Эдийн засгийн хямрал нүүрлэж, иргэдийн амьжиргааны төвшин буурч байхад эсрэгээрээ цахилгаан, дулаан, сургалтын төлбөр, өргөн хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүний үнэ нэмэгдэж байгааг эсэргүүцэн Монголын үйлдвэрчний эвлэлийн холбооноос /МҮЭХ/ өнөөдөр 14.00 цагаас жагсаал зохион байгуулахаар болжээ. МҮЭХ-ны удирдлагуудын хэлж байгаагаар нэг өрхийн зарлага сүүлийн нэг жилийн дотор 9,3 хувиар нэмэгдсэн гэнэ. Мөн эдийн засгийн хямралтай байгаа үед цахилгаан, дулааны үнийг нэмсэн нь иргэдийн амьдралд багагүй дарамт учруулж буйг онцолсон юм.
Month: September 2015
Засгийн газрын гишүүдийг томилох тухай
тогтоолын төслийг Ерөнхий сайдын зүгээс өргөн барьсантай холбоотойгоор өнгөрсөн
даваа гаригт УИХ-ын ээлжит бус чуулган нээлтээ хийж, мягмар гаригт зургаан
сайдуудын асуудлыг хэлэлцэн шийдвэрлэсэн. УИХ-ын олонхийн дэмжлэгтэйгээр Шадар
сайдаар Ц.Оюунбаатарыг, Барилга, хот байгуулалтын сайдаар З.Баянсэлэнгийг,
Байгаль орчин, аялал жуучлалын сайдаар Н.Батцэрэгийг, Зам тээврийн сайдаар
М.Зоригтыг, Хөдөлмөрийн сайдаар Г.Баярсайханыг, Сангийн сайдаар Б.Болор нарыг
томилсон. Засгийн газрын бүрэлдэхүүнд өөрчлөлт оруулсантай холбоотой зарим
яамны дэд сайдуудыг чөлөөлж, оронд нь шинээр томилох асуудлыг хэлэлцэх
бололтой. Өнөөдрийн хуралдаанаар Засгийн газарт хамтран ажиллаж байсан МАН-аас
томилогдсон дэд сайдуудыг чөлөөлөх асуудлыг хэлэлцэж магадгүй байна.
Чөлөөлөгдсөн сайдуудын оронд Ардчилсан нам, МАХН-МҮАН-ын “Шударга ёс” эвслээс
сайдуудыг томилно. Одоогоор дэд сайдаар томилогдох хүмүүсийн нэрс тодроогүй
байгаа юм. Түүнчлэн МАН-аас томилогдон ажиллаж байгаа зарим яамны Төрийн нарийн
бичгийн дарга нарыг өөрчлөхөөр болжээ.
“Өдрийн сонин”-ы шинэ долоо хоногийн эхний дугаар 24 нүүрээр хэвлэгдэн гарлаа. Энэ өдрийн дугаарт уламжлал ёсоор “Танай өнжье” булан гардаг билээ. Манай сонины сурвалжлах баг “Өндөр гэгээн Занабазарын Цагаан хот буюу Сарьдагийн хийд”-д өнжжээ. Хэнтий нуруу, Сарьдаг уулын өвөрт хүний хөл хүрэмгүй газар байрлах Цагаан хотын туурийн талаар сонирхолтой тэмдэглэлийг 12, 13 дугаар нүүрээс уншаарай.
Монгол Улсад байнгын ажиллагаатай парламент байгуулагдсаны 25 жилийн ой өчигдөр тохиосон юм. Ойг тэмдэглэн өнгөрүүлэх хүрээнд УИХ хүндэтгэлийн чуулганыг зарлан хуралдуулсан. Уг чуулганаас хийсэн дэлгэрэнгүй сурвалжлагыг нэг, хоёр, тавдугаар нүүрт хэвлэлээ.
Мөн түүнчлэн “Эх сурвалжийн мөрөөр үнэнийг хайсан нь” булангийн ээлжит дугаар хэвлэгдэв. Сүүлийн үед махны экспортыг нэмэгдүүлж төсвийн орлогыг нэмэгдүүлнэ, малыг хөлөөр нь хилээр гаргана гэж их яригдаж байгаа. Энэ асуудлыг дээрх булангаараа хөндлөө. “Хэдэн малаа хил рүү туух нь хэнд ашигтай вэ ” хэмээх эрэн сурвалжилсан нийтлэлийг нэгээс долдугаар нүүрийг дамжуулан нийтэлсэн юм.
Улс төрийн мэдээллийн хоёрдугаар нүүрт шинээр томилогдсон Шадар сайд Ц.Оюунбаатарын ярилцлага гарав. Тэрээр Шадар сайд болсноос хойш анх удаагаа хэвлэлд ярилцлага өгч байгаа нь энэ. “Монгол төрд зүтгэхээс өөр ашиг сонирхол байхгүй” хэмээн онцолсон байна.
“Өдрийн сонин”-ы нийтлэлийн бодлогыг тодорхойлж байдаг гуравдугаар нүүрт нийтлэлч П.Хашчулууны “Ухаантнууд нь улстөрд орохгүйгээс тэнэгүүдээр удирдуулж шийтгэлээ амсдаг” хэмээх нийтлэлийг хэвлэлээ. Уг нийтлэлээр Монгол орондоо хийж бүтээх насан дээрээ байгаа хашир туршлагатай мэргэшсэн улстөрчид ил гаралгүй байгааг шүүмжилжээ. Түүнчлэн залуусыг дарга нарын цүнх барьдагаа улстөрч боллоо гэж бодолгүй харин ч өөр хоорондоо нэгдэж бодлого гаргаж ирэх ёстой юм гэдгийг хэлсэн байна.
Мөн түүнчлэн “Удар судар” буланд Хичээнгүй сайд Цэрэндоржийн удмынхны үүх түүхийг бичлээ. “Сав шимийн ертөнц” буланд Хөх халимыг онцолжээ. Энэ аварга хөхтөн амьтан 60 нас бие гүйцсэн шар үхэр эсвэл 2000 ирэгтэй тэнцэх хэмжээтэй талаар болон бусад сонирхолтой мэдээллүүдийг уншаарай. Түүнчлэн “Эх орон сумаас эхэлнэ” буланд Хөвсгөл аймгийн Мөрөн хотыг орууллаа. “Олноо танигдахын өмнө” буланд Нетфликс компанийн бүтээл “Марко Поло” кинонд Хубилай хааны бага насны дүрийг бүтээж буй Ц.Эрхэмбаяр хүүтэй хийсэн сонирхолтой ярилцлага нийтлэгдсэн юм. Эдгээр болон цаг үе, мэдээллийн олон сонирхолтой мэдээ, материал хэвлэгдэн гарлаа.
“Өдрийн сонин”-ы эрхэм уншигч та, манай өнөөдрийн дугаарыг “Монгол шуудан” компанийн нийслэл Улаанбаатар дахь 35 салбар, “Түгээмэл” шуудан, “Улаанбаатар”, “Скай” шуудангийн салбаруудаас очиж авч болох ба сонин борлуулах бүхий л цэгүүд, Хэвлэлийн биржээс худалдан авах боломжтой юм. Мөн “Мөнгөн завъяа” дахь сонин борлуулах цэг, Сансрын үйлчилгээний төв дэх сонин борлуулах цэг, Хан-Уул дүүргийн 19 дүгээр хорооллын үйлчилгээний төвд байрлах сонин борлуулах цэг, Саппорогийн “Миний дэлгүүр” дэх сонин борлуулах гол гол цэгүүдээс худалдах авч болохыг дуулгая. “Өдрийн сонин”-ы өөрийн байранд ирж худалдан авч бас болно. “Өдрийн сонин”-той холбоотой бүхий л мэдээллийг Мэдээлэх эрхийн утас 19001987-гоос лавлаж болох ба энэ гуравдугаар улирлын захиалгаа өгөхийг хүсвэл 9911-2954, 8811-1375 дугаарт холбогдоно уу. Хэрэв цахим хэлбэрээр нь захиалахыг хүсвэл 8807-1920 дугаарт холбогдож дэлгэрэнгүй мэдээллийг лавлаарай.
“ӨДРИЙН СОНИН” ӨГЛӨӨ БҮХНИЙ УРГАХ НАРНААР ТАНТАЙ ХАМТ
Кино
найруулагч Чоймболын Жумдаантай уулзаж хөөрөлдлөө. Тэрээр ЗХУ-ын Бүх холбоотын
Кино урлагийн дээд сургуулийг 1980-1985 онд А.А.Алов, В.Н.Наумов нарын урланд найруулагч мэргэжлээр төгсөхдөө бүх шалгалтаа
онц дүнтэй өгч, нэрт зураглаач Д.Баттулгын амжилтыг 20 жилийн дараа давтан
улаан дипломын эзэн болж онцчуудын хүндэтгэлд мөнхөрснийг төрөлх сургуулийнхан
нь эдүгээ ч бахархан дурсдаг аж.
-Монголын кино
урлагтай холбогдсон түүхээсээ манай уншигчидтай хуваалцаач?
-Төв аймгийн
Дэлгэрхаан сумынхаа бага сургуулийг төгсөөд 24 дүгээр сургуульд суралцаж
байгаад ХБДС-д элсэн орж 1968 онд төгссөн. Тэгээд Улсын филармонид хөгжимчнөөр
ажиллаж байгаад 1971-1975 онд УБДС-ийн Кино драмын ангийг жүжигчний мэргэжлээр
төгсч “Монголкино” үйлдвэрт 1976 оноос орчуулгын киноны жүжигчнээр ажиллалаа.
Бүх холбоотын Кино урлагийн дээд сургуульд суралцаж найруулагч, жүжигчин
мэргэжлээр төгссөн минь амьдралын минь сайхан он жилүүд яах аргагүй мөн шүү.
Манай сургуулийг чинь АНУ-ын Ерөнхийлөгч асан Р.Рейган хүртэл төгссөн гээд бод
доо.
-Та анх ямар
кинонд тоглож байв?
-Кинонд намайг
хөтөлж оруулсан хүн бол урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, кино найруулагч Доржпалам
багш минь юм. Нэг бэлгэшээлтэй зүйл
хүүрнэхэд “Бушхүүгийн үлгэр” кинонд 1980 онд агуу их ардын жүжигчин Гэндэн
гуайн хүү болж хаан хөвгүүний дүрд тоглосон. “Чимгээгийн төрсөн өдөр”-ийн Бат-Оргил, “Тунгалаг Тамир”-ын Жаргал,
“Хонины найр”-ын Хуяг, “Бушхүүгийн
үлгэр”-ийн хан хүү, “Алтан шонхор”-ын Соривт, “Тод магнай”-гийн түшмэл зэрэг
олон гол, туслах дүрд жүжигчний хувьд авьяас сорьж л явлаа. Орчуулгын хориод
кинонд орчуулгын найруулагчаар ажилласан байдаг юм.
-Таны
найруулсан “Эргүүлэг” уран сайхны кино дэлгэцнээ гарсан даруйдаа нийгэмд их
цочроо өгсөн санагддаг. Өөрчлөн байгуулалт ид яригдаж байсан үед социализмын ёс
суртахууны оршуулгыг та бараг хийчихсэн юм биш үү?
-Хойно сургуулиа
дүүргэж ирээд “Хүний хүн” уран сайхны киног 1987 онд хийсэн. Бурхан болооч
Балжинням найруулагч маань “Ай хөөрхий, чи минь” гэж зохиол бичсэнээ “Энэ киног
ганцхан Жумдаан л хийнэ” гээд надад итгэл хүлээлгэсэн хэрэг. Энэ нь намайг сайн
гэсэн ч үг биш байх. Ингээд 1989 онд “Эргүүлэг” киног тэр үеийн үзэл суртлын их
олон даваа бэрхшээлийг туулж байж хийсэн. Хийсэн хойно ч их хэл ам дагуулсан.
Тухайн үед нийгэмд бугшсан идээ бээрийг гаргаж тавихдаа их хурцаар өгүүлсэн.
Ногоон малгайтнууд хүрч ирээд гэрийг нь буулгахаар тооноо өөрөө хага шидэж
байгаа хэсэг бий. Тангаргын үг энэ тэр ч “Тэнгэрийн сум болъё. Муу муухай
биднээр төгсгөл болог” гэсэн санаатай.
-Та энэ
киногоороо тухайн үеийн нийгэмд ямар дохио өгье гэж бодож байв даа?
-Эхлэл, төгсгөл
дээр Сэлэнгийн их эргүүлгээс хөл алдахгүй гараад явчихаж байгаа монгол морины
зураглал байна. Монгол морь ямар ч их эргүүлэгт живдэггүйтэй адил монгол хүн ч
гэсэн хувь заяаны эргүүлэгт амьдралаа сүйрүүлэхгүй гэсэн ёгт санааг кинонд
зангидаж өгсөн хэрэг л дээ. Ёс заншлаа хаячихсан талаар хөндөж өгсөн. Тухайн
үед төрийн шагналт зохиолч П.Пүрэвсүрэнгийн “Өшөө”, сэтгүүлч Ц.Балдоржийн
“Хэрээ” ч бил үү, ийм ёс суртахуун хөндсөн мундаг зохиолууд хэвлэлд гарч байсан
нь ч бас нөлөөлсөн гэж болно. Оюутан байхдаа ч адармаатай, зоримог байсан минь
ч нөлөөлсөн л дөө. “Эргүүлэг” киног Залуу уран бүтээлчдийн зөвлөгөөний үеэр
үзүүлж бөөн л юм болж байлаа. Тэр үед Да.Ганболд, Р.Гончигдорж нар улс төрийн
олон эшт үзлийг буулгасан уран бүтээл гэж үнэлсэн л байдаг юм. Энэ кинон дээр
гэхэд тас хар хувцастай рок дуучид цав цагаан хувцастай охинтой төмөр зам дээр
уулзаж байгаа чинь хүний дотоод сэтгэл, нийгмийн мөн чанарын зөрчлийг харуулж
байгаа юм.
-Энэ батламж дээрээс харж байхад та “Мандухай
цэцэн хатан” кинонд орлон тоглогч нарын ахлагчаар оролцож байжээ?
-Монгол киноны
алтан үеийн аваргуудын хийсэн үнэхээр сайхан кино шүү дээ. Ерөнхийдөө дэлгэц
дүүрэн л хүмүүс байлдаад байгаа ч морьтны болон явган сэлэмт тулалдааны хэсэг
гээд зуу хүрэхгүй тамирчны тоглолт байгаа юм. Явган байлдааныг Хаянхярваа
хурандаа удирдаж байсан. Харин аз болоход тамирчид бэртэл гэмтэл аваагүй.
Оюутан цагаасаа л “Мандухай цэцэн хатан”, “Мөнх тэнгэрийн хүчин дор”, “Үхэж үл
болно, Чингис хаан”, “Алтан шонхор” зэрэг Монголын болоод гадаадын хамтарсан
хорь гаруй кинонд каскадерын багтайгаа ажилласан байна. Гадаадын уран
бүтээлчидтэй хамтарсан кинонууд дээр морин дээр зэвсгээ эзэмших, морьтойгоо
харьцах талаар ургасан юм шиг зохицолдсон байдаг юм шүү. Монгол морь биеийн
хөдөлгөөнөөр эргэх, тойрохыг мэддэг. Тэгэхэд гадаад үүлдрийн адуу поло тоглоход
хүртэл замынх нь чулууг зайлуулж, нүхийг бөглөх шахдаг гэдэг юм шүү дээ. Алдарт
Хаянхярваа хурандаагаас орлон тоглогчийн уран бүтээлийн сайн сайхныг мэдэрсэн
юм.
-Та Монголд
Японы кендог оруулж ирж байсан гэж сонссон юм байна?
-Анхдагч гэдэг
утгаар 1998 онд Цагдаагийн ерөнхий газрын тусгай тасгийн тамирчин дайчидтай
Равдангийн Батжаргал найзынхаа хамт кэндог эхлэн хичээллүүлж, Монголын
кэндогийн холбоог байгуулж байлаа. Цагдаагийн 808 дугаар ангиас гарсан
Ганбаатар, Өсөхөө, Төмөрөө, Сүхээ, Галбаатар нарын шавь нар маань албаа сайхан
хашиж байна. Кэндо бол хулсан сэлмээр тулааны урлагийг эзэмшдэг. Хулс, модон
илдээр эхлээд ган сэлмийг төгс эзэмшинэ гэсэн үг шүү дээ. Кэндо өнөөдөр сайхан
хөгжиж байгаа. Өнгөрөгч хавар Токиод болсон тэмцээнд Р.Батдорж нарын манай
залуус амжилттай оролцоод ирсэн.
-Морин полог
бас оруулж ирсэн гэл үү?
-Францын
киноныхонтой хамтарч уран бүтээл хийж байхад бас л тэр үед оруулж ирж байсан.
Заан, морин, тэмээн гээд олон поло байдаг. Монголын морин пологийн холбооны
ерөнхийлөгчөөр ажиллаж байсан Лувсанвандангийн Болдхуягтаа баярлаж явдгаа
хэлмээр санагддаг.
-“Тэнгэрийн
сахил” гэдэг киног та найруулаагүй бил үү?
-Миний найруулсан
хандмаа нарын аж төрлийн тухай кино л доо. Найман бүлэг өнгөт энэ киноны
зохиогчоор төрийн шагналт зохиолч Дамбын Төрбат, зураглаачаар Жигжидийн Биндэр,
зураачаар Одонгийн Нямдаваа, хөгжмийн зохиолчоор төрийн шагналт Бямбасүрэнгийн
Шарав ажиллаж, гол дүр Агиймаад жүжигчин Б.Эрдэнэцэцэг маань тоглож байлаа. Энэ
кино 1994 онд Францын Роттердам хотод зохиогдсон олон улсын кино наадмаас
шилдэг хорин киноны нэгээр шалгарч байсан даа.
-Та сүүлийн
үед ямар уран бүтээл туурвиж байна?
-Францын уран
бүтээлчидтэй хамтарч “Алдас” гэж боксчны амьдралын тухай кино хийж, Барселоны
олимпийн медальт тамирчин Баярсайхан тоглосон. Уг нь би энэ киногоо 1988 оны
Сөүлийн олимпийн хүрэл медальт Нэргүйн Энхбатад зориулж зохиолыг нь бичсэн ч
ичсэн үү, бэлгэшээгээгүй ч юм уу зохиолыг нь уншчихаад бултсан юм даг. (инээв.
сур) Хөдөө нутаг минь хоосорлоо, хүн чанар үгүйрлээ гэсэн утгатай энэ кинонд
ардын жүжигчин Ш.Чимэдцэеэ их сайхан аялгуу оруулсан даа. Гадны улсын хөрөнгөөр
хийсэн болохоор Монголдоо ч ганц хувь байхгүй шахуу болсон доо. Зах зээлийн
нийгэмд бас хөлөө олохгүй л яваа хүн. Намайг сайн уран бүтээлч гээд мөнгөө
бариад ирэх хүн олдохгүй юм. Гүзээнд наалдсан дэлүү гэгчээр Дамбын Төрбаттайгаа
хамтарч хэд хэдэн кино хийж байна. Гүег хааны тухай “Төрийн мэлмий” гэж зохиол
удахгүй дэлгэцнээ гарна.
-Дэлгэцийн
урлагтай амьдралаа холбосон хүний хувьд хамгийн том шагнал тань юу байв?
-Хоёр залуу
надтай таараад “Эргүүлэг” киног минь нүдэнд харагдтал ярьж өгч байлаа.
Найруулагч хүний хувьд үзэгчдийн энэ их урам эрчис надад уран бүтээлийн амьд
харьцааг хайрлаж, онгодыг минь хөглөсөн. Бас нэг том шагнал маань гэвэл “Мөнх
тэнгэрийн хүчин дор” киног хийж байх үедээ Балжинням найруулагч, Нагнайдорж
хоёр Сэлэнгийн тэнд зургийн газар үзэж явахдаа их өндөр эрэгтэй таараад “Энэ
эрэг рүү сүйх тэрэгтэй хүн үсэргэнэ дээ. Хэнийг үсэргэхэв” гэхэд “Жумдаан л
байна ш дээ” гэлцсэн байгаа юм. Энэ л наддаа том шагнал шүү дээ. Киргизийн нэрт
жүжигчин, нэрт орлон тоглогч Кудабергеновын гарын шавийн хувьд надад энэ үг
хангалттай. Би энэ хүнд шавь орж орлон тоглогчийн гурван сарын дадлага сургууль
хийсэн юм. Багш маань “Юность Гений” кинонд өндөр хясаан дээрээс морьтойгоо
үсэрч, нуур руу орсноо ярьдаг байсан. Морь нь зүрх нь хагарч үхсэн байсан
гэдэг. Одоо ч цахимаар эвлүүлж болж байна. Бидний үед урлагт хүртэл бодит
байдлыг эрхэмлэн харуулна гэсэн үзэлтэй байсан болохоор Москвад суралцаж
байхдаа трамвайн завсраар автомашинтай гарах зэрэг аюултай үзүүлбэрт оролцдог л
байлаа шүү дээ. Энэ мэт уран бүтээлчийн эр зоригийн шалгуурыг мөн ч олон удаа
давлаа даа.
“Гал
голомт” үндэсний хөдөлгөөний тэргүүн,
Эрүүлийг хамгаалахын гавьяат ажилтан Д.Мөнхөөтөй ярилцлаа.
-Д.Мөнхөө
дарга гэж хүмүүс ярьдаг. Та хэдэн наснаасаа дарга болсон бэ?
-Нэгдүгээр
ангиасаа л дарга болохгүй юу. (инээв)
Нэгдүгээр ангид ангийн дарга болгочихсон чинь хүүхдүүд шуугихаар “Багшид та
нарын нэрийг хэлнэ шүү” гээд худлаа юм бичээд чимээгүй суулгадаг байлаа.
-Ажил хэрэгч
хүүхнүүдийн хувьд сайн эзэгтэй байх боломжгүй гэцгээдэг. Энэ талаар та ямар
бодолтой явдаг вэ?
-Угаасаа энэ
жендерийн хэвшмэл ойлголтын нэг
судлагдахуун байгаа юм. Эмэгтэй хүн үр хүүхдээ төрүүлж өсгөх, гэр бүлээ авч
явах ёстой гэдэг. Нэг бол карьер сонго, нэг бол гэр бүлээ сонго гэдэг. Ямааны
толгой ямбанд багтдаггүй, янтгар хатан зарга шүүдэггүй гэсэн үг бий. Соёл
иргэншлийн тодорхой шатанд хүрэхэд тэр нь буруу байжээ гэдгийг амьдрал өөрөө
нотолж эхэлсэн. Дэлхийн хүн амын тэн хагас нь эмэгтэйчүүд. Үнэхээр гэр бүл үр
хүүхдээ авч яваа юу гэвэл авч яваа. Үр хүүхэд төрүүлнэ өсгөнө тэжээнэ гэдэг
эмэгтэй хүний хэнтэй ч хуваалцахгүй томоохон үүрэг. Гэхдээ эмэгтэй хүний
байгалиас заяасан онцлог эрэгтэй хүнийхээс бас ялгаатай. Эрэгтэйчүүд бол онол
сургаал түшсэн, зарчим баримталсан, алсыг
харсан, өрсөлдөж маргалдахыг илүүд үзсэн байгалийн хүйс. Эмэгтэй хүн уян
зөөлөн,хамт олныг бүрдүүлэх эрмэлзэлтэй, тэгш зохистой байхыг эрхэмлэсэн,
өнөөдрийн нөхцөл байдлыг тунгааж асуудлыг шийддэг байгалийн хүйс. Энэ хоёр чанар харилцан
ойлголцож хамтарч байж тодорхой шийдвэр
гаргах, хөгжлийн бодлого тодорхойлох учиртай. Гэр бүлийн асуудлыг шийдэхэд
ч хамтын оролцоо хэрэгтэй.
-Хотын
цэвэрлэх байгууламж ягтаа тулаад хот бохиртоо живэх шахахад нь эмэгтэй удирдагч
цөөн байна гэж санагдсан. Эрчүүдийн хувьд бол бохирын асуудал хэт жижиг сэдэв
байж магадгүй?
-Нийгмийн
чиглэлийн асуудалд эмэгтэйчүүд байнга анхаарлаа хандуулдаг. Эмэгтэйчүүд бол халамжийн эдийн засгийг
нуруундаа үүрч явдаг хүн амын бүлэг шүү дээ. Хүүхэд тээнэ, төрүүлнэ, өвчтэй
зовсон хүмүүсээ асарна. Гэр бүлийн бүх хүнд анхаарал тавина. Хүн харахад гэрийн
ажил эмэгтэй хүний ажил гэж харагдаж байгаа боловч нийгмийн халамж үйлчилгээний
асар том эдийн засгийг нуруундаа үүрч яваа хүмүүс. Хөлс төлөгддөггүй хөдөлмөр
гэдэг том сэдэв. Дэлхийд бий болж
байгаа бүтээгдэхүүн, ажил үйлчилгээний
бараг 40-50 хувь нь эмэгтэй хүний хөлс төлөгдөөгүй хөдөлмөрөөр бүтэж байгааг
НҮБ-ын олон судалгаа баталсан юм.
Жишээлбэл зочид буудалд нэг хоноход хэдэн төгрөг төлдөг вэ? Угаалгын газраар
үйлчлүүлэхэд ямар үнэтэй билээ. Цамцыг нь угаасан байхад “Сайхан болжээ,
баярлалаа” гэж хэлдэг эр хүн хэд вэ. “Манай гэр орон ямар сайхан харагдаж байх
юм. Чи өнөөдөр зөндөө сайхан юм хийжээ“ гэж урам хайрладаг нөхөр хэд вэ? Эндээс
жендэр гэдэг юм эхэлдэг. Жижиг юмыг тооцож
шийдвэр гаргадаг, нийгмийн асуудалд
анхаардаг энэ хүмүүсийг эрх мэдэл
хэрэгжүүлэх, нөөц баялаг хуваарилахад оролцуулахгүй болохоор цэвэрлэх
байгууламжийг санах амьтан цөөдөж
байхгүй юу. Алтны уурхай, Оюу
толгой, Таван толгой гэж явсаар нийгмийн амин чухал асуудлууд хоцорчихож байгаа
юм.
Одоо дэлхий
нийтээр нийгмийн асуудлыг гэр бүлд төвлөрүүлж тавьдаг арга зүй, технологид
шилжиж байна. Яагаад гэхээр хүн
төрөлхтөн хөгжих явцад хэрэглээг хөөсөн үйлдвэрлэл улс орныг хөгжүүлэх юм
байна, хүний бүх хэрэгцээг хангачих юм байна гэсэн онол арга зүй давамгайлж
байсан. Гэтэл өнгөрүүлсэн туршлага хэрэглээ хөөсөн үйлдвэрлэл хүн төрөлхтний
асуудлыг шийдэхгүй юм байна. Энэ чинь байгаль орчинд халтай юм байна. Эд баялаг
цөөхөн хүний гарт төвлөрдөг юм байна. Харин хүнийг хөгжүүлж чадсан нөхцөлд
дэлхийгээ ч хүнээ ч аврах юм байна. Улс орон хөгжлийн тодорхой шатанд хүрэх
боломжтой юм байна гэдэгт хорьдугаар зууны сүүл үед хүн төрөлхтөн санал
нэгдсэн. Хүн, гэр бүл талаас нь нийгмийн
асуудлыг авч үзэх төрийн хараа дутаж байна. Гэтэл онол арга зүйн үүднээс
үүнийг гаргаад тавьчихсан XXI зууны зорилт гээд дэвшүүлчихсэн. Яг энэ талаар
хэн юу хийж байгаа гэвэл өөр асуудал. Эмэгтэй хүн олноор орж ирж байж энэ
асуудлыг шийднэ. Боловсрол эрүүл мэнд нийгмийн халамж, хамгаалал, гэр бүл хүүхэд гээд нийгмийн
асуудлыг голдуу эмэгтэй парламентчид бодлогыг нь тодорхойлсон байдаг. Үүнийг
манай эмэгтэй УИХ-ын гишүүд ч өөрсдөө сайтар ухаарч, орон зайгаа эзэлж, энэ
асуудал руугаа анхаарч, үндэсний хэмжээний шинжээчийн түвшинд өөрсдийгөө
бэлтгэх учиртай.Түүнээс биш санаанд орсон хоёр гурван өгүүлбэрээ хэлээд явбал
нийгэм ч хүлээж авахад хэцүү, парламентын гишүүддээ ч ойлгуулахад хэцүү. Улс
төрийн намууд ч эмэгтэй парламентчдаа энэ чиглэл рүү нь илүү гүнзгийрүүлж
бэлтгэх нийгмийн хэрэгцээ шаардлага бий.
-Цэцэрлэг,
сургуулийн асуудал ярихаар эргээд эдийн засгийн боломж нөөц хүрэлцэхгүй байгаа
тухай яриад ам таглачих юм. Танд гарц шийдэл харагдаж байна уу?
-Би бол гарц
байгаа л гэж бодож байна. Нийгмийн хариуцлага гэдэг юмыг жигд ногдуулах
хэрэгтэй. Бүхнийг улсын нуруун дээр тохож болохгүй. Өнөөдөр Монголын өмчийн
хэдэн хувь нь хаана, хэний мэдэлд байгаа билээ. Тийм учраас эмэгтэй ажилчин
олонтой томоохон байгууллагууд, компаниуд ч нийгмийн хариуцлагаа хэрэгжүүлэх
учиртай. Энэ тухай Монгол Улсын нэгдэн
орсон бүх конвенцид заасан. Гэтэл өнөөдөр эмэгтэй ажилтнаа хүүхдээ хөхүүлэхэд
нь бэлтгэсэн, тохижуулсан өрөө бүхий
хувийн хэвшил хэд, хаана байна вэ?
Асуудал байна. Энэ зүг рүү эзэн ч, төр нь ч хүн ажиллуулж байгаа хэн бүхэн
анхаарал тавих ёстой. Улс төрийн бодлогыг чиглүүлэх ёстой. Ухаандаа
мэргэжлийн сургалт үйлдвэрлэлийн төвийг бүхэлд нь төр хариуцаж байна. Олон
уурхай, том үйлдвэрийн газрууд мэргэжилтэй ажилтан бэлтгэж яагаад болдоггүй юм
бэ. Хөгжсөн орнуудын туршлага тийм л байна. Өөрийнхөө үйлдвэрт ажиллаж байгаа
хүний хүүхдэд эцэг эхийнх нь мэргэжлийг
нь өвлүүлээд, өөрийнхөө зардлаар техник мэргэжлийн сургууль байгуулдаг ч юм уу. Аль эсвэл сургалтын төлбөрийг нь
төлж сургаад ажиллах хүчнээ бэлтгэж болно. Удам дамжсан найдвартай ажиллах хүчний
нөөцтэй болох нэг зам гэдэг нь
амьдралаар батлагдсан зүйл биш үү. Ийм нөхцөлд гадаадаас олон ажиллах хүч
авчрах, ажилгүй ур чадваргүй залуучуудаар дүүрлээ гэж элдвээр дуудахгүй байх
боломжтой. Компанийн нийгмийн хариуцлага гэдэг том сэдэв. Одоо чинь ашиг олно
гэхээсээ компаниудын нийгэмд гүйцэтгэж байгаа үүргийг авч үздэг цоо шинэ
үнэлэмж бий болсон. Байгаль орчинд, гэр бүл ажилчиддаа ээлтэй байна уу, тэр нь
нийгэмд эерэгээр яаж нөлөөлж байна вэ. Ингэж байж тухайн ажилтан чин
сэтгэлээсээ ажиллаж амьдрах нөхцөл нь бас бүрддэг. Өмнө нь бүхнийг төр
хариуцдаг байсан бол одоо хүн нь юугаа хариуцах юм, компани нь ямар үүрэг
хүлээх юм, ямар бүлэгт нь төр анхаарах юм, ямар бүлэг нь сонголтоороо юм хийх
юм энэ бүхэнд зохицсон төрийн мэргэн бодлого байх учиртай.
-Д.Мөнхөө гуай
хаана юу хийж байгаа бол гэж олон хүн бодож байгаа болов уу. Сүүлийн үед олон
нийтийн мэдээллийн хэрэгслээр харагдаагүй?
-Энэ олон улстөрч
байхад би юу хийх вэ. Эсгий хийх газар нохой хэрэггүй гэдэг биз дээ. (инээв)
-Таны үед
хувийн эрх ашиг гэдэг юм бараг яригддаггүй байсан байх. Одоо бол улс эх орны
эрх ашгаас өмнө хувийн, бүлэглэлийн эрх ашиг яригдах нь бараг зүй ёсных шахуу
харагддаг болж?
-Либертари үзэл
гэдэг чинь би гэсэн үнэт зүйлтэй үзэл. Социал үзэл гэдэг чинь бид гэсэн үнэт
зүйлтэй. Дэлхий дээр хоёулаа л байж байна. Хөгжсөн гэж байгаа орнуудад дийлэнх
нь социал үзэлтэй намууд эрх барьж байна. Аль алийг нь ухаалгаар Монголын
хөрсөн дээр зөв буулгах ёстой. Нөгөө талаас нэгэнт та төрд зүтгэхээр шийдсэн
бол өөрийгөө золиосолж сурах ёстой. Яагаад гэвэл энэ их эрх ашиг, Монгол орших
уу, эс оршихуйн тухай асуудал. Ёс зүй гэдэг бол хувь хүний төлөвшлийг илтгэдэг
маш том зүйл. Монголчууд хүнээр хүн хийх тухай ярьдаг хүмүүс. Биеэ засаад гэрээ
зас, гэрээ засаад төрөө зас гэдэг гүн
ухаантай. Тухайн улстөрчийн
гаргаж байгаа ааш авир эргээд төрийн нэр төрд нөлөөлж байдаг. Гишүүдээ ёс зүйн талаас нь төлөвшүүлэх, итгэл
үнэмшил үзэл санаа, гүн бат үнэт зүйлтэй болгох нь улс төрийн намуудын хийх
ёстой ажил. Зүгээр л мөнгөтэй хүн элсүүлээд, ийш нь тийш нь нэр дэвшүүлээд байх
юм бол энэ байтугай юм үзэх байлгүй.
-“Гал голомт”
үндэсний хөдөлгөөнөөр сонин юутай байна. Сүүлийн үед юунд анхаарч байгаа вэ?
-Яахав бид 16-17
жил Монгол Улсын төрийн бодлогод гэр
бүлийн асуудлыг байр суурьтай байлгах
гэж зүтгэлээ. Гэр бүлийн талаар ажилладаг 20 гаруй төрийн бус байгууллагын
нэгдсэн үндэсний сүлжээний нэг санаачлагч нь манайх. “Монгол голомт” нэртэй гэр бүлийн үндэсний зөвлөл гэдэг том сүлжээ бий болж байна. Хамтарч
ажиллах анхны эхлэлүүдээ хийж байна. Гэр бүлийн талаар миний санаа зовж
явдаг гурван том асуудал байдаг юм. Нэгдүгээрт Монголд гэр бүлийн асуудлыг
хариуцсан үндэсний тогтолцоо байх хэрэгтэй.
17 жил зүтгээд тэрийг бий болгож чадсангүй. Хэчнээн онол практикийн
хурал, судалгаа хийв. Дарга нарт хэчнээн
захидал бичив. Энэ тогтолцоо аль ч улс оронд байдаг зүйл. Нийгмийн харилцааны
суурь гэдэг чинь гэр бүл. Хүн өсч төрдөг нийгмийн бичил орчин. Цусан болон ясан
төрлийн холбоотой байдаг учраас саллаа ч гэсэн тэр холбоо нь байж байдаг. Нөгөө
талаас иргэн гэр бүлд төлөвшдөг. Хүн аз жаргалтай сэтгэл амар амьдрах орчин ч
гэр бүл. Даргадаа загнуулсан ч гэртээ очиход хүүхэд нь эрхлээд, хань нь сайхан
угтахаар тэр хүн чинь стрессээ мартана шүү дээ.
Хоёрдугаарт гэр бүлийн хамтын амьдралыг дэмжих төрийн бодлого байх ёстой. Энэ бодлого Монголд байхгүй. Тийм учраас гэр
бүл салалт, гэр бүлийн задрал явж байна. Бод доо. Гадаад руу мөнгө олохоор
явсан эрчүүдийн гуч гаруй хувь нь гэр бүлээсээ нүүр буруулсан судалгаа байна. Эцгийн
хайр дутсан хүүхэд, өрх толгойлсон эмэгтэйчүүд нийгмийн том асуудал.
Гадагшаа ажиллах хүч гаргаж байгаа юм бол тодорхой хугацааны дараа гэр бүлтэй
нь уулзуулах гэрээ хэлцлийг яагаад хийхгүй байгаа юм бэ. Бүтээн байгуулалт гээд
дөрвөн сард гаргаад аравдугаар сард оруулж ирж байна. Аж ахуйн нэгжүүд ажилтнаа
сард хоёр удаа гэрт нь хариулах, гэр
бүлийнхэн нь ирж уулзах хамтын амьдралыг дэмжсэн бодлого, төсөв зардал гаргаж
байх ёстой. Норвегид хуульдаа нэг
хүртэлх настай хүүхэдтэй ажилтанг ажлын цаг дуусахад л гэрт нь хариулж байхаар
заасан байдаг. Яагаад гэхээр гэр бүлийн
хамтын амьдралыг дэмжиж, үр хүүхдээ өсгөх эцгийн халамж үзүүлэх бололцоо олгож байгаа хэрэг. Үүний цаана мөнгөөр хэмжиж үл
болох том эрх ашиг байгаа юм.
Хэрэв илүү цагаар ажиллуулбал мөнгө өгнө, эсвэл амралтыг нь нөхөж олгоно.
Үүнийг биелүүлэхгүй бол тухайн байгууллага торгуулж арга хэмжээ авахуулдаг. Гэр
бүлийн хамтын амьдралыг дэмжих нь гэр бүл салалтыг багасгах, хүүхэд эрүүл, зөв
өсөн торниж, хүн болох төрийн хүмүүнлэг бодлого юм.
-Хүүхэд асрах
үйлчилгээний хууль гаргаад байна. Хүүхдийг хэн нэгнээр харуулж цалин өгөхийн
оронд ээжид нь бага хэмжээний цалин өгвөл ээж нь ажил хийх шаардлагагүй
хүүхэд ч эрүүл, найдвартай гарт байх юм
биш үү?
-Өөрийн чинь
тавьж байгаа санал үндэслэлгүй биш. Би яг хуулийг нь үзээгүй л дээ. Гэхдээ
үүнийг хэрэгжүүлэхэд амаргүй. Тэр хүмүүсийг бэлтгэх, орчинг бүрдүүлэх нь хууль
гаргаад нэг, хоёр сарын дотор шийдэх асуудал биш байх. Ижийд мөнгө өгөх саналыг дэмжиж байна. Яагаад гэвэл
Монгол Улсад иргэн өсгөж өгч байгаа
эхийн хөдөлмөрийг төр үнэлж
байгаа хэрэг. Хүнээ олон болгоно гээд уриалаад байдаг. Яг хүнээ олон
болгохоор зүтгэж байгаа ээжид төр ямар халамж үзүүлэв. Цэцэрлэгийн хүүхдийг
сугалаагаар авна гэнэ. Надад ёстой инээдтэй санагдаж байна. Төр байгаад энэ
асуудлыг хариуцсан хүн байгаа юм бол судлах хэрэгтэй. Иргэн, гэр бүлээ мэдэх хэрэгтэй. Хэний хүүхдийг цэцэрлэгт өгөх, хэнийг хүүхдээ
гэртээ харах боломж олгож тэтгэмж өгөх нь зохистойг судлаж шийдэх
учиртай. Үнэхээр бага насны хоёр хүүхдээ хараад гэртээ сууж байгаа эхэд бол
сугалаа сугалаад яахав чамд амьдралын наад захын хэрэгцээний мөнгийг төр өгнө.
Үнэхээр ажлаа хийхээс аргагүй, ганц
хүүхэдтэй эхийн хүүхдийг бол ёстой цэцэрлэгт аваад, чамд юм өгөхгүй, чи
өөрөө орлогоо бүрдүүл гээд явуулж болно.Төрийн үйлчилгээ үзүүлдэг, нийгмийн
ажилтан гээд зөндөө хүмүүс байна. Тэд юу хийж байдаг юм бол. Би 1985-1990 онд
Эрүүл мэндийн яамны орлогч сайд байсан.
Тэр үед ч цэцэрлэг тэр бүр хангалттай байгаагүй л дээ. Тэтгэврийн
насанд хүрэх хугацаа нь гурван жилээс дотогш байгаа эмээ өвөө ач зээгээ
зайлшгүй харах бол тэтгэврийг нь хоёр гурван жилээс өмнө тогтоох Сайд нарын
Зөвлөлийн тогтоолын төсөл боловсруулан шийдвэрлүүлж байсан. Олон хүн тэтгэвэрт гарч, ач зээгээ
хараад хүүхдээ ажилд нь явуулж байлаа. Хүүхэд төрүүлсэн эхчүүдийг эхний гурван
сардаа эмнэлэгт хэвтэхэд нь эмнэлэг хоолыг нь бүрэн хариуцаж байсан. Хөдөө
гадаанаас ирсэн хоол унд эргэлт авах боломжгүй хүмүүс олон, тэр эхчүүд дөнгөж
амаржаад, тэнхрээгүй гэр орон нь хол
байсан учраас ийм арга хэмжээ авч байсан. Бодвол социализмаа санагалзаж
байна л гэх байх. Энэ чинь иргэнд ээлтэй бодлого байхгүй юу. Нийгмийн бодлогыг
сонгуулийн санал авах
зорилгоор биш шинжлэх ухааны үндэстэй, амьдралын хэрэгцээ шаардлагыг судалж хэрэгжүүлэхэд төр
засаг, улстөрчид минь анхаараасай
л гэж ахмад хүний хувьд хүсэж суух юм даа.
-Та нийгэмд
танигдсан улстөрч байхын тулд золиос гаргасан уу?
-Золиос ч юу байх
вэ. Намайг улс төрд орж, ажлын төлөө хамаг цагаа зарцуулах боломжийг миний ээж
аав, хүрээнд сууж байгаад хар болсон
авга ах маань олгосон. Би гурван хүүхэд төрүүлсэн юм. Хамгийн багыг маань таван
нас хүртэл нь хөгшчүүл маань өсгөж өгсөн. Тэр бол надад үзүүлсэн маш том дэмжлэг. Улс төрд эмэгтэй
хүн ороход амаргүй л дээ. Гэр бүлдээ, эргэн тойрныхондоо ойлгуулах хэрэгтэй. Улс төрийн намууд ч
эмэгтэй улстөрчдөө нийгмийн тодорхой асуудлаар бэлтгэх, бодлого боловсруулагч
болгон өсгөх ажил дутуу байна. Дэлхийн
парламентчдын эмэгтэй улстөрчдөд зориулсан ном бий. Эмэгтэй улстөрч
эмэгтэйлэгээрээ үлд гэж. Асуудлыг чинь дэмжихгүй бол уйлчих гэж байгаа юм.
Битгий хэрэлд гэнэ. Эмэгтэй хүн уйлахаар эрчүүд
яаж ч чаддаггүй гэж байна шүү дээ. Харин
хэрэлдэхээр элдвээр дуудаад хэн ч биш болж харагддаг юм байна. Ямар ч
аргаар хамаагүй нийгэмд танигдах гээд далайд сэлээд байх юм. Танигдахын тулд
эхлээд оюунлаг, ёс зүйтэй, үнэт зүйлтэй,
итгэл үнэмшилтэй байх хэрэгтэй.
-Таныг яаж ийм
эмэгтэйлэг хэвээрээ үлдэж чадсаныг гайхаад байна л даа?
-70 гарсан хүн
яаж хэвээрээ байх вэ. Би гоо сайхны газар нэг ч орж үзээгүй. Хөөрхий муу ээж аав маань энэ зэрэгтэй явах
байгалийн боломжийг олгосон юм байлгүй
дээ. Залуу байхдаа спортоор хичээллэдэг байлаа.
Теннис, шатар тоглоно, цанаар гулгана. Одоо хүртэл дасгал хөдөлгөөн хийдэг.
Оюунлаг байхыг эрхэм зүйл гэж үздэг.
Намрын ногоон өдрүүд ирлээ. Туршлагатай гэрийн эзэгтэй нар өвөл хэрэглэх ногоо, жимсээ даршилдаг их ажлын цаг айсуй. Дархан, Сэлэнгийн гэрийн эзэгтэй нар энэ талын арвин туршлагатай хүмүүс. Дархан-Уул аймгийн иргэн, С.Наранцацралаас өргөст хэмх даршилдаг жорыг нь сонирхсон юм.
Тэрбээр олон жилийн турш ногоо, жимс даршилсан туршлагатай агаад хүүхдүүд нь ээжийнхээ даршилсан ногоог дэлгүүрийнхээс илүүд үздэг.
Өргөст хэмх даршлахын тулд эхлээд шил, таглаа, даршлах ногоогоо сайтар угааж цэвэрлээрэй. Дараа нь уусмал бэлтгэнэ. 10 литр усанд 500 г давс, 300г сахар, 200 г уксус орно.
Сайтар угааж бэлтгэсэн 800гр болон литрийн шилэндээ эхлээд амтлагч ногоогоо хийнэ.
Ингэхдээ нэг шилэнд укропны нэг жижиг багц, гоньд, нэг хумс сармисыг дөрөв хувааж хийнэ. Дунд зэрэг лаврын навч нэгийг, үрлэн хар перец таван ширхгийг нэмээрэй. Сонгино хэрчиж хийж болно.
Дараа нь шилэндээ өргөст хэмхнүүдээ сайтар чигжиж хийгээд, уусмалаасаа нэмнэ. Ингээд шилэн дээрээ тагаа хагас тавиад, буузны томхон жигнүүрт шилтэй ногоогоо хийж, 15 минут орчим жигнэж ариутгана. Заавал 15 минут хүлээлгүйгээр шилтэй уусмалд бөмбөлөг хөөрч эхлэхэд бэлэн болсон гэж үздэг.
Ингээд жигнэсэн шилтэй өргөст хэмхээ гаргаж, тагийг нь сайтар таглаад, уруу нь харуулж гурав орчим хоног тавиарай.
Тагаар нь уруу нь харуулж тавихад, шилний хий бүрэн гарч, консервлогдоно. Арван литр уусмалаар 800-гаас нэг литрийн шилтэй 55-60 шил даршилсан өргөст хэмх бэлтгэнэ. Уусмал бэлтгэх усаа буцалгаж хөргөсөн байх учиртай.
Сүүлийн үед “Зүүн аймгийн нутгуудыг харийнханд өгөх гэж байгаа гэнэ, Халх голын сав газрыг гадаадуудад худалджээ. Монгол минь хаа байна, эх орончид хаана байна. Гадаадын гар хөл дэндлээ” гэж халагласан, улигласан ишлэлүүд энд тэндгүй харагдаж, сонстох болов. Нийгмээ түүчээлэн авч явах ёстой хэвлэл мэдээллийнхэн ч тэр, өөрсдийгөө гол мэдээлэгчид хэмээн тодотгодог сошиал медиагийнхан ч тэр.
Тэр бүгдийг харахаар зүүн аймгуудыг тэр чигт нь ухаад аваад явчих гэж ч байгаа юм шиг, бүх газрын баялаг, тарьсан тариаг цааш нь зөөчих гээд ч байх шиг ер нь улаан шороогоо тэврээд хоосон хоцрох гэж байгаа мэт сэтгэгдэл төрөх юм. Эх орончид гэж өөрсдийгөө боддог хүмүүс энэ тухай бодохоос л өр нь өвдөж, үсээ үгтээмээр байгаа бололтой. Эх орноо худалдсан гээд Р.Бурмаа сайдыг шонд дүүжилж, шоронд хатаана гэсэн хүмүүс ч олон байна. Өнөө Р.Бурмаа сайд нь “Тэндхийн нэг сөөм ч газар солонгосчуудад байхгүй. Хятадууд, япончуудад ч тэр. Солонгосчууд манай яамтай хамтарсан төсөл хэрэгжүүлээд загвар аж ахуй байгуулж өгч байгаа. Загвар аж ахуй манайд үлдэнэ. Түүнээс биш солонгосчууд ямар нэг үйл ажиллагаа явуулаад өөрсөд рүүгээ татваргүйгээр аваад гарна гэсэн зүйл байхгүй. Тэгэхээр энэ бүхнийг тойрсон буруу мэдээллийг санаатайгаар гаргаад явж байна. Энэ нь сонгуулийн шоу болгох гэсэн ядмаг арга байна л даа. Тэнд нэр дэвших гэсэн хэдэн улс байх шиг. Үгүй бол олонд танигдах гэж санаархаж байгаа хүмүүсийн явдал. Эсвэл хувийн ашиг сонирхлоор Хүнс, хөдөө аж ахуйн яамнаас давуу эрх олох гэсэн чинь тэрийг нь өгөхгүй болохоор хорссон тийм хүмүүсийн л үйлдэл байна” гэж хариулсан байна лээ.
Хэн нэгний санаатай явуулга ч бай, өөр бусад зорилготой ч бай хамаагүй, манайхны энэ асуудалд хандаж байгаа хандлага нь нэг л биш юм аа. Монгол гэдэг чинь хууль цаазгүй орон уу, энд үйлчлэх дүрэм журам гэж байхгүй гүрэн үү. Хэн нэгэн гадаад ороод ирэхээр цөлмөх гэж байна, луйвардах гэж байна гэж харддаг маань хэрээс хэтрэх юм аа. Монголчууд 1,5 сая кв/км газар нутагтайгаараа дэлхийн гурван зуугаад улсаас 19 дүгээрт орж байна. Харин нэг хүнд ногдох газар нутгийн хэмжээгээрээ айргийн тав руу ороод ирдэг. Нэг монгол хүн 0.6 км2 газарт ганцаараа байхад болохуйц өргөн уудам газар нутагтай.
Монгол нутгаараа хөндлөн гулд явж байхад дэндүү уудам, дэндүү уужим газар нутагтай гэдгээ манайхан мэдэрдэг биз ээ. Хэдэн бээрийг туулсан ч ган хийх хүн таарахгүй, хаа нэг хаягдсан мэт харагдах гэрүүд ч үзэгдэхгүй байх нь элбэг билээ. Цахилгаанаас алслагдсан, зам харгуйгаас хаягдсан хөдөөгийн тийм айлуудаар ороход цөөхөн маань буруутай ч юм шиг, том газар нутагтай нь түвэгтэй ч юм шиг санагдах нь бий. Гэтэл дэлхийн ихэнх улс орнуудад хүний гар хүрсэн нь шууд харагдах тариалангийн талбай, усан үзмийн бутнууд амьдрал тэнд л байгааг батлаад байдаг. Бас хэн нэгний хатаагаад орхисон хувцастай хэц, айлын хүүгийн унаж байгаад хаясан дугуй хүртэл үүнийг гэрчилдэг. Харин манайд зах хязгааргүй үргэлжлэх их тал, хаяа нь үл харагдах өндөр уулсын бараа баяр баяслыг төрүүлэвч тэнд амьдрал байгаа гэдгийг баталж чаддаггүй. Магадгүй тэнд хүн харагдаж, хүний гараар бүтээсэн амьдрал харагдаж байж илүү төгс төгөлдөр болдог байх.
Газрыг гадныханд өгөх гэлээ гээд шуугиад л байна. Үнэндээ газрыг эдийн засгийн эргэлтэд оруулж байж үнэ цэн нь ирдэг болохоос өөрсдөө ч хаа нэг үзэгддэг эзэнгүй ээрэм талд ямар ч үнэ цэн байдаггүй юм. Өөрсдөө үзэгдэж нэг, ашиглаж нэг үнэ цэнийг нь гаргая гэвч дэндүү цөөхөн хүн амтай, бид. Эдийн засгийн хөгжлөөрөө, олон улсад хаалттай байдлаараа Солонгостой адил болъё гээгүй л юм бол бид газраа эргэлтэд оруулж, хэрэгцээтэй гэвэл түрээсэлж ашиглаж, орлого олох ёстой юм. Мэдээж, ийм шийдвэрийг гаргахад амаргүй. Сүргийн ойлголтыг давж шийдвэр гаргахад улс төрийн эр зориг хэрэгтэй байж таарна. Хуучны айл өрхүүдэд орон сууцыг нь хувьчилж, малыг малчдад нь өгч, өмч хувьчлалыг эхлүүлж байсан зоримог шийдвэрүүдээс ч амаргүй байж таарна. Гэхдээ хоосон хамгаалж үлдсэнээр эх оронч болчихдоггүй болохоор эх орноо хайрлах, хамгаалах гэж юуг хэлээд байгааг ялгаж салгаж ойлгох хэрэгтэй болов уу. Магадгүй, газраа гадныханд өгөх нь гэж харамсаад хайрлаад байгаа тэр “эх орончид” дөрвөн уулынхаа дундаас холдож үзээгүй л байгаа. Хэрэв үзсэн бол Монгол гэж ямар уудам бас ямар эзгүйг мэднэ. Бас ямар их боломж ч бидэнд байгааг ойлгох байсан биз. Нэлээд юм үзэж, элдвийг тунгаасан ахмадын хэлснээр “Тэд энэ улс орноо улсын дайтай авч явахын тулд юу хийх хэрэгтэй талаар толгой гашилгаж ч үзээгүй, нийгмийн амьдралд ямар ч хамааралгүй явж ирсэн, боловсролын дипломтой ч хүн болохын боловсролд шамдаагүй хүмүүс байгаа даа. Учир начрыг ухаж, өөрийн гэсэн төлөвшил суусан хүмүүс үүнийг арай өөрөөр харна” гэсэн нь үнэний хувьтай биз ээ. Монголчуудын тоо гурван сая. Гурван зуун жилийн дараа өсөөд өсөөд эзгүй нутагтаа амьдарсан энэ хэвээр л байна. Гэтэл бид эзгүй уудам энэ нутгаа эдийн засгийн эргэлтэд оруулж, ядуу зүдүүхэн амьдарч байгаа иргэдээ хүний дайтай амьдруулах бүрэн боломжтой орон. Газар түрээслэх тухай ярихаар хэн нэгэн хужаа хүрз барьж орж ирээд төмс тариад сууна гэвэл дэндүү өрөвдмөөр бодол.
Харин бид гадныханд ашиглуулж, монголчууддаа хэрэгтэй гэрээ хийвэл эзгүй газар хот тосгон босно, шинэ технологи үйлдвэрлэл нэвтэрнэ. Арга туршлага орж ирнэ. Салхинаас өөр хүрэх зүйлгүй байсан газарт амьдрал бужигнана. Энэ нь өөрөө хөгжил. Тэр газар нутаг Монголынх л байна. Монгол орон л байна. Түүнээс Япон, Солонгосынх болчихгүй. Заримдаа манайхан хуульгүй оронд амьдарч байгаа юм шиг бодох юм. Үнэндээ авлига, эрх мэдлийн далайд живчихсэн улстөрчид нь иргэдээ тэгж цөхрөхөд хүргэсэн байх ч талтай. Гэхдээ Монгол Улс өөрийн төртэй, өөрийн хуультай, өөрийн ард түмэнтэй орон болохоос живж хоцорсон эзэнгүй усан онгоц биш.
Тиймээс бид эдийн засгийн ашиг бүхий л боломжийг алдахгүй байх нь зөв юм. Мэдээж, газар нутгаа түрээслүүлж ашиглуулах гэж байгаа бол олон улсад жишиг болсон эрсдэлийн үнэлгээг маш сайн гаргах хэрэгтэй. Улс орноо эдийн засгийн ашиг орлого олохоор түрээсэлсэн орнууд байж л байдаг. Сингапур гэхэд л Английн цэргийн баазад газар нутгаа түрээслүүлээд ДНБ-ийхээ 20 хувийг олж л байсан. Гэтэл үнэндээ Сингапурт газар гэх юу байгаа билээ дээ. Өөрсдөө хуурай газрынхаа хэмжээг нэмэгдүүлэхээр гадаадаас элс, шороо импортолж авдаг улс. Улсынхаа зүүнээс баруун руу 50 км, урдаас хойшоо ердөө 26 км газар нутагтай. Нэг захаас нөгөө рүү нь хэдхэн минутад л оччихно. Гэтэл бид баруун аймгууд руу очих гэж 1500 км-ээс хол замыг туулж, хонон өнжин, өнжин үдлэн эзгүй талаар давхидаг шүү дээ. Банк, санхүүгийн төвийг босгож чадсан сингапурчууд тооцоо, эрсдэлийг хийж л түрээсэлсэн байж таарна аа даа. Сингапур далайд хуурай газар бий болгож газар нутгаа нэмэгдүүлэхийн тулд Индонезиэс элс, шороо худалдан авдаг. Газар шороогоо ухаад, харьд худалдлаа гээд манайхан шиг уурлах юм бол Индонезийн 250 сая хүн ам зүүн өмнөд Азийг нураачих биз ээ. Гэтэл өч төчнөөн эзэнгүй арал байгаа хойно ингэж л мөнгө олно шүү дээ гэж тэд тайлбарладаг. Олон сая амаа хоолтой байлгах гэж, мөр бүтэн явуулах гэж хийж байгаа алхам болохоос эх орондоо хайргүйдээ тэр биш байх аа. Бид өнөөдөр таван малчны өвөлжөөний газрыг хамгаалж үлдэнэ гээд тэмцээд байхаас тавиулаа, таван мянгуулаа, тавин мянгуулаа, таван саяулаа хэрхэн сайхан амьдрах талаар бодох цаг иржээ. Самрын ясаа хаа сайгүй тарааж хаячихаад миний газар, миний нутаг гэж цээжээ дэлдэх нэг хэрэг. Харин тэр сайхан нутгаа эзэнтэй, ээлтэй авч явж, хүмүүсээ жаргалтай, хүүхдүүдээ инээд хөөртэй амьдруулах нь өөр хэрэг. Монголын газар нутгийг зарах тухай, хэн нэгэн нь тэр дундаа аль нэг дарга илүү ашиг олж жаргаж суух тухай энд яриагүй байна. Бидэнд байгаа газар нутгаа ухаантайхан эдэлж, монгол хүн өлсөхгүй, зовохгүй эрүүл зөв амьдрах тухай хөндөж байна. Эргэлтэд оруулсан газар бүхэн ашиг авчирдаг гэдгийг бид түүхээс харсан. Хонконгийг хар л даа. Хэдийгээр хятадууд ашиг олохоор Сянган буюу Хонконгоо Англид өгөөгүй ч үр ашиг нь тэдэнд ирчихсэн л байдаг шүү дээ. Хятадын бараа эргэлт, том зах зээлийг өөрийн болгож авах гэж англичууд дараа нь Англи-Францын холбоотнууд Хар тамхины дайныг өдөөсөн байдаг. Сүүлдээ Манж Чин улсыг шахаанд оруулж, Нанжингийн гэрээнд зуруулснаар Сянган 100 жилээр Английн мэдэлд ирсэн. Гэхдээ гэрээ бол гэрээ гэдгээр 1997 онд Хонконг Хятадад буцаж ирэхэд англичууд соёлоо авч явж чадаагүй, санхүү эдийн засгийн гол төвийг үүрч дүүрээд явж чадаагүй. Технологи, хөгжил, иргэншил бүхий л зүйл тэнд, хятадуудад хоцорсон билээ. Макао ч адил. Тэгэхээр хүсээгүй тэд хүртэл ашгийг нь хүртсэн байхад эдийн засгийн эрсдэлээ тооцож, хууль хяналтаа бүр чангатгаж, нарийн тооцоо гаргаж чадвал бидэнд юу байна, газар л байна шүү дээ. Энэ бол хөгжлөө түргэтгэж, хоцрогдлоо арилгах боломж. Дахин хэлэхэд эх оронч гэхээр газраа хамгаалж байна гэж хоосон цэцэрхэгчдийг биш эх орноо хөгжүүлдэг, иргэнээ хайрладаг хүнийг хэлэх юм шүү.
Өнгөрөгч зун Олон улсын Хөлбөмбөгийн холбоо (ОУХХ)-ны ерөнхийлөгчийн сонгууль шуугиантай үйл явдлын нэг болж өнгөрч билээ. 1998 оноос хойш дөрвөнтөө “хаан ширээ”-нд залагдсан Швейцарийн иргэн 79 настай Иозеф Блаттерыг ОУХХ-ны тэргүүнээс түлхэх асар том ажиллагаа амжилттай төгсөж, өвгөн 2016 оны хоёрдугаар сарын 26-нд болох ээлжит конгрессын хурлын үеэр албан тушаалаа дараачийн хүнд (хэн ч байсан хамаагүй) өгөхөөр болсон. Тэр болтол үүрэг гүйцэтгэгч гэх гуншинтай ажиллахаар тохиров. Энэ бүхэн тавдугаар сарын сүүл хавьцаа болсныг дахиад сануулъя. Зуны улирал уг нь уламжлал ёсоороо бол хөлбөмбөгтэй огт хамаагүй өнгөрдөг цаг хугацаа бөгөөд ихэвчлэн тэр энэ хөлбөмбөгч тийшээ ийшээ зарагдана гэх хов живээр л өнгөрөөдөг амралтын сарууд байдаг юмсан. Гэтэл энэ зун хоёр “том аварга”-ын хэрүүл тасарсангүй байсаар өнгөрөв. Асуудал хаанаас эхлэлтэй юм бэ, жаахан ярилцъя.
2015 он гараад ОУХХ оройгоороо ганхах болсон. Үүнд нь гаднах ч, доторх ч асуудал нөлөөлсөн байх. Ямар үхэшгүй мөнхийн хутгийг олсон биш үргэлж улиран сонгогдох Блаттераас хүмүүс залхах нь ойлгомжтой шүү дээ. Дээр нь эргэн тойрны түшмэлүүд нь идсэн уусан гэх яриа чих дэлсээд бас дээр нь Орос болон Катарт 2018, 2022 онуудын ДАШТ-үүдийг “бэлэглэсэн” нь зарим нэг улсуудын дургүйцлийг хүргэсэн. Гэхдээ Блаттерын хамгийн том алдаа нь нэгд, буух цагаа мэдрээгүй, хоёрт, ДАШТ-д оролцох багуудын тив тивд хуваагдах харьцааг өөрчилсөн явдал гэдэг юм билээ. Цагийн сайханд шигшээ тоглолтод шалгарсан 16 багаас 10-ыг нь илгээдэг байсан Европ өнөөдөр ДАШТ-д оролцох 32 багаас 14-ийг нь илгээдэг болтлоо жижгэрчихээд байхад дуугүй байна гэж үү. Нөгөө талд нь Блаттерын ачаар Африк, Азийн орнууд илүү эрхтэй болж олон багаа ДАШТ-д оролцуулдаг болсон нь бөмбөрцөгийн тив бүрт хөлбөмбөг тэгш хөгжихөд түлхэц болсон уу гэвэл тийм л гэж хариулна шүү дээ. Ийм үед Европын хөлбөмбөгийн холбоог тэргүүлдэг Платини гэнэтхэн түүний хамгийн том дайсан болж хувирлаа. Энэ хоёр цагийн сайханд ах дүү мэт эвтэй найртай хамтарч байсан үе бий. Гэхдээ энэ жилийн хавар зарлагдсан ОУХХ-ны ерөнхийлөгчийн ээлжит сонгуулийн өмнөөс л харьцаа нь огцом муудаж билээ. Платини, Блаттерын өрсөлдөгч бүхнийг дэмжиж, тэднийг чухам сайн хүмүүс, шударга хүмүүс гэж магтаад л.
Хөшигний ар дахь хуйвалдаан гэж Монголд ч, Швейцарьт ч яг адилхан дүрмээр явагддаг золиг юм байна лээ. Тэр үед Платини “Надад энэ суудал хэрэггүй. Харин Алиг дэмжээрэй. Тэр хөрөнгө мөнгөтэй, түүнд шунах сэтгэл байхгүй, шударга хүн” гээд илээр өрсөлдөгчийг нь дэмжиж эхэлсэн. Хамгийн гайхалтай нь Йорданы хунтайж Али бин Аль-Хусейнээс илүү сонгогдох боломжтой байсан Фигу, Нидерландын Хөлбөмбөгийн Холбооны тэргүүн Микаэль ван Праг нар сүүлчийн мөчид нэрээ татаж, сонгуулиас гарч байлаа. Өнөөгийн өнцгөөс харахад Платини болон тэдний нөхөд “Блаттер нэрээ татаж аваагүй тохиолдолд түүнийг ялна гэдэг бүтэшгүй” гэдгийг мэдэж байж л дээ.
Тэгээд яахав орондоо хөөрхий муу Алиг түлхэхгүй юу. Блаттер тэр сонгуульд итгэлтэй ялсан. Түүний төлөө саналаа өгөх Америк, Африк, Ази тивийн олон холбоод бий. Дараа нь тэр огцрохоо мэдэгдэж, суудалд нь зүтгэх хүмүүст зай тавьж өгснөөр нөгөө айхтар мөрдөлт шалгалт намжиж билээ. Долдугаар сарын 28-нд нөгөө Платини чинь “Би сайн тунгааж бодсоны эцэст хөлбөмбөгийн хөгжил цэцэглэлтийн төлөө өөрийн нэрийг ОУХХ-ны ерөнхийлөгчийн сонгуульд дэвшүүлж байна” гээд л мэдэгдэл гаргадаг байгаа. Тэр дороо л түүний дэмжээд байсан Али нь “Платини чинь Блаттерийн даган баясагч л байсан биз дээ.
Түүнийг сонговол бүх зүйл хуучнаараа үлдэнэ” гээд муулаад эхлэв. Блаттер ч хоосон байсангүй. Наймдугаар сарын дундуур ОУХХ-ноос нэр хаяггүй “Платини-Шкафанд байгаа араг яс” гэдэг нэртэй материалыг холбоодод тараагаад Европын Хөлбөмбөгийн Холбооны Ерөнхийлөгчийг баахан мууллаа. Их хөрөнгө мөнгө эргэлддэг газрын хэрүүл нь хүртэл дуулиантай, сүртэй байдаг юмсанж. Бурхадын хэн нь зодоонд ялах нь вэ. Харж л байя.
Д. БАТ-ЭРДЭНЭ
Өнөөдөр
өглөө Монгол Улсад байнгын ажиллагаатай парламент байгуулагдсаны 25 жилийн ойд
зориулсан хүндэтгэлийн чуулган хуралдсан бол үдээс хойш бөхийн барилдаан
боллоо. Бөхийн өргөөнд болсон энэ барилдаанд улс аймгийн цолтой 224 бөх
барилдав. Барилдааны нээж УИХ-бн дэд дарга О.Гончигдорж үг хэлж, баярын
мэндчилдгээ дэвшүүлсэн юм. Барилдааны шөвгийн дөрөвт Улсын арслан Э.Оюунболд,
улсын арслан П.Бүрэнтөгс, улсын харцага Ц.Содномдорж, начин Э.Даш нар
шалгарснаас шинэхэн арслан Э.Оюунболд түрүүллээ. Харин үзүүрт П.Бүрэнтөгс
арслан оров.
Японы
мэргэжлийн сумо бөхийн энэ сарын барилдаан буюу Аки башё өнөөдөр Токио хотын
“Кокугикан” ордонд эхэллээ. Барилдаан энэ сарын 27-ныг хүртэл үргэлжлэх бөгөөд
манай улсын 10 бөх хүч үзэхээр болоод байна. Мэргэжлийн сумогийн 70 дахь
ёкозүна Харумафүжи Д.Бямбадорж энэ сарын башёг өнжихөөр болжээ. Баруун гарын
тохойны гэмтэл бүрэн эдгээгүй байгаа тул бүрэн хүчээ шавхаж барилдах боломжгүй,
барилдсан ч гэмтлээ улам сэдрээх магадлалтай байгаа тул ийм шийдвэрт хүрчээ. Өнгөрсөн
сарын башёгийн эхний өдөр Харүмафүжи Мёгирюүг давахдаа дэвжээнд гараа эвгүй
цохисноор баруун тохойгоо гэмтээсэн билээ. Тиймээс Аки башёд Хакүхо
М.Даваажаргал, Какүрюү М.Ананд хоёр ёкозүна сумочдоо магнайлан барилдахаар
боллоо. 69 дэх Их аварга Хакүхо М.Даваажаргал зүүн жигүүрийг тэргүүлж, Какүрюү
М.Ананд баруун жигүүрийг манлайлах болж барилдаан эхэллээ. Харин гадаад орны
бөхчүүдийн тухайд гэвэл Гүржээс хоёр, Болгар, Египет, Орос, Бразил, Хятадаас
тус бүр нэг тамирчин Макүүчи зиндаанд барилдах аж. Эхний өдрийн барилдаанд
Хакүхо аварга Окинамид унасан бол Ананд аварга өрсөлдөгчөө давлаа.