Month: September 2015

Монголын
уул уурхайн үндэсний ассоциацийн гүйцэтгэх захирал Д.Энхболдтой ярилцлаа.

-Зэсийн үнэ
огцом уруудсан, нүүрсний үнэ ч уруудсан хэвээр гэж ирээд яривал уул уурхай
хэцүүхэн байна. Бодит байдал яг ямар байна вэ?

-Уул уурхайн
бодит байдал гэхээр салбарын яам, АМГ-аас төчнөөн тонныг олборлолоо, тэдийг нь
борлууллаа гэх мэт статистик голдуу мэдээлэл өгдөг л дөө. Тоо нь их бол сайн,
бага бол муу гэсэн хэмжүүртэй. Яг энэ салбарт ажиллаж буй хүмүүсийн хувьд ажиллахад хэр байгаа вэ гэдгээр л нөхцөл
байдал нь илүү бодитой гарч ирэх болов уу. Саяхан нэг сэтгүүлч надаас зэсийн
үнэ буурсаар байгаад Эрдэнэт, Оюу толгой зогсолт хийхдээ тулбал яах вэ гэж
асуусан л даа. Том төслүүд зогсоно гэж байхгүй. Эрдэнэт өртгөө нөхсөн. Бас ч
гэж амиа аваад яваад байна. Оюу толгой асуудалтай ч зогсвол бүр их алдагдал
хүлээнэ. Байнга ажиллахаас аргагүй. Одоогийн байдлаар голлох ганц бүтээгдэхүүн
зэс л байна. Гурван жилийн өмнө нүүрсний зах зээл гэнэт сайхан болсон. Хятадын
гол нийлүүлэгч Австралид үер болж, манай нүүрс үнэд орсон хэрэг. Ёстой
сохорсон биш завшив гээч л болсон. Тэр үеэр улай үзсэн хэрээ шиг хоорондоо
баахан толхилцож, овоо хэдэн төгрөг олсноо улс даяараа хувааж идээд дууссан л
даа. Нүүрсний үнэ үргэлж өндөр байх юм шиг санаж буруу бодлого явуулсан, буруу
нөлөөнд автсан.

-Буруу нөлөөнд
автсан гэдгийг төмөр зам барих ажлыг дундаас нь гацаасан явдлыг хэлж байна уу?

-Ер нь бол тийм.
2008 онд төмөр замын анхны зөвшөөрлүүдийг олгож эхэлсэн. Тухайн үед нүүрсний
үнэ 2011 оных шиг сайн байгаагүй. Нарийн, өргөн
ямар цариг нь хамаагүй, уурхайгаас төмөр замаа барь гэж байсан. Гэтэл
нүүрсний үнэ дараа жилээс нь аажмаар биш огцом өсөөд эхэлсэн. Төмөр замаа бас л
нэг бизнес гэж хараад зогсонги байдалд оруулчихсан л даа. Үүнийхээ горыг одоо
амсаж байна. Тухайн үед төмөр замаа барьсансан бол нүүрс олборлолт,
тээвэрлэлтийн өртөг огт өөр, илүү хямд байх байсан. Өнөөдрийнх шиг нүүрсний
хэдэн уурхайгаа нам зогсоохгүй боломж байсан.

-Нүүрсний
олборлолт бүр таг зогсчихсон уу?

-Олборлолт хийж
байгаа ганц ч компани алга. Олборлосон овоолгоо энэ жилдээ ачаад дуусгах байх.
Дараа жилээс ямар нэг гайхамшиг,
Австрали шиг нүүрсний гол нийлүүлэгч улсад байгалийн гамшиг болохгүй л
бол нүүрсний үнэ өсөхгүй. Хятадад сар бүр нүүрсний мэдээ гэж гардаг. Эрчим
хүчний нүүрсэн дээр илүү анхаардаг. Гэхдээ коксжих нүүрсний мэдээлэл ч явуулдаг
юм. Тэр мэдээнээс харж суухад коксжих нүүрсний үнэ сард 1.4-1.9 хувийн уналттай
байна. Энэ байдал тогтворжвол сайн мэдээ. Харамсалтай нь нүүрсний үнэ цаашдаа ч унах магадлалтай гэсэн
таамаг санаа зовоож байна.

-Алт арай
гайгүй байна уу, татварыг нь хөнгөлчихсөн, одоо зээл өгнө гэж яриад байгаа…?

-Алтан дээр бид
нүүрс шиг мөн л алдаатай бодлого явуулсан.
2006 оноос эхлээд алтны үнэ гайхалтай гэмээр өссөн. Гэтэл манайханд гэнэтхэн нэг гоё санаа төрчихсөн. Тэр санаа
нь 68 хувийн татвар авах хууль. Гэнэтийн ашгийн татвар гэсэн айхавтар нэртэй.
Дараахан нь урт нэртэй хууль гээд баталчихсан. Монголын алтны салбар нэг
онцлогтой. Үндсэн ордын илэрц маш ховор. Ихэнх нь шороон орд байсан. Урт нэртэй
хууль гэж гаргаад 2009 онд хэдэн шороон
ордоо тэр чигт нь нам зогсоосон. Тэгээд ч хуулиа хэрэгжүүлж чадаагүй. Сүүлдээ
бүр түдгэлзүүлсэн л дээ. Ийм шийдвэр гарангуут өнөө лицензтэй талбайнууд
компани, улсын алиных нь ч биш болчихсон. Байгаль орчныг хамгаалах биш
сүйтгэдэг хуультай болсон доо. Энэ жилээс урт нэртэй хуулийг дагаж мөрдөх
журмын тухай хууль гэж гаргасан. Удаан хугацаанд зогсолт хийж, үндсэн хөрөнгө
нь бараг үгүй болсон компаниудад улсаас зээлийн дэмжлэг үзүүлнэ гэж амлаад
байгаа. Ингэж ярьж байгаа ч ажил болсон
нь бага. Үүнээс ч том асуудал байна. Урт нэртэй хуулийг дагаж мөрдөх журмын
дагуу лицензээ сэргээх гэсэн компаниуд өнөөдөр яах ч аргагүй байдалд орчихлоо.
Тэд БОНХАЖЯ дээр очоод гацчихсан. Координатын зөрүү гараад байна гэсэн ганц
тайлбартай. Засгийн газар, УИХ-аас уул уурхайн салбарт үүссэн нөхцөл байдлыг бодолцоод
хөрөнгө оруулагчдад таатай, ажиллахад
дөхөм орчин бүрдүүлэхийг хичээж байгаа ч процедурын хувьд бодитой үр дүн
гарахгүй байна л даа. Хууль, журам, дүрэм гардаг ч хэрэгжих явцад хүнд суртал
их байна. Хүнд суртлаас гадна үл ойлголцол гэж том шалтгаан бий.

-Жишээ нь ямар
үл ойлголцол гараад байна вэ?

-Саяны онцолсон
координатын зөрүүний асуудал. АМГ, БОНХАЖЯ-ны кадастрын координатын зөрүүг
хэлээд байна л даа. Миний сонссоноор аль өнгөрсөн жил л нэгдсэн системтэй болох
гэж байгаа дуулдсан. Удаан хугацааны ажил байх. Гэхдээ энэ маягаар компаниудын
ажилд саад тушаа болоод байгаа нь цаанаа том
хохиролтой.

-Төмрийн
хүдрийн зах зээл ямар байгаа вэ?

-Жилд ганц, хоёр
зуун мянган тонныг гаргадаг байснаа хоёр сая тонн болтлоо өссөн үе бий. Гэхдээ
одоо буцаад зогсч байна. Төмрийн хүдэр дэлхийн зах зээл дээр байхгүй болж байна
л даа. Манайхан нэг зүйл дээр анхаарах хэрэгтэй. Эрдсийн үнэ сайн байхад
маргалдаж, элдэв янз болж байгаад татварыг нь нэмчихдэг. Үнэ буурангуут болохоо
байлаа гэж сандралдаад татвараа буцаагаад буулгадаг. Бидний гол алдаа энэ.
Ашигт малтмалын үнэ өгсөж уруудсаар өнөөг хүрсэн. Манай эрх зүйн орчин ашигт
малтмалын үнийн өөрчлөлтийг дагаж явдаг хошин шог шиг хандлага байна. Үүндээ
анхаарах цаг болсон.

-Шинээр лиценз
олгож эхэлсний дараахан салбарын яамнаас хайгуулын чиглэлээр хөрөнгө оруулалт
нэмэгдэнэ гэсэн өөдрөг мэдээ дуулгаж байсан. Ер нь лиценз олголт ямаршуухан
байна?

-Эдийн засгийн
сайн мэдээний нэг л дээ. Гацдаг нь яахав, техникийн асуудал байх. Хоёрдугаарт
лиценз өгч байгаа онлайн процедур олон хүнд сэжигтэй харагдаж байж магадгүй.
Нэг минут 12 секундэд 120 лицензийг бүгдийг нь аваад дуусчихсан гээд бодохоор
санаанд багтамгүй л дээ. Хэчнээн хурдан шивээд ой тойнд багтахгүй хугацаа.
Манай ассоциаци АМГ-аас тайлбар авсан. Бүртгэл эхлээгүй байхад систем рүү нь
нэвтрээд, мэдээллээ хийж хакердахгүй л бол хууль бус гэж тооцохгүй гэсэн хариу
өгсөн. Зэрлэг ч гэсэн шууд хэлчихсэн нь их юм даа гэж бодоод сууж байна. Нөгөө
талаас компаниуд АМГ-аас онлайн эрх авах гэж мөнгө төлдөг. Өнөө эрхээ сар бүр
сунгуулахдаа бас мөнгө төлнө. Мөнгөн тоогоор яривал хэдэн тэрбумаар тоологдох
байх. Мөнгөө төлсөөр байгаад эрхээ авчихвал өөр хэрэг. Гэтэл Ашигт малтмалын
хуульд шинээр орсон “Орон нутгаас санал асууна” гэсэн заалт асуудал үүсгэж
байна. Орон нутгийн саналыг авъя гээд 150 хүсэлт явуулахаар 149-ийг нь
татгалзчихдаг. Орон нутгийнхан татгалзсан хариу бичингүүтээ маргааш нь тухайн
талбайг тусгай хэрэгцээнд авна гэсэн тушаал гаргачих жишээний. Дээрээ сайн
сайхан шийдвэр гаргалаа ч доороо ийм л байна.

-Аймаг, сумын
дарга нар нь ийм хандлага гаргадаг юм байж, гэхдээ төрийн бодлого гэдэг утгаар
нь Засгийн газраас ямар нэг алхам хийх ёстой байх…?

-Бид Засгийн
газарт хандсан. Засгаас чиглэл өгнө гээд удаж байна. Хуульдаа орон нутгийн
саналыг авна гээд заачихсан учраас засаг нөлөөлөхөд хэцүү. Хуулийнхаа дагуу
саналаа өгсөн, татгалзсан.

– Мөнгө босгох
боломжтой, туршлагатай компанид лиценз ирэхгүй байна, дандаа шинэ компаниудын
нэр байна гэсэн шүүмжлэл бий. Энэ хэр
ортой шүүмжлэл вэ?

-Лиценз авсан
компаниудын дунд хэвлэлийн компани ч явж байх шиг. Хамгийн гол нь бараг 99 хувь
нь огт мэдэхгүй компани байна. Тэгэхээр лиценз наймаалцах явдал гарч магадгүй.
Гэхдээ тэглээ гээд буруу юмгүй л дээ.
Үнэхээр нөөцтэй газрыг АМГ-ынхан мэдэж байгаа. Тэд мэдээллийн асар их суурин
дээр сууж байгаа. Тийм учраас “Хэрэгтэй лицензүүдээ өөрсдөө хуваагаад авчихаж
байгаа юм биш үү” гэсэн хардлага төрж байгааг үгүйсгэх аргагүй. Эцэст нь хэлэхэд УИХ, Засгийн газраас эрх
зүйн орчныг нь бүрдүүлээд өгчихлөө. Одоо хэрэгжүүлэх асуудал л байна. Гацууртыг стратегийн ордод
оруулсан ч хувь дээрээ тохирч чадахгүй гацаанд оруулчихлаа. Оюу толгой, Таван
толгойн асуудал байна. Ер нь бол нэгэнт эхэлсэн ажлаа бодит болгомоор байна.
Том төслүүдийн ийм асуудал хэмжээгээрээ бага боловч бусад төсөл дээр бууж ирээд
байна л даа.

-Хөрөнгө
оруулалт сэргэх найдвар байна уу. Дэлхийн ихэнх хөрөнгө хөгжиж буй орнуудаас
хөгжилтэй орнууд руу татагдаж байна гэх юм?

-Хөрөнгө
оруулалтын хувьд оройтсон бороо гэдэг шиг юм болоод байна л даа. Эдийн засгийн
бүх л хямралын үед дэлхийн ихэнх хөрөнгө илүү суурьтай эдийн засагтай орнууд
руу татагддаг. Монголын хувьд Мьянмар гэх мэт Африкийн улсуудад хаягдчихсан.
Өмнө нь тэднийг тэргүүлж, тэдэнд жишиг болохуйц хэмжээнд байсан. Харин одоо
манай улс найдваргүй гэсэн жагсаалтад орчихлоо. Европ, Хойд Америк зэрэг
классик маягаар хөрөнгө оруулалт хийж, үйл ажиллагаа явуулдаг компаниудын хар
жагсаалтад Монгол орсон нь харамсалтай хэрэг. Манай улсын хувьд классик биш,
уламжлалт бус аргаар хөрөнгө оруулалт хийдэг Хятад, Орос зэрэг улсад таатай
болж байж магадгүй. Гэхдээ бас ч гэж
найдвар байгаа. Хойд Америкийн хувьд Монголыг хөрөнгө оруулах ямар ч найдваргүй
гэж үзээгүй. Европын хувьд үргэлж болгоомжтой хандаж ирсэн. Хятадын эдийн засаг
удааширч байна. Бэлэн мөнгөний илүүдэл болж байгаа. Тэр мөнгийг хаашаа хийх вэ
гэж бодож байгаа нь тодорхой. Сүүлийн хоёр, гурван жил Африк руу асар их
хөрөнгө оруулалт хийсэн. Энэ хүрээнд манай улс руу ч хөрөнгө оруулалт хийж
таарах байх. Гэхдээ Орос, Хятадын харилцаан дунд манайх бараг л хаягдаж эхэлснийг
бүгд харж байгаа. Казахстаны хувьд хоёр орны хооронд гүүр болоод явчихлаа. Хийн
хоолойг анх ярьж эхлэхэд л манайхан улс төр хийж, бөөн юм болсон. Тэгсээр
байгаад Монголын газар нутаг дээгүүр хийн хоолой тавих Оросын сонирхол
багассан. Зах зээл рүү хий нийлүүлэх гэж байгаа бол гуравдагч орноор хоолойгоо
дамжуулах хэрэггүй гэсэн жишээ Украйнаас эхлээд гараад ирчихсэн. Тийм учраас
Монголын газар нутгаар хийн хоолой тавих асуудал бараг л байхгүй болсон болов
уу.

-Хятадын шинэ
торгоны замд манайх дажгүй оролцоотой байж чадах болов уу?

-Хятадын шинэ
торгоны зам төсөлд Монгол үндсэндээ байхгүй. Одоо яриад байгаа нь ердөө салбар
төсөл нь. Үндсэн улс нь Казахстан, тэгээд бага Ази шүү дээ.

Угсраа олон мэхний хувилбар, уран хурц барилдаанаараа гайхагдаж, бөхийн төгс бие галбираар сод төрсөн хүмүүсийн нэг бол Халхын их хүчтэн Дашдоржийн Цэрэнтогтох юм. Хүчит аваргын тухай бөх судлаач, бөхийн тайлбарлагч Бямба­доржийн Цогтбаатартай ярилцсанаа хүргэе.

-“Хоёр Мөнх”-ийн араас залгаж төрсөн хүчит аваргуудын нэгэн бол яах аргагүй Дашдоржийн Цэрэнтогтох аварга. Монгол бөхөд уран хурц барилдаан, мэхний олон хувилбарыг оруулж ирсэн гэж бөх судлаачид үздэг юм билээ?

-Бөхийн түүхэнд “Хоёр Мөнх”-ийн араас залгаж гарч ирсэн хоёр хүчтэн бол Дашдоржийн Цэрэнтогтох, Дагвацэрэнгийн Хадбаатар нар. Цэрэнтогтох аваргын барилдаан эхнээсээ л бөхөд хайртай олны сонирхлыг татсан байдаг.

Барилдааны явцад угсраа олон мэхний хувилбар гаргаж болдгийг биеэрээ үзүүлж, монгол бөхийн барилдааны гайхамшгийг, жинхэнэ мөн чанарыг нь бодитойгоор үзүүлсэн хүн. Үүнийг миний бие тодорхойлж хэлж байгаа юм биш. Бөх судлаачид, олон түмэн далаад оны сүүл үеэс л ингэж ярьж, бичиж эхэлсэн байдаг. Их аварга маань хувь хүнийхээ талаас цөлх монгол ухаантай, бөхийн ёс жудаг, эрэмбэ дарааг машид баримталж хадгалж ирсэн. Гүйлгээ ухаан сайтай, сэргэлэн гярхай хүн байсан. Тэр нь барилдаанд нь нөлөөлдөг байж. Уран дайчин, иртэй зоримог барилдаан гаргаж байж л “Хоёр Мөнх”, Хадаа, Дагвасүрэн, Мөнгөн гээд тэр олон хүчтэнүүдийн дундаас цойлж гарч ирнэ шүү дээ. Далан найман онд дархан аварга Д.Дамдингаар долоо, Х.Баянмөнхөөр найм, Ж.Мөнхбатаар ес давж түрүүлэн улсын арслан цол хүртэхэд нь Цэдэнбал дарга “Хүү минь чи хаанаас гэнэт ингээд гараад ирэв дээ” гэж гайхсан, эргэлзсэн, баярласан байртай асууж байсан гэдэг. Үнэхээр Цэрэнтогтох аварга бол далаад оны дунд үеэс монгол бөхийн дэвжээнд дуулиан шуугиантай гарч ирсэн. Түүний барилдааныг харах гэж, тухайн цагт хэнбугайд ч тахимаа өгч, элэг бүсээ тайлаагүй байсан хоёр Мөнхтэй хэрхэн барилдахыг нь үзэх гэж наадамчин олон тэсэн ядан хүлээдэг байсан. Мөнхбат, Баянмөнхийн дархан хаанчлалыг зогсоосон хүн бол Цэрэнтогтох аварга шүү дээ.

-Зүүнбаянгийн цэрэг төрийн наадамд шууд зургаа давж байв. Бас луугаруудыг унагаж байсан түүх бий?

-Далан нэгэн онд Зүүнбаянд цэрэгт татагдаад дараа нь “Алдар” нийгэмлэгийн тамирчин болж Чимэдбазарын Дамдиншарав багшийн гарт ирсэн. Дамдиншарав гуайгаар бөхийн чөлөөт барилдааныг заалгаж, их спортын тамирчин болсон түүхтэй. 1974 онд Ираны Тегеранд болсон Азийн наадамд Монгол Улсаас анх алтан медаль авч байсан. 1980 оны Москвагийн олимпод тавдугаар байрын шагнал хүртэж байсан гээд их спортод үзүүлж байсан амжилтыг нь бахдаад барамгүй. Далан хоёр оны улсын баяр наадамд нөхөөстэй зодогтой цэрэг шууд зургаа давж заан цолны даваанд очиж шуугиулсан удаатай. Гурвын даваанд Архангайн Хайрханы Балдир зааны хүү, аймгийн арслан Сүхбаатарыг давсан байна. Тэгээд дөрөвт Булганы Бугатын Чимидийн Лундаа гэж аймаар амьтныг хаячихсан байна. Лундаа бол тухайн цагт ид гарч ирж байсан, тэр жил заан цолонд элбэгхэн хүрнэ гэж олны итгэн хүлээж байсан бөх л дөө.

Ингээд Зүүнбаянгийн цэрэг Цэрэнтогтохыг тавын даваанд уран барилдаант хүчит аварга, Уйлган голын Чойжилын Бээжин гуай амлаж барилдаад унасан байдаг. Бээжин аварга хоёрхон жилийн өмнө буюу 1970 оны төрийн наадамд нэг голын Дамдин аваргатай үлдэж түрүүлж байсан, ид үедээ тийнхүү цэргийн хүүд элэг бүсээ тайлсан нь энгүй их хүчтэн Цэрэнтогтох аварга байжээ. Зургаагийн даваанд төрийн наадамд гурвантаа үзүүрлэсэн хүчит арслан Пүрэвийн Дагвасүрэнг мөн л ид үед нь хаясан. Аварга улсад анх барилдсан наадмаа дурсах дуртайсан. “Дагвасүрэн гуайг хаячихаад эхлээд итгээгүй. Хөл авах гэж дайрахаар нь барьцгүй тосгуулж хавсраад унагачихсан юм. Би дэвж чаддаггүй, засуул болохоор дэвээч гээд байдаг. Дагвасүрэн арслан босохгүй удаад байсан. Сүүлд бодох нь ээ, харамсаад л байж. Тэр жил шүуд зургаа давчихна гэж огтхон ч бодогдоогүй. Гурав давбал 14 хоногийн чөлөө өгдөг байсан. Гурав давж 14 хоногийн чөлөө авч нутагтаа очихсон гэж бодсоноос цол авна чинээ санаагүй” гэж байлаа.

-Мөөеөгөөс өөр бөхөд барагтай бол тахимаа өгөөгүй босоо байсан Баянааг Цэрэнтогтох аварга хэд хэдэн удаа унагасан. Тэр тухайгаа өөрөө ч ярьдаг байсан?

-Цэрэнтогтох аварга Баянаа аваргатай барилдаж байхдаа ямар мэхэнд яагаад уначихав гэдгээ эхэн үедээ сайн мэддэггүй байж л дээ. Аваргатай барилдах учраа олохгүй байсан хэрэг. Тэгээд яавал би Баянаа аваргыг унагаж болох вэ гэдгээ маш их бодсон байгаа юм. Янз бүрийн мэхний хувилбар бодож боловсруулж, түүнийгээ өөр бөх дээр туршиж, давтаад байж. Ерөөсөө л Баянаа аваргыг давна гэсэн зорилго тээж бэлтгэл сургуулилтаа хийсэн байна. Түүнийх нь үр дүн гаралгүй яахав. Улсын заан цолтой байхдаа “Хоршоолол” нийгэмлэгт болсон Нийтийн аж ахуйн үйлчилгээний яамны баярт зориулсан барилдааны их шөвөгт Баянаа аварга, Галдандагва начин, Цэрэнтогтох аварга гурав үлджээ. Баянаа аварга, Цэрэнтогтох аварга хоёр өмнөх даваануудад гоц мөргөсөн учир гурван бөх үлдэхэд хуваарь ёсоор Галдандагва начин гоц мөргөж, Баянаа Цэрэнтогтох хоёр тунажээ. Тэгэхэд Баянаа аваргыг маш өвөрмөц сонин мэхээр унагасан байдаг юм. Өөрийнх нь хэлснээр бол тал хутгаа гэж ойлгогдоод байгаа. Тэр нь самбо барилдааны мэх юм байна. Баянаа аварга хувцсаа өмсөөд зогсож байх зууртаа “Би сая хөдөөгүүр хэд хоног ан ав гэж яваад шууд ирлээ. Ямар ч бэлтгэлгүй ирээд чамд уначихлаа. Дараагийн барилдаанд бэлтгэлтэй очиж чамтай барилдана. Чи миний гараас хаа холдох вэ дээ” гэсэн байна. Уг барилдаанаас долоо хоногийн дараа Хөнгөн хүнсний үйлдвэрийн ажилчдын баярт зориулсан барилдаан болж Баянаа Цэрэнтогтох аваргууд түрүү үзүүрт шалгарсан байна. Цэрэнтогтох аварга энэ тухайгаа ингэж дурссан байдаг. “Аварга элэг бүсний барьцаа улам лавшруулж шуудагдаад бярдаж хаядаг байв. Яг тэгээд дайраад ороод ирэхээр өмнөөс нь цохио маягийн мэх хийлээ. Ийм хариу мэхийг би олон хоног бэлдсэн юм. Наадмаар хийнэ гэж бодож байсан ч тэвчээр алдаад хийчихсэн. Баянаа аварга алга болчихдог юм. “Энэ чинь яав” гэтэл дээшээ хөөрөөд явчихсан байв. Тэгээд газарт далаараа буунгуутаа өмнөөс өрсөн чигээрээ босоод ирдэг юм. Унаж үзээгүй хүн чинь тийм байдаг юм билээ. Яг тухайн агшинд өөр тийшээ анхаарал хандуулсан хүн “юу болов” гэж алмайран гайхахаар. Аваргын царай нь хүрлийгээд сонин болчихсон тахимаа өгч байсан. Одоо ч нүдэнд харагддаг” гэж байв.

-Заан болдог жилээ түрүүлчих боломж байсан гэдэг юм?

-Улсад зургаа давж одоогийнхоор бол харцага цол хүртсэний дараахь он жилүүдэд буюу 1974-1976 онд төрийн наадамд зодоглоогүй өнжсөн байдаг. Тухайн үед улсын шигшээ багийн тамирчин байсан. Олон улсын тэмцээнүүдэд яваад наадамд зодоглох боломж олдохгүй байсан нь мэдээж. Улсад зодоглоогүй тэр он жилүүдэд би Хадыгаа гүйцэхээргүй хол алдсан гэж аварга хэлдэг байсан. Өнөө Хадбаатараа хэлж байгаа хэрэг. Хадаа нь далан таван онд Мядагийн Мөнгөн, Говь-Алтайн Дүгэрийн Цэрэндаш, Донровын Долгорсүрэн нарын хүчтэнүүдийг тав, зургаа, долоогийн даваанд тунаж орхисноор заан цол, дараа жил нь П.Дагвасүрэнтэй үлдэж түрүүлэн арслан цол хүртсэн. Нэг жил начин цолыг хамт хүртэж байсан Хад нь төрийн наадмын түрүү бөх болчихсон мандаж байхыг харах Цэрэнтогтоход нь хэцүү байж. Түүнийг яаж гүйцнэ дээ гэж боддог байж л дээ. Ингээд далан долоон онтой золгосон байна. Тэгтэл ашгүй чөлөөтөөс түр хугацаагаар завсарлуулсан байна. Үндэсний бөхийн бэлтгэлдээ шамдаж тэр жилээ Мөнгөн, Дасрангийн Мягмар нараар тунаж тав, зургаа даван зааны даваанд Хадбаатартайгаа тунаж барилдан давснаар заан цолонд хүрсэн. Наймын даваанд Мөнхбат аварга Дагвасүрэн арсланг амласнаар Баянаа Цэрэнтогтох хоёр тунасан байдаг.

“Баянаа аваргыг хаях боломж байсан. Гэвч би арай л яарчихсан юм. Их ч ядарч билээ” гэж харамсч байсан удаатай. 1978 онд наадмын манлай гурван дархан аваргыг дараалуулж орхин улсад түрүүлж, арслан цол авч Бал даргыг гайхшруулж байсныг нь дээр өгүүлсэн. Харин 1979 оны улсын наадмын өмнө болсон Монголын бүх ард түмний зургадугаар спартакиадад 31 бөх тойргоор барилдсанаас нэг ч уналгүй 30 давж түрүүлэн Монгол Улсын аварга цол хүртсэн түүхтэй. Хадаа, Цэрэнтогтох хоёрын хэн нь давахыг үзэхээр очсон хүмүүс спортын төв ордонд багтахгүй, гадуур нь пиг дүүрэн, сонсоод зогсож байсан гэдэг шүү. Цэрэнтогтох аварга Монгол бөхийн дээд цол болох улсын заан, арслан, аварга, даян аварга, дархан аваргыг таван жилийн хугацаанд жил дараалан хүртсэн бөх юм. Д.Дамдин, Ж.Мөнхбат нарын алдарт аваргууд ингэж жил дараалан цол хүртсэн гэж өөрөө бахархалтайгаар хэлдэг байсан. Дамдин, Мөнхбат, Баянмөнх нарын алдарт аваргуудын халааг авч, ерээд оны эхэн үед цагийг эзэлсэн их хүчтэн Бат-Эрдэнэ аваргад монгол бөхийн өндөрлөгийг хүлээлгэж өгөх ховор хувь тавилан Цэрэнтогтох аваргад тохиосон нь гайхмаар.

-Та бол Халхын их хүчит аваргатай ойр дотно явсан хүний нэг. Мөн нутаг ус ч нэг дорынх гэж хэлж болох юм. Цэрэнтогтох аварга Өвөрхангайн Нарийнтээл сумынх, та зэргэлдээ Хайрхандулааных?

-Миний сэтгэлдээ бишрэн дээдэлж хадгалж явдаг хүмүүсийн нэг бол их аварга маань байлаа. Урт холын аянд явчихсаныг нь сонсоод сэтгэл эзгүйрэх шиг л болсон. Гэхдээ монгол бөхөд уран дайчин барилдаан, угсраа олон мэх, цөлх сайхан ухаан, ёс жудаг, эрэмбэ дараа гэдгийг дархлан үлдээснийг нь бодохоор өег дулаан санагдах юм. Аварга бол Нарийнтээлийн хангай, говь хосолсон үзэсгэлэнт нутаг Ханхөгшин хайрханы өвөр бэлд төрсөн хүн л дээ. Аав нь “хөл” Дашдорж гэж барилддаггүй хэрнээ бие томтой, хүдэр чийрэг хүн байж. Харин ээжийнх нь талд Довчиндагва гэж цэргийн заан цолтой, Матад, Тамсагийн дивизэд алба хаасан сүрхий эр байсан юм билээ. Тэр хүн л аваргыг багад нь хараад “Хөлийн энэ хар сайн бөх болно шүү” гэж хэлсэн гэдэг. Бөх барилдана гэдэг бяр тэнхээнээс гадна тухайн хүнээс их авьяас, мэдрэмж шаарддаг зүйл л дээ. Халхын их хүчтэн Цэрэнтогтох аваргад тэрхүү авьяас мэдрэмж илүү их заяажээ гэж бодогддог юм.

-“Бодлын хулгайч” киноны зохиолч нь мэргэжлийн
жүжигчин сонгосонгүй гэж намайг голж л байлаа-

“Бодлын
хулгайч” киноны Төмөр болон дэлгэцийн олон дүрээр нь хүмүүс мэдэх болсон дуучин
Б.Батмэндтэй ярилцлаа.

-Таны тоглосон
“Босуул” киноны нээлт саяхан боллоо. Энэ киноныхоо талаар үзэгчдэд
сонирхуулаач. Зураг авалтаа хаана авсан бэ. Хэцүү зүйл байв уу?

-Найруулагч
Ж.Сэнгэдоржийн “Босуул” кинонд хамгийн сүүлд тоглоод байна. Киногоо нээлт дээр
нь л анх үзсэн. Сайн кино болсон санагдсан. “Sun” продакшны залуусын хийсэн
кино л доо. Тв коктейлийнхон продюсероор ажилласан. “Босуул” киног хүмүүс үзчихэд гэмгүй. 1930
оны үйл явдлыг орчин үеийн шийдэлд оруулж сонирхолтойгоор гаргаж байгаа юм. Энэ
кинонд 60-70 хүнтэй том багтай хамтарч ажилласан. Хэнтийн нуруунд зураг авалтаа
хийсэн. Өглөө болгон үүрийн таван цагт босч уул руу мацаад зураг авалтад ордог
байлаа. Хоёрдугаар сард зураг авалт нь болсон болохоор их зутарсан. Үстэй
зузаан дээл өмссөн ч уулын таг дээр мөн ч хүйтэн байдаг шүү. Шөнийн зураг л
хэцүү байсан даа. Хамгийн сүүлчийн зураг авалтыг бүр хол авсан юм. Өндөр уулын
эгц өөд арав гаруй километр алхаж орой дээр нь гарсан. Дунд нь цуцаад ийм газар
сонгоод байхдаа яахав дээ гэж уур хүрч л байлаа. Орой дээр нь гараад харахад их
сайхан харагддаг юм билээ. Хийморь сэргээд гайхалтай байсан.

-Таныг дуучин
гэдгээр тань хүмүүс мэднэ. Сүүлд кинонд тоглоод байгаа учраас жүжигчин гэж
ойлгоод байгаа. Та хэзээ ямар мэргэжлээр сургуулиа төгсөж байв?

-Би анхнаасаа
СУИС-д ороод жүжигчин болох бодолтой байсан л даа. 1994 онд СУИС-д анх шалгалт
өгөөд Ардын жүжигчин Ц.Гантөмөр гуайн шавь болж байлаа. Урлагийн гавьяат
зүтгэлтэн Н.Ганхуяг багш манай ангийг дааж авсан юм. Тухайн үед кино драмын
ангид дуулаачийн хичээл ордог байсан. Тэр хичээлийг гавьяат жүжигчин Д.Банди
орно. Тухайн үед Д.Банди багш маань надад хоёр мэргэжилтэй болох санал тавиад
дуулаачийн ангид давхар мэргэжлийн шалгалт өгсөн. Гуравдугаар курсээс кино
драмаас илүү дуулаач руугаа чиглэсэн юм.
Д.Банди багш маань дуулаачийн тэнхимийн багш болохоор нь багшийгаа дагаад
дуулаачийн анги руу шилжчихсэн. Тэгээд л 2000 онд дуурийн дуучнаар төгсөж байлаа.

-Сургуулиа
төгсөөд ажлын гараагаа хаанаас эхэлж байв?

-Сургуулиа
төгсөөд дуурийн театрт гоцлол дуучнаар орсон. Дуурийн театрт есөн жил ажилласан
даа. Ажиллаж байх хугацаандаа арав гаран дуурьд дуулсан байдаг юм. Би төгсөх
курст байхдаа “Учиртай гурван толгой” дуурийн дүрийн гуравдугаар уралдаанд
Д.Банди багштайгаа бэлдэж орсон. Балганы дүрээр тэргүүн байр эзэлж байлаа. Анх
удаа оюутан байхдаа “Учиртай гурван толгой” дуурийг театрын тайзан дээр дуулж
үзсэн нь тэр. Д.Банди багшийнхаа буянаар шууд дуурийн гоцлол дуучнаар орсон.

-Анхны
дэлгэцийн уран бүтээлийнхээ талаар яриач?

-Дуурийн театрт
ажиллаж байхад “Миний хөрш” чөтгөр кинонд тоглооч гэж “Х түц”-ийнхэн санал
тавихад ямар ч дүрийг нь мэдээгүй байж зөвшөөрчихсөн. Компанийн захирлын туслах
дүрд тоглосон. Анхны гайгүй болсон дүр маань “Бодлын хулгайч” киноны дүр юм уу
даа гэж боддог. 2009 онд дууриас гараад өөр ажил хийгээд явж байлаа. Тухайн үед
манай доод үеийн төгсөгч жүжигчин Б.Амарсайхан найз маань Ж.Сэнгэдорж
найруулагч бид хоёр кино хийх гэж байгаа юм чи орооч гэсэн. Зохиолыг нь уншсан
чинь айхтар хэсэгтэй байсан юм. Хэллэг нь ч их хэцүүхэн. Тухайн үедээ хоорондоо
ярилцаад зассан. “Бодлын хулгайч” кино Д.Төрмөнх ахын зохиол шүү дээ. Д.Төрмөнх
ах Ж.Сэнгэдорж найруулагчид “Би уг нь наад дүрийг чинь нэлээн тодотгож бичсэн
юм шүү дээ. Дуурийн дуучинд өгчих юм даа. Мэргэжлийн жүжигчинд өгчихгүй” гэж
голж байсан гэсэн. Сүүлд нь “Ах нь чамайг анх голж байсан юм. Киногоо үзсэн
чинь харин буруу бодож байж, санаснаар боллоо” гэсэн.

-Хэдэн
дэлгэцийн уран бүтээлд ажиллаад байна вэ?

-“Бодлын хулгайч”
киноны дараа найруулагч Т.Алтантуяагийн “Эх орон дуудаж байна” кинонд тоглосон.
Аятайхан кино болсон гэхдээ удаан гарсангүй. Халх голын дайны, цэргийн даргын
дүрд тоглосон юм. Тулгаа гэдэг залуугийн “Өнөөдөр” кинонд тоглолоо. Ангийн найз
У.Уранчимэг маань “Зүрхээр наадагч” кинонд оролцооч гээд нэг туслах дүрд
тоглосон. “Made in Ulanbaatar” кинонд бас тоглосон юм байна.

-Хүмүүс таныг
дуучнаар нь таньдаг уу. Жүжигчнээр чинь таньж байна уу?

-Дуурийн дуучдыг
хүмүүс сайн танихгүй шүү дээ. Дуурь үздэг хэсэг хүмүүс л таньдаг. Энгийн үед
концертод “Халуун элгэн нутаг”, “Монголын сайхан нутаг” дууг дуулдаг болохоор
ард түмэн сайн танихгүй л дээ. “Бодлын
хулгайч” кинонд тоглосноор хүмүүс ийм жүжигчин байдаг юм байна гэж мэдсэн байх.

-Дуурийн театр
таныг байх үед ямар байсан бэ?

-Зах зээлийн үед
хэцүү байсан юм шиг байгаа юм. Алтан үеийнхэн нь тэтгэвэрт гарчихсан. Биднийг
дуурьд орж байхад цөөхөн хүн байдаг байсан. Тенор хоолой гэхэд Баясгалан ах,
Ганхуяг багш. Басс хоолой гэхэд Баянбилэг, Пүрэвсүрэн ах нар байсан. Баритонд
Гантөмөр гавьяат. Эмэгтэйчүүдээс Ардын жүжигчин А.Долгор, Б.Жавзандулам,
Гавьяат жүжигчин Б.Цэцэгээ, Ж.Цэцэгээ нар л байлаа.

Тухайн үед дуурь
үзэх хүн бага. Ажил ихтэй, авсан цалин байхгүй. Өдөр бүр дасгал, сургуулилттай.
Итали, герман, англи, орос хэлээр дуулна. Мэдэхгүй хэлээрээ гальгилж цээжлээд
дуулна шүү дээ. Орос, италийг нь ойлгож байгаа ч герман, англи хэлийг хүмүүсээр
орчуулуулж утгыг нь ойлгож аваад л цээжилнэ. Гол дүр бол нэг, хоёр цаг тасралтгүй
дуулна гээд амар биш. Төр засаг нь анхаарахгүй хаягдчихсан байлаа. Одооны
дуурийн дуучид, гоцлол дуучдыг хараад байхад ер нь их шинэчлэгдсэн байна лээ.
Сайхан ч дуулж байна. Хэн ч яваад тэмцээнд ороход байр эзэлчихээд байна.

-Тэр үед олон
улсын тэмцээнд явах боломж хэр байсан юм бол?

-Байсан. Гэхдээ
бид олон тэмцээн мэдэхгүй. Орост болдог хэдийг л мэднэ. Тэр рүү уг нь явах
ёстой л байсан байх даа. Зардал бололцоо
нь хэцүү. Тухайн үед нийгэм ч тийм сайн байгаагүй. Хүмүүс сонгодог урлагийг
айхтар дэмждэггүй байлаа. Есөн жил дуулаад эргээд харахад хэдхэн дуурь
дуулчихсан. Олигтой гийгүүлсэн юм ч байхгүй. Соёлын тэргүүний ажилтан гэсэн
цолтой хадмынхаа хаяанд байж байсан. Авсан цалин нь гурван зуу гаруй мянган
төгрөгийн цалинтай. Хүндхэн л байлаа.

-Та одоо хаана
ажиллаж байгаа вэ. Киноны санал их ирж байна уу. Голдуу ямар дүрд сонгогдож
байна?

-Би урлагийн
байгууллагад харьялагдахгүй, өөр зүйл хийж байгаа. Дуртай болохоороо урлагаас
холдож чадахгүй байна. Киноны санал ирдэг юм аа. Ажлынхаа цаг завыг харж, зохиолыг
нь уншиж байгаад сонгодог. Бас олон кинонд туслах дүр бүтээмээргүй байдаг юм.
Одоо нэг киноны санал ирээд байгаа. Өвөл зураг авалт нь болно. Кино урлаг руу
эргэлт буцалтгүй орчихлоо л доо. “Бодлын хулгайч” кинонд тоглосноос хойш
найруулагч нар жаахан эвгүй дүрд л сонгоод байна. Ширүүн царайтай харагддаг юм
болов уу.

-Та амьдрал
дээрээ ямар зантай хүн бэ?

-Уг нь би их
зөөлөн хүн ш дээ.

-Та жүжигчин л
болох байж дээ?

-Анхнаасаа миний
бодож байсан мэргэжил жүжигчин. Манай ангид Драмын театрын найруулагч
Н.Наранбаатар, гавьяат жүжигчин У.Уранчимэг, “Шинэ үе”-ийн Аси нар байсан.
Гэхдээ дуурийн дуучин болсноороо алдсан юм байхгүй л дээ. Сайхан л мэргэжил.

-Аав, ээжийгээ
танилцуулаач. Таныг урлагаар явна гэж сонгоход хэр дэмжиж байв?

-Би Ховд аймагт
төрсөн. Манай аав Ховдын Булган сумын харьяат Алтайн торгууд хүн. Манай аав,
ээж хоёр их гоё дуулдаг хүмүүс. Манай аав заримдаа мань мэтийгээ ичтэл дуулна.
Одоо 80 хүрч байгаа хөгшин бий. Манай аав намайг багаас минь урлагийн хүн болно
гэдгийг мэдэж байсан юм шиг байгаа юм. Анх намайг наймдугаар анги төгсөхөд
Соёлын дунд сургуульд явуулж байсан. Би хоёрдугаар курсээсээ хаячихсан юм. Тэр
нь хөгжмийн багшийн анги л даа. Би түүндээ сонирхолгүй. Нутаг буцаад тэндээ
арван жилээ төгссөн.

-Та айлын хэд
дэх хүүхэд вэ?

-Би айлын хоёр
дахь хүүхэд. Дээрээ нэг эгчтэй. Доороо дөрвөн дүүтэй. Би араасаа бас хоёр
дүүгээ урлаг руу чирсэн хүн. Батбаяр гээд Ардын дуу бүжигт ажиллаж байсан
дуучин залуу бий. Сая “247 градус” уран сайхны киноны продюсероор ажилласан
Батболд бас манай дүү.

-Жүжигчин
хүмүүс түүхэн дүрд тоглохыг хүсдэг. Таны Чингис хааны дүрд тоглосон зургийг
харсан. Тоглохыг хүсдэг дүр бий юу?

-Нэг баримтат
уран сайхны кинонд Чингис хааны дүрд тоглох завшаан тохиосон юм. Сахал тавиад,
хувцсыг нь өмсөхөөр зураг дээрхтэй нь төстэй юм шиг харагдаж байна лээ. Батболд
гэдэг найруулагчийн Төрийн ордны музейд л гардаг богино хэмжээний баримтат
кино.

Хүн болгон цаанаа
нэг мөрөөдөлтэй. Монгол жүжигчид маань ер нь түүхэн дүр их сонирхдог юм байна
шүү. Би ч мөн адил. Ер нь жүжигчин хүн чинь дүр нь аятайхан болоод хүмүүст хүрч
байвал тэрнээсээ кайф авна.

-Гэр бүлийнхээ
талаар яриач. Эхнэртэйгээ хэзээ танилцаж байв?

-Манай эхнэр
нягтлан мэргэжилтэй. Эхнэртэйгээ анх 2005 онд төгсөлтийнх нь үдэшлэг дээр дуулж
байхдаа танилцсан юм. Хүүг маань Дөлгөөн, охиныг маань Мөнхжин гэдэг. Өвөө нь
их л орчин үеийн нэр өгч байгаа юм гэсэн. Хүү маань Хөх хотод сурч байгаа.
Арван дөрвөн настай. Бага нь одоо найман настай. Гуравдугаар ангид сурдаг.

-Та хэр
халамжтай аав бэ?

-Гайгүй аав гэж
боддог шүү. Амралтын өдрүүдээр гэртээ хоол хийх дуртай. Ер нь гэр
бүлийнхэнтэйгээ цагийг өнгөрөөхийг илүүд үздэг. Манай хэд аавын хоолыг идэх
дуртай шүү. Манай охин аав амьтай, кинонд яваад удахаар санаад аюул болдог юм.

-Таны үеийнхэн
буюу жүжигчин Ц.Цэрэнболд Холливудын кинонд тоглоод байна. Танд тийм бодол бий
юу?

-Өнгөрсөн жил
Америк руу зураглаач Ангарагтай явсан. Тэнд кино урлагийн семинар болсон юм.
Урьд нь Ангараг явахдаа “Бодлын хулгайч” киног тэнд байдаг операторуудад
үзүүлсэн юм билээ. Тэд нар нь намайг жаахан
тоосон юм шиг байна лээ. Тэгээд хоёр дахь семинар дээр нь би дагаж яваад тэр
хэдтэй танилцсан юм. Хэлний баялаг дутсан даа. Сүрхий ярьж эхлээд хэдэн үг
солиод л англи хэлгүй байсан эргээд явчихдаг юм билээ. Уг нь жаахан хэлтэй бол
явчихаар санагдсан. Англи хэл би ерөөсөө үзэж байгаагүй юм чинь. Арван жилд
орос хэл, СУИС-д итали хэл үзэж байсан. Тэгээд л өөрийгөө жаахан зүхэж байгаад
л буцсан даа. Оскарын шагналтай том том хүмүүстэй танилцчихаад буцах
харамсалтай л байсан. Тэнд нь нэг, хоёр жил болчихвол хэлтэй болоод гайгүй л юм
шиг байна лээ. Энд амьдрал байгаа юм чинь бас хэцүү л дээ.

-Дуурийн
театрт байхдаа сэтгэлд хоногштол дуулсан дуурь бий юу?

-П.И.Чайковскийн
“Евгений Онегин” дуурийн Греминий дүрд их олон жил бэлдсэн юм. Даанч дуулж
чадаагүй. Өөрийгөө жаахан чамлаад тайзан дээр гарч чаддаггүй юм. 5-6 минутын
нэг л том ари шүү дээ. Оюутан цагаасаа эхэлж бэлдээд дийлээгүй л юм даа. Хоёрын
хооронд чадахгүй юм чинь тайзан дээр гараад яахав дээ. Би басс баритон
хоолойтой. “Учиртай гурван толгой” дуурийн Балганыг хамгийн олон дуулсан. 40
гаран удаа дуулсан байдаг юм.

-Хөдөө зураг
авалтаар явахдаа хувийн зүгээс юу базаадаг вэ?

-Хөдөө олон хоног
зурганд явахад амттай юм идчихмээр байдаг. Би чихрэнд их дуртай. Хайрцаг
чихэртэй л явдаг хүн. Компот, чихэр аваад л зурганд гарна даа. Нөгөөдүүл маань
намайг хараад шоолоод байдаг юм. Сая “Босуул” кинон дээрээ бол дурантай л хүн
яваад байсан. Тэр саванд нь дүүрэн чихэр, алим байсан шүү дээ.

-Гэр бүлээрээ
тэмдэглэдэг хамгийн сайхан баяр юу вэ?

-Жил бүрийн
нэгдүгээр сарын 21-нд эхнэртэйгээ танилцсан өдрөө заавал тэмдэглэдэг юм. Тэгээд
голдуу хүүхдүүдийнхээ төрсөн өдрийг өргөн тэмдэглэдэг дээ. Цагаан сараар
хөгшчүүл дээрээ очиж золгоно. Аав, ээж хоёр маань хоёр жилийн өмнө хотод
нүүгээд ирсэн. Эмээлтэд байгаа. Мөн жил болгоны наадмаар Төв цэнгэлдэх орж бөх
үздэг. Наадмын хаалтан дээр 13 жил “Халуун элгэн нутаг” дууг дуулж байна.
Тэрэндээ дасал болчихсон. Жил болгон л зохион байгуулж байгаа хүн нь дууддаг
юм.

-Та чөлөөт
цагаараа юу хийдэг вэ?

-Сүүлийн үед
фитнесст донтож байгаа. Чөлөөт цаг гарвал л фитнесс рүү явна. Клубынхэнтэйгээ
их найзална. Зун нь амралт гээд хаячих юм. Өвөлдөө их идэвхтэй явдаг. Заримдаа
донтоод долоо хоногт зургаан удаа явах үе бий.

-Бага насаа
дурсаач?

-Аав маань
аймгийн алдарт уяач л даа. Аавыгаа дагаж морь уяна. Багадаа морь их унадаг
байсан юм. Ховдынхон эмээлгүй тохом тавиад л морио унана. 11-нд 2,3 морь сэлгэж
унахаар орой бөгс шалбарчихсан, ядарсан амьтан маргааш нь унтаад өнжинө. Бага
байхад тийм маягтай нааддаг байлаа. Буянт голын хөвөөнд л өнждөг байв. Өвөлдөө
хичээлдээ яваад зундаа Буянт гол дээр эсвэл мал дээр байна. Зун бол хувцас
өмсөхөө мэдэхгүй шүү дээ. Хөлийн булчин хагартал усанд ордог байлаа. Орой ирж хоол идэж аваад
зүлгэн дээр гараад бөх барилдана. Тэр үеийн тоглоом чинь барилдах, ноцолдох
гээд дандаа л бие бялдрын юм байдаг байж дээ.

-Одоо та бүр
дуулахгүй байгаа юу?

-Дуулахгүй
байгаа. Ганц, нэг хуримын урилга ирдэг юм. Драмд байсан юм болохоор бас арай
дөхөм. Жилдээ арав гаруй хурим хөтөлчихдөг.

Амьдралын маань
замыг зааж сургасан багш нартаа чин сэтгэлээсээ талархал илэрхийлье. Аав, ээж,
ханьдаа баярлаж явдгаа танай сониноор дамжуулаад уламжилъя.