний нэг нь яах аргагүй
миний аав байсан бөгөөд алдарт “Нууц товчоо”-г Ц.Дамдинсүрэн гуай анх удаа
орчин цагийн хэлнээ хөрвүүлэхэд аав маань тус зохиолын оршлыг бичихдээ “Халуун амь бүлээн цусаа үл хайхран эх
орныхоо төлөө тэмцэж байсан Чингис хааны үеийн монгол хүний эр зориг, баатарлаг шинж чанарыг дурдан
магтаж, улмаар тухайн үеийн Монголын төрөөс “Харгис Чингисийг магтан дуулсан” ял
сонсож хатуу зэмлэл хүртсэн түүхтэй. Хэдий тийм боловч аав мань огт шантралгүй Чингис хааны 800
жилийн ойг тэмдэглэх санаачилга гаргаж
ойн хурал дээр үндсэн илтгэлийг нь
тавьсан юм. Үүнийхээ дараа хатуу зэмлэл хүртэж оюун санаа, эрүүл
мэндээрээ маш их хохирсон билээ. Чингис хааны түүхийг судлахад миний аавд учирч
байсан бэрхшээл, зовлон нь түүний хувь
хүний амьдралыг болон Монголын нийгмийн хувь заяаг тусгасан
бүхэл бүтэн өвөрмөц түүх юм.

-Танайхаар үе үеийн мэргэд орж гарч, бүтээл
туурвил, түүх соёлын талаар ярьж байсан нь дамжиггүй. Сүүл үеийн эрдэмтдээс Нацагдорж
гуайтай хэн хэн их ойр байсан бол?

-Сүүлийн үед үзэл
бодлоороо манай аавтай хамгийн ойр байсан хүн бол доктор, төвд судлаач Ү.Хүрэлбаатар
агсан юм. Тэр хоёр Монголын шашны тэргүүн Өндөр гэгээний түүхэн үнэлэмжийн
талаар санаа маш нийлдэг байсан бөгөөд урьд аав маань Өндөр гэгээнийг янз
бүрийн дайралтаас ганцаар бөөцийлөн хамгаалж байсан бол залуу төвд судлаач Ү.Хүрэлбаатар
гарч ханьтай болов гэж байсан. Өндөр гэгээний түүхэн үнэлэмжийг зөвөөр гаргахын тулд түүхэн сурвалжийн мэдээ хангалтгүй учир
тухайн үеийн түүхэн нөхцөл байдлыг тодруулахад төвд хэл дээрх данс харааг
судлах хэрэгтэй гэж үзэж байсан ба энэ талаар Хүрэл­баатар доктор их зүйлийг
хийсэн байх. Харин манай аав монгол хэл
дээрх данс харааг судласны үндсэн дээр “Галдан бошигт аврагч биш, Өндөр гэгээн
урвагч биш” хэмээн хэдхэн үгээр Манжийн дарлалд орж байсан Монголын түүхэн
нөхцөл байдлыг гярхай тодорхойлсон нь
бодит үнэнд туйлын нийцэх болов
уу.

-Үр хүүхдүүддээ захиж хэлж байсан зүйл
гэвэл юу байна. Ухаантай, амьдрал туулсан хүний үг гэдэг цаг хугацаа өнгөрөх тусам
үнэтэй санагддаг даа?

-Хүүхэд бид нарт
хар багаас минь сургамжийн үг хэлдэг байсан. Зориуд цаг зав гаргаад ярьдаггүй өдөр тутмын яриан дундаа л зэрвэсхэн хэлээд
өнгөрдөг байсан боловч бид сургамжтай үгийг
нь маш ойр тусган хүлээж авч, өөрсдийнхөө амьдралд мөрдлөг болгохыг дор бүрнээ
хичээсээр ирсэн. Хамгийн их хэлдэг үг нь уурын мунхаг хэцүү. Хэдхэн хором л
биеэ бариад тэвччих хэрэгтэй, ууртай байхдаа хэзээ ч битгий шийдвэр гаргаж бай.
Маргааш өглөө асуудал өөр өнцгөөс харагдана. Заль бол нэг хэсэг хугацаанд л
үйлчилнэ. Харин ухаан бол хэзээд ялна” гэж ярьдагсан. Туйлшрахаас их
болгоомжлох хэрэгтэй, хүнтэй хэзээ ч битгий зүй бусаар харьц, хүнд муу юм бүү
хий. Нөгөө хүнийхээ нүд рүү хожмын өдөр бардам харах нүүртэй бай гэж сургадаг
байсан. Ер нь тэгээд ном л унш, ном уншваас оюун ухаан чинь задарна, тэлнэ
гэж сургадаг байсан. Чамайг хүн юу ч гэж
хэлсэн бүү тоо харин чи өөрөө л хүний тухай муу юм ярихгүй бол боллоо гээд
их сургамжилдаг байсан. Одоо бодох нь ээ өөрийн туулсан амьдрал,
туршлагаасаа улбаалан ийнхүү ярьдаг байсан байх. Хааяа алтан дундаж чинь их зөв
үзэл юм шүү гэдэг сэн. Хичээлдээ гурав аваад ирэхэд эх орны алтан гурав уу гээд
их инээдэгсэн. Та алтан дундаж их зөв
үзэл гэдэг биз дээ гэж хэлээд зэмлүүлж байсан.

-Аядуу зөөлөн, ихэд зарчимч хүн байсан
болов уу. Хувь хүн талаас нь, аав гэдэг талаас нь дурсахгүй юу?

-Манай аав
жинхэнэ сэхээтэн хүн байсан. Гарал
угсаагаараа ч гэсэн гурав дахь үеийн сэхээтэн. Энэ бол нүүдлийн Монголын
нийгэмд ховор тохиолдол. Эртний сэхээтэн номын хүмүүс ямар овор төрхийг хадгалж
байдаг бүх л тэр шинжийг хадгалсан хүн байв. Гүн ухаантай,
онцгой авьяастай, их мэдлэгтэй, ухаалаг зан чанартай, их энгийн, зөөлөн уян
сэтгэлтэй, маш өрөвч хүн байсан. Маш их тэвчээртэй. Эгэл жирийн хүмүүст их
хайртай, их ардач үзэлтэй. Царай зүсний хувьд их сайхан, дэгжин ганган хүн байлаа.

-Эцэг эхээс хэдүүлээ байв. Удам гарлынх
нь тухайд та хэр мэдэх вэ?

-Дамбадорж гэдэг
нэг дүүтэй байсан боловч тэр нь бага сургуульд байхдаа ертөнцийн мөнх бусыг
үзүүлсэн гэдэг. Манай аавын өвөө Ө.Балданцэрэн гүн гэж хүн байсан. Тэрээр Богд
хааны ордонд хүмүүжсэн хятад, манж хэлтэй. Их бичгийн хүн байсан. Богд хаан
түүнд “билигт” хэмээн цол өгсөн гэдэг. Хятадын эртний сонгодог зохиол, Манжийн
“Энх-Амгалан хааны бодлогын бичгийг” Богд гэгээний зарлигаар монгол хэлнээ
буулгасан. Эдгээр нь бүгд Улсын номын сангийн ховор номын санд хадгалагдаж
байдаг. Манай өвөө бичгийн хүн байхаас
гадна Богд хааны тагнуулын албыг хариуцаж байсан. Энэ тухай архивуудад баримт
бий.1911 оны үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөнд биечлэн оролцож явсан, Богдын
өргөөний хашаа руу хатираагаараа орж явчихдаг ганц хүн байсан гэж эмээ маань
надад их л аминчлан ярьдаг байж билээ. “Эрүү цагаан болжмор
шувуу” дууны зохиогч. Аавын аав Шагдаржав бол бас бичиг үсэгтэй, гэрийн боловсролтой. Цэргийн яаманд
Д.Сүхбаатар, Хатанбаатар Магсаржав нарын гарын нарийн бичгийн даргаар ажиллаж
байсан.