Month: September 2015

Үндсэн хуульд хүнийг яс үндэс, шашин шүтлэг, боловсрол мэдлэгээр нь ялгаварлан гадуурхахыг хориглоно гэж заасан байдаг. Тийм учраас өндөр боловсролтой хүн сайд болно уу, боловсролгүй нь ч сайд болно уу ямар ч хамаа байхгүй асуудал. Төр засагт улс төрийн томилгоо байдаг байлгүй дээ. Гэхдээ үүнээс болоод боловсрол мэдлэг үнэгүйдэж байгаад сэтгэл дундуур байх боллоо. Сүүлийн үед хийгдэж байгаа улс төрийн томилгоонуудыг харж байхад мэдлэг боловсрол ямар ч хамаагүй болжээ. Тэр хүн өмнө нь хаана сургууль төгссөн, мэдлэг боловсролын түвшингийн хувьд нийгмийн аль хэсэгт хамаарах нь хэнд ч хамаагүй болсон байна. Зөвхөн даргын цүнхийг хэдэн жил барьж гүйсэн, мөрөн дээрх хялгасыг нь гөвж, үнэнч байж, даргынхаа төлөө ус, гал руу гүйгээд ороход бэлэн байсан нь сайдын сэнтийд залрах хүртлээ шагнуулдаг байдал Монголд бий болжээ. Ийм хүмүүс сайд дарга болж байхад бид үр хүүхдээ “Хичээлдээ сайн сур, эрдэм мэдлэгтэй хүн бол. Онц л сурах хэрэгтэй. Боловсролтой хүн сайхан амьдардаг юм” гэж хэлэхэд хэцүү байна. Нэг даргын цүнх барьж гүйж байгаад сайд болдог юм бол бидний ирээдүй болсон үр хүүхдүүд өндөр боловсрол эзэмших хэрэг байна уу. Аравдугаар ангиа алтан медальтай төгсч, Москвагийн их сургууль, Германы их сургууль, Жорж Вашингтоны их сургуульд элсэн сурч, амжилттай төгсөж байсан Ч.Сайханбилэг, Ц.Баярцогт, Сү.Батболд, Ё.Отгонбаяр нарыг сайд байх үед хүүхдүүддээ “Эрдэм мэдлэгтэй хүн бол. Хичээлдээ онц сурч, эрдэм мэдлэгтэй болчих юм бол энэ хүмүүс шиг сайд болдог юм. Өндөр боловсролтой болсныхоо үр шимээр эдгээр хүмүүс сайд болж байгаа юм” гэж ам бардам хэлдэг байлаа. Сайд болж байгаа хүмүүс өндөр боловсролтой гэдгээрээ бусдын үлгэр дуурайл, сайн сайхан бүхний жишээ болдог байв.

Гэтэл өнөөдөр бүх зүйлс эсрэгээрээ болчихжээ. Хүүхдэдээ “Миний хүүхэд улс эх орноо сайн сайхан явуулах хүсэл мөрөөдөл байгаа бол тэр хүн шиг өндөр боловсролтой бол” гээд жишээ болгоод хэлчих хүн олдохгүй байна. Одоо сайд дарга болж байгаа хүнээр жишээ авах юм бол хүүхдүүд өөдөөс “Тэр хүн чинь тэгж ярих юм бол тэр даргын цүнхийг олон жил барьж яваад сайд болсон гээ биз дээ” гээд нүүр хийх газаргүй болгож, эвгүй байдалд оруулж мэднэ. Магадгүй өнөөдрийн сайд болж байгаа хүмүүсийн яаж яваад өндөр албан тушаалд хүрсэн намтар түүхийг сонссон хүүхдүүд сургуульд олон жил сурч, боловсролтой болох гэж шөнөжин хичээлээ давтаж байхын оронд хүний нүдэнд боловсролтой хүн шиг харагдаж, ганган хувцас өмсчихөөд төв царай гарган хэн нэгэн улс төрийн ирээдүйтэй даргад үнэн сэтгэлээсээ долигонож, цүнхийг нь олигтойхон бариад сурчих юм бол багаар бодоход агентлагийн дарга цаашлаад салбарын сайд болчих юм байна гэх буруу бодлын сэжүүрийг тавьж байна. Үүнээс болоод Монголд боловсрол үнэгүйдэж байна. Энэ бол гажиг тогтолцоо. Ийм зүйл байж болохгүй. Хүүхдээ онц сур гэж ч хэлэхээс ичмээр томилгоонууд мэр сэр байна.

Э.Баатар

Монголын
сэтгүүл зүйн шилдэг бүтээлд олго­дог “Балдорж” шаг­налын эзнээр тодорсон
“Өдрийн сонин”-ы сэт­гүүлч Энхбаатарын Хүрэл­баатарmай хөөрөлд­лөө. Монголын
сэтгүүлчдийн 280 гаруй шилдэг бичлэг, нийтлэлээс түүний бичиж туурвисан “Зүүн
гурван аймгийн хуульгүй ардууд зээрийн сүргээ хүйс тэмтрээд дуусч байна”, “Би
Монгол Улсаа дэлхийн том орон гэж боддог буюу Хануйн бага сургуулийн сурагчид”,
“Бөгтөр бөхөнгийн мөхөл ирэв үү” зэрэг нийтлэлүүд нь шилдгийн шилдгээр шалгарч
нэрт сэтгүүлч, зохиолч Ц.Балдоржийн дүр
бүхий алтан тэмдэг, болор цом, 5000 ам.долларын шагналын эзэн болсон юм.

-Монголын
сэтгүүлзүйн Пулитцерийн шагнал гэгддэг Балдорж шагналын эзэн болсонд баяр
хүргэе. Уншигчидтайгаа сэтгэгдлээ хуваалцаач?

-Энэхүү нэр
хүндтэй шагналыг Монгол Улсын
Ерөнхийлөгчөөс гардан авсанд маш их баяртай байна. Сэтгүүлч хүнд хийсэн
бүтээлдээ дүн тавиулах шиг сайхан зүйл юу байх билээ. Монголын сэтгүүлзүйн үүд
хаалгыг цэлийтэл нээж өгсөн “Өдрийн сонин”-ы хамт олондоо талархаж байна.
“Балдорж” шагналын гран приг өмнө нь Монголын нэрт нийтлэлч Жамбалын Гангаа ах
маань хүртэж байлаа. Мөн шилдэг аравт соёлын гавьяат зүтгэлтэн Г.Жамъян, “Болор
цом”-ын эзэн яруу найрагч Н.Гантулга, энэ цагийн нэртэй сэтгүүлчид болох
Г.Дэлгэрцэцэг, Б.Цэцэгдэлгэр нар шалгарч байсан. Энэ удаа Н.Гантулга ах маань
шилдэг 20-д “Чөлөөт хэвлэлийг туших чөдрийн тоо нэмэгдсээр байна” сэтгүүл зүйн
цуврал нийтлэлээрээ багтсан. “Монгол тулгатны зуун эрхэм нэвтрүүлэг монголын
сэтгүүл зүйг гутааж байна” гэх “Өдрийн сонин”-ы редакцид гаднаас өгсөн
материалыг Гантулга сэтгүүлчийн бичсэн материал мэтээр зарласанд ихэд гайхсан
шүү. Миний бие нэрт сэтгүүлч С.Батмөнх агсны үүсгэн байгуулсан “Их Монгол” дээд
сургуульд оюутан байхаасаа эхлэн сэтгүүлч мэргэжлээр ажиллаад арван жил болжээ.
Арван жилийн хугацаанд сэтгүүлзүйн чамгүй олон бүтээл хийсэн байна. Сэтгүүлзүйн
дээд “Балдорж” шагнал гардсан маань энэ арван жилийн хугацаанд бичсэн бүхний
минь дүн гэж ойлгож байна.

-Өөрөө хөдөө
гадаа томилолтоор их явдаг “хөл урттай” сэтгүүлч шүү дээ. Монгол орны дөрвөн
зүг, найман зовхист очоогүй газар гэж байна уу?

-Манай сонины нэг
гол онцлог байдаг л даа. Монгол орны хаана, юу болж байгаа тэр л халуун цэг
бүхэнд цаг алдалгүй шуурхай хүрч очиж, үнэн бодит мэдээллийг уншигчдадаа
хүргэдэг.

Хэвлэл мэдээллийн
бусад хэрэгсэл ихэвчлэн Улаанбаатар дотроо л эргэлдэж байхад “Өдрийн сонин” л
хөдөө орон нутгийн аж амьдрал, ахуй байдлыг олон нийтэд таниулдгаараа давуу
талтай, хэвлэл мэдээллийн хүчирхэг байгууллага юм. Монголын нэрт сэтгүүлч
Жамбалын Гангаа ах маань хөдөө орон нутагт аялж, амттайхан нийтлэл, уншууртай
аян замын тэмдэглэлүүдээ уншигчдад хүргэдэг байсан. Тэр сайхан үйлсийг
залгамжилж манай сонины олон сэтгүүлч Монгол орныхоо өнцөг булан бүрт хүрч
ажилласны нэг нь л би юм даа. Миний хувьд 21 аймгаас гадна хөл тавьж үзээгүй
сум бараг байхгүй шахуу тэнэсэн хүн.

-Өргөн уудам
эх нутгийн­хаа дөрвөн зүгт, найман зовхист очсон хүний хувьд аяны богц
дундуургүй бай­сан нь тодорхой. Балдорж шагнал авсан “Зүүн гур­ван аймгийн
хуульгүй ардууд зээрийн сүргээ хүйс тэмт­рээд дуусч байна” цуврал нийтлэлээ
гэхэд наран ман­дах зүгээс бэлдсэн дээ..?

-“Өдрийн сонин”
амьтанд ээлтэй, байгаль хамгаалах талаар асуудал их дэвшүүлдэг. Цагаан зээр
гэдэг “Улаан ном”-ын амьтан дэлхий дээр Монголын дорнод хязгаарт л ихэнх нь
байдаг. Гэтэл хүнд ямар ч гэм зэмгүй хөөрхий эл туруутан хүний буруутай үйл
ажиллагаанаас болж үй олноороо хиарч байна гэсэн мэдээллийн мөрөөр өнгөрөгч оны
арванхоёрдугаар сард томилолт өвөртлөн Хэнтий, Сүхбаатар, Дорнод зэрэг зүүн
гурван аймгийг зорьсон юм. Хялганат талын чимэг болсон цагаан зээрийг
социализмын үед цэргийн хүнсэнд болон хорих ангиудын хүнсний хэрэгцээнд үй
олноор нь хяддаг байсан. Сүүлийн хориод жилд бүүр ч хууль журамгүйгээр устгаж
эхэлсэн мэдээлэл гарах болсон. Тэнд чухам цагаан зээрийг хядаж байгаа нь үнэн,
худлыг нүдээр үзэхээр дүн өвлөөр долоо найм хоног бэдэрсэн хэрэг. Цагаан зээр
нэлээд турж эхэлж байсан үе л дээ. Зориод очтол хууль хяналтын байгууллагаас
зарласан цагаан зээр агнах хорио тавигдаад, ид хядлагын цаг нь эхэлчихсэн
байсан. Уул уурхайн компаниуд, Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх газрын харьяа хорих
ангиуд, цэргийн анги зэрэг олон ажилтан, албан хаагчдад хоол бэлтгэдэг байгууллагаас
өгсүүлээд нэлэнхүйдээ хядаж байлаа. Хүнд даацын ачааны машин дагуулсан жийпнүүд
цонхоороо байлдааны АК буугаар цагаан
зээр рүү шүршиж байгааг харах үнэхээр нүд хальтрам байлаа. Хүмүүсийн хувьд маш
зэрлэг. Цагаан зээрийг буудаж унагаад үхээгүй байхад нь л хүзүүг нь нуга дарж,
хоёр залуу дөрвөн хөлнөөс газар хөндийрүүлж, гуравдагч этгээд өвчүүнийх нь
бүдэрхийнээс доош нь хутгаар гэдсийг нь
хүү татаж хаяад хэдхэн минутын дотор л цагаан зээрийг цустай нь хутгаад машины
тэвшин дээр чулуудаад байгаа юм. Ийм зүйлтэй олон таарсан. Дээр нь сэтгэл
эмзэглэмээр нэг зүйл бол Сүхбаатар, Дорнод, Хэнтий аймгийн мянгат малчдын илүү
гэрт нь цагаан зээрийн мах овоолгоостой байгаа юм. Тэд малаа идэхгүй цагаан
зээрийн махаар хооллоод байдаг. Олон малтай айлд буугаад мордоход тогоо дүүрэн
цагаан зээрийн махыг ид гээд ур­даас түлхэх жишээтэй. Хотод байгаа оюутан
хүүхдүүддээ цагаан зээрийн махыг адууных­тай холиод ид гээд өгөөд явуулчихдаг.
Мөн Монголын урдаа барьдаг нэр алдартай уяачид Дорнод, Хэнтий орчмоор отроор
нутагладаг. Тэд адуучдынхаа хоол хүнсэнд зээрийн мах хэрэглэдэг. Дөнгөж арван
нас хүрч байгаа болов уу гэмээр жаахан хүүхдээ аав нь “Эр хүн багаасаа сайн муу
юм үзэг” гэж эрхлүүлээд буу бариулж машиныхаа цонхоор цагаан зээр буудуулж
байхтай ч таарсан. Ийм зүй бус явдлуудыг харж сэтгэл сэмэрч явлаа.

-Өөрийн чинь
яриа Чингиз Айтматовын “Цаазын тавцан” романд бөхөн хядаж байгаа­тай л адил
аймшигтай сон­сог­дож байна. Газар дээрээ хууль журам огт үйлч­лэх­гүй байсан
байх нь ээ?

-Зүүн аймгуудын
нутгаар явж байхад шөнийн цагаар хөндий талаар гэрлүүд сүлжилдээд л машинууд
давхиад байдаг. Бүгд хууль бус анчид. Үүнийг хууль хяналтын байгууллагынхан ч
тоохоо больчихсон байсан. Тэр их цагаан зээрийг яагаад хядаад байсан гэхээр
Улаанбаатар хот руу зөөж борлуулдаг бүхэл бүтэн сүлжээ бий болчихсон байсан.
Энэ бүхэнд сэтгэл эмзэглэж таван цуврал нийтлэл бичсэн маань өнөөдөр үр дүнгээ
өгсөн. “Өдрийн сонин”-д гурван нийтлэлийн мөрөөр УИХ, холбогдох яамд, хууль
хяналтынхан бодлого, хяналт шалгалтын олон ажил хийсэн.

-Өмнийн цэнхэр
говиос хийсэн сурвалжлагууд чинь бас даацтай болсон санагддаг?

-Гадаадын хөрөнгө
оруулалттай уул уурхайн компанийн ажилчин залуу архи ууж согтуурсан үедээ машин
унаж яваад малчин айлын гэр дайрч, дөрвөн хүний амь насанд хүрсэн ноцтой хэрэг
гарсан. Энэ талаар сонсоод орой нь Өмнөговийн унаанд сууж өглөө үүрээр
Баяндалай сум руу хөдөлж, хэргийн газар дээр очсон. Үнэхээр сэтгэл эмзэглэмээр
юм чинь л тэр байсан. Ээжийнхээ мөөмнөөс гараагүй нялх үрээс авахуулаад долоо
найман хүүхэд ээжгүй хорвоог туулах гашуун тавилантай учирсан байлаа. Архи
уусан нэг нөхрийн болчимгүй үйлдлээс болж нэгэн гэр бүлийн гурван охин,
хүүтэйгээ өнгөрчихсөн байсан. Өмнөговь чинь цэлийсэн цэлгэр говь шүү дээ.
Тэгэхэд л тэр тэнүүн уудамд ийм бачуухан явдал болсон байдаг юм.

-Сэтгүүлч хүн
ч хэцүүхэн зүйлтэй их таарна шүү. Үлэг гүрвэлийн ясны хулгайчдын сүлжээг
илрүүлсэн талаараа хүүрнээч?

-АНУ-д “Монголын
говиос авчирсан динозавр, батаарын ховор яс, өндөг хэдэн зуугаараа байна.
Монголоос ирсэн гэдэг нь тогтоогдлоо” гэж дэлхий нийтээр шуугиж эхлэх үеэр
Өмнөговийг хоёр дахиа зорилоо. Дэлхийд динозавр, батаарын яс Энэтхэг, Монгол хоёроос л олддог юм байна.
Энэтхэгийн яс хар хүрэн өнгөтэй, Монголоос олдсон нь цав цагаанаараа байдаг юм
байна л даа. Гурвантэс сумын Нэмэгтийн хөндий, Зуунмод, Зулганай, Хэрмэн
цав гэдэг газар үлэг гүрвэлийн яс олноор
олддог эх уурхай нь гэдгийг судалж мэдээд зургадугаар сарын дүн халуунаар
автобусанд суугаад хотоос гарсан. Есөн зуун километр зам муутай газрыг
дэржигнүүлэн туулж, сумын төвөөс туулах чадвар сайтай гэж Мал эмнэлгийнх нь
унаа болох оросын “аавын цээж” хөлслөөд Нэмэгтийн хөндий рүү гараад өглөө. Уг
нь төрийн тусгай хамгаалалттай газар гэсэн статустай, байгаль хамгаалагч нь
гээд 60 гаруй насны хоёр хөгшин байгаа юм. Тэр бүсэд тусгай зөвшөөрөлгүйгээр хэн
ч орох эрх байхгүй газар шүү дээ. Тэгэхэд л хүн амьтан хөлхсөөр улаан тоос
болчихсон газар угтсан. Тэр хөндийг динозаврын яс, өндөг авахаар хаа сайгүй
ухаад хаячихсан, энд тэндгүй наалдан падын сав овоолчихсон байсан. Үлэг
гүрвэлийн ясны наймаагаар гаршчихсан нөхөд ясыг нь ухаж гарган ирээд наалдан
пад цацаж өнгөн хэсгийг нь бэхжүүлээд ачаад аваад явчихдаг. Асар том яс гарсан
нь ойлгомжтой том нүхнүүд байгаа юм. Нутгийнхнаас асуухаар “Манай энд
динозаврын ясыг чинь ченжүүд шиг авдаг ш дээ. Сүүлний нэг үе олдвол төдөөр авна
гэсэн тусгай ханштай” гэж байгаа юм. Намайг очихоос өмнө гэхэд фургон машинд
багтахааргүй асар том динозаврын толгой олоод, арынх нь хаалгыг хаалгүй сумын
төвөөр хэд хоног давхиж байгаад Шивээхүрэнгийн боомтоор Хятад руу гаргасан
тухай ярьж байсан. Үлэг гүрвэлийн ясны улс, тив дамнасан сүлжээ байна гэдгийг
ингэж олж сурвалжилсан. Шивээхүрэнгийн боомтоор нүүрс ачдаг хүнд даацын машинд
нүүрсэн доор нуугаад хил давуулдаг гэж байгаа юм. Өдөрт мянган машин гарч
байхад хяналт тавих ямар ч аргагүй. Монголчууд нутагтаа маш хямдхан үнээр
зардаг, хятадууд цааш нь Зүүн Европ, Америк руу гаргадаг олон улсын гэмт
хэргийн сүлжээний учиг зангилааг тайлан эрэн сурвалжилж байсан. Мэргэжлийн
хяналтын нэг байцаагч динозаврын яс ачсан машиныг саатуулсны улмаас цагдаа нарт
дарамт­луулж, ажлаасаа халагд­сан тохиолдол ч гарч бай­сан юм билээ. Дэлхийн
палеонтологийн шинжлэх ухаанд өмнө нь хэзээ ч бүрт­гэгдээгүй асар том
динозаврын сарвуу олдсон. Одоо дэлхийн үлэг гүрвэлийн ясны гэмт хэргийн
ертөнцийнхөн энэ аварга сарвууны эх биеийг Нэмэгтийн хөндийгөөс хайж байгаа.
Хэрвээ тэр яс гадагшаа гарчихсан бол үнэхээр харамсалтай юм даа.

-Гурван сая
дахь иргэний тухай сурвалжлагыг Өмнө­говьд очиж хийж байсан даа?

-Сэтгүүлч хүн
гэхээр л дандаа бараан зүйлийн араас яваад байдаггүй нь сайхан шүү. Монгол
Улсын гурван сая дахь иргэний аав, ээжийн таван үеийг судлан бичиж байлаа.
Миний ажигласнаар Монголжин охины аав, ээж таван үеийн айлын ууган хүүхдүүд
байсан нь сонирхол татаж байлаа. Монголжин охиныг төрд албан ёсоор бүртгүүлэхээр
аав Хатанболдтой нь өрхийн эмнэлэгт давхиад ортол эмч нь Э.Хатанболдыг
танихгүй тачигнатал загнаад хөөгөөд
гаргадаг юм. Юун Өмнөговь аймаг байтугай Монгол даяар шуугиж байхад тэр эмч
иргэнээ бүртгэх тамгаа ч гаргахгүй загнаж гарсан. Тэгснээ гэнэт танингуутаа
“Байхгүй” гэж ширээндээ хав дарж байсан тамгаа гаргаж ирж сүйд болоод л
хөгжилтэй, гэгээн дурсамж үлдээсэн шүү. (инээв.)

-Монголын
хамгийн олон ямаатай суманд очсоноо яривал сонин доо?

-“Хүрэн морь”-ны
Лхамсүрэн, төрийн шагналт зохиолч Пүрэвжавын Пүрэв­сүрэн нарын агуу уран
бүтээлчдийн өлгий нутаг Баянхонгор аймгийн Баацагаан сум ямаагаараа улсад
тэргүүлсэн жил л дээ. Ноолуураа аймагт бөөндсөн залуучууд шөнөжин архидсан
унаанд сууж явсаар Баацагаан суманд шөнө дүлээр очоод таних хүн нэг ч байхгүй болохоор төрийн захиргааны байгууллагуудыг үүдээ
нээтэл дөрөв таван цаг гудамжинд сууж хүлээсэн адал явдал байна шүү.

-Говь-Алтайн
Дэлгэрийн талд алтны нинжа нартай шөнөжин “байлдсан” тухай бас л бичиж байсан
даа?

-Газар газрын
мянга гаруй хувиараа алт олбор­логч цуглачихсан, Говь-Алтай аймгийн цагдаагийн
байгууллага бүрэн бүрэл­дэхүү­нээрээ ажиллаж байсан халуун цэг л дээ. Тэр шөнө
жигтэйхэн хүйтэн маарласан үе байлаа.

-Маарлана гэж
юу гэсэн үг вэ?

-Долгиотсон будан
татахыг маарлана, маар татах гэдэг юм байна л даа. Энд тэндээс гэрэл цуглараад
байгаа. Нинжа нартай нь очиж уулзлаа. Зузаан дээл хувцастай явсан болохоор
өөрсдийнхөө л нэг гэж бодож байгаа юм. Цагаан сар дөхчихсөн, хамаг юмаа
ломбардаад ирчихсэн, халаасандаа зуун ч төгрөггүй залуус 1200 километрийн
цаанаас ирчихсэн ч байх шиг. Зарим нь портер маши­ны тэвшин дээрээ эсгий
дэвсээд дэрийтэл суучихсан өрөвдөлтэй улс байгаа юм. Шөнө болуут “Газраа
ухуулахгүй бол хохь нь шүү” гэсэн яахаас ч буцахгүй шижигнэсэн залуус цагдаа
нар руу чулуун мөндөр буул­гаад, би цагдаад бороо­хой­дуул­чихалгүй, нинжа
нарын чулуунд нь тархиа хагалуулчихалгүй дунд нь хоносон шөнө одоо бодоход
байлдаантай кино шиг л санагддаг юм.

-Баруун
аймгуудын хаагуур томилолтоор явж байв?

-Монгол Алтайн
нурууны цаана орших Ховд аймгийн Булган, Үенч, Алтай сумдын ард иргэдийнхээ аж
амьдралыг сурвалжлахаар явж байлаа. Алтайн нурууны Үенч, Бодончийн их хавцлын
байгалийн гайхамшиг, сүрлэг нутагтаа эзэн болсон торгууд, урианхай, халх,
хасаг, өөлд олон ястан оршин суудаг тэр сайхан нутаг одоо ч нүдэнд харагдаж
байна. Алтай сумын төв намагтай газраас нүүж, цэлгэр сайхан ногоон дэнж дээр
буурилан байгаа ажил үйлстэй танилцаж, Үенчийн усан цахилгаан станцыг харан нүд
баясгаж явсан.

-Булган суманд
тэр жил нэг аюултай явдал болж, төрийн сүр хүчийг үзүүлдэг бил үү?

-Ерөнхий
боловсролын сургуулийн гурван хүү дэлгүүрээс хулгай хийснийхээ дараа төрийн
цагдааг буудаж, амь насыг нь хөнөөсөн хэрэг гарсан. Үүний улмаас Булган суманд
онц байдал тогтоож, сумын иргэдийг хашаанаасаа гарахыг хориглон, гудамжны өнцөг
болгонд байлдааны хэрэгслээр тоноглосон цагдаа нар хяналт хийж, танктай
цэргүүдээр мануулсан тохиолдол гарсан байдаг юм. Яг л тэр жилийн долдугаар
сарын 1-нийх шиг үйл явдал болсон байдаг.

-“Хүүгээ
тэвэрсэн ээж үхэлтэй тэмцэлдэн урссаар ОХУ-ын хил давжээ” сурвалжлага чинь олон
ч элгийг эгшээж, нулимсыг барсан даа?

-Тийм ээ. Найман
сартай хүүгээ элгэндээ тэвэрсэн ээж зургаан цаг Сэлэнгэ мөрний шуугисан их
урсгал дунд ширээний тавцан шиг мөсөн дээр суучихаад аврал эрэн уйлж явсан
байдаг. Айлын үнээ сааж өгөөд хөлсөнд нь сүү авдаг. Тэр сүүгээ аймгийн төв
оруулж борлуулаад амьдралаа болгодог залуу хосууд. Сэлэнгэ мөрний усыг гаталчих
юм бол арван километр яваад л аймгийн
төв орчихно. Харин гүүрээр гарах бол 80 километр явна. Сүүгээ зарчихаад буцаж
явсан найман хүн Сэлэнгэ мөрний мөстөж хөлдсөн хэсгээр гарч явтал мөс доош
цөмөрчихсөн. Хүүхдээ тэвэрсэн Н.Саран­чимэг усанд живэх шахаад ширээний тавцан
шиг мөсөн дээр гараад суучихсан. Цэрэн­ням гэх 57 настай эмэгтэй ч мөн адил
мөсөн дээр элгээрээ тэгнэж хэвтээд амь гарсан байдаг. Ингээд Мөсөн дээр хүн
урсаад гол уруудаж байна гэх дуудлагыг Онцгой байдлын газарт цаг алдалгүй
мэдэгджээ. Онцгойгийнхон ч хэдхэн минутын дотор давхиад ирсэн. Гэтэл ирсэн алба
хаагч дунд нэг ч мэргэжлийн хүн байхгүй. Голд урсаж байгаа хүнийг яаж аврах
тактик мэдэхгүйгээс болоод хий дэмий дагаж гүйсээр харанхуй болгочихсон.
Саранчимэг гэх бүсгүйтэй урд хойноо орон голын урсгалд туугдаж дөрвөн цаг
орчим явсан Цэрэнням гуайтай уулзсан.
Монгол эмэгтэй хүний зориг тэвчээр, эх хүний үрээ гэх сэтгэл ямар агуу юм бэ
гэдгийг ярианаас нь мэдэрч байлаа. Голын усанд
унаад үстэй дээл нь норчихсон. Хөдлөх л юм бол сууж байгаа мөс нь
холбирчих гээд байдаг. Голдоо ортол даарчихсан мөртлөө дээлийнхээ энгэрийг задгайлж,
хүүдээ бүлээн сүүгээ уулгаж, “Хүү бид хоёрыг аварчих л даа. Бид хоёр амьд явна”
гэж аврал эрэн явсаар Монгол Улсын хилээр гараад явчихсан байдаг. Тэр эмэгтэйд
хүүхдээ голын зах руу шидээд өөрөө амьд гарах боломж байсан. Гэвч арван сар
тээж төрүүлсэн алаг үрээ ус руу шидэх зориг эх хүнд байхгүйг тэндээс харсан.

-Онцгой
байдлынхан хүн аврах нь битгий хэл өөрсдөө голын бургасанд төөрөөд баларсан
гэсэн биз дээ?

-Осол гарах үед
тэнд байсан хүмүүс үүнийг хэлж байгаа юм. Өвлийн эхэн сард өмсөх зузаан хувцас
байхгүй. Багаж хэрэгсэлгүй, хоорондоо холбоо барих станц битгий хэл гэрэл
гаргах гар чийдэн ч байхгүй хүмүүс хүн аврах гээд очсон байдаг. Сэлэнгэ аймгийн
Онцгой байдлын хэлтэс ганц хийлдэг завьтай. Тэр завины нөхөөсийг тоолж үзэхэд
57 нөхөөстэй байсан. Ах, дүү, хамаатан, садангаа онцгой байдлын хэлтэст ажилд
аваад мэргэжлийн хүн байхгүйгээс болж ээж хүү хоёр ор сураггүй алга болсон нь
харамсалтай. Үнэндээ бол амиа алдсан байх л даа.

-Минжийн
хангайн хөвч тайгад Хөвчийн хар гэх байгаль хамгаалагчтай арав гаруй хоног
явсан сурвалжлага бас л шуугиан дэгдээж байсан?

-Сэлэнгийн Хонин
нугад 20 гаруй жил байгаль хамгаалагч хийж
байгаа Мягмарсүрэн гээд 50 эргэм насны ах байдаг юм аа. Хүмүүс Мийгаа
ахыг Хөвчийн хар гэж дууддаг. Тэр хүнтэй Хэнтийн нуруу, Минжийн хангайн хөвч
тайгаар арав гаруй хоног явсан. Монгол орны байгаль ямар үзэсгэлэнтэй юм бэ
гэдгийг тэндээс харсан. Уулын орой дээр суучихаад харж байхад уулын энгэрт
бамбаруушаа дагуулсан хүрэн баавгай халиар идэж байх. Модны захад бугын сүрэг
идээшилж, модноос мод дамжин хэрэм дүүлээд, сүрлэг хандгай усанд орж байгааг,
тув тунгалаг голын усанд метр хэрийн урттай тул загас сэлж байхыг харах үнэхээр
сайхан байсан. Яг л хүүхэлдэйн кинон дээр гардаг байгалийн диваажинд очсон юм шиг сэтгэгдэл
төрж байлаа.

-Тэндээс
буцаж ирээд “Хөвчийн харыг хаа таарсан
газар нь өчиггүй бууд” гэсэн гарчигтай олон цуврал сурвалжлага гаргаж байсан
санагдаж байна. Яагаад нийтлэлээ ингэж гарчигласан юм бэ?

-Хууль бус анчид
Хөвчийн хар ахыг үзэхгүй. Байгаль, ан амьтнаа хамгаалаад тэдэнтэй үздэг, бүр
буудалцаж байсан тохиолдол ч байдаг юм. Хууль бус анчид модон дээр, хөвчид
модоор барьсан урцанд “Хөвчийн харыг хаа таарсан газар нь өчиггүй бууд” гээд
нимгэн төмөр дээр будгаар бичээд өлгөчихсөн байсан. Энүүгээр л сурвалжлагынхаа
гарчгийг өгчихсөн юм. Нисдэг тэрэгнээс
өөр унаа хүрдэггүй Минжийн хангайн застав хүртэл мориор явахдаа бороонд
цохиулж, явган алхах­даа алхаж хүрсэн. Үнэхээр сайхан яваад ирсэн. Монголын
байгалийн диваажин хөвчид л байдаг юм байна лээ.

-Өөрийн чинь
яриаг сонсоход “Сэтгүүлч хүн хөлөөрөө хоолоо олж иддэг” гэсэн ахмад үеийнхний
үг өөрийн эрхгүй бодогдож байна.

-Миний амьдралын
дур­самжтай, гунигтай, мартагдашгүй гэрэл гэгээтэй мөч хормууд сэтгүүлчийн
амьдралтай нэгэнт холбогд­жээ. Энэ бүхэн сэтгүүлч болсны минь, тэр дундаа
Монголын хамгийн том хэвлэл мэдээллийн байгууллага “Өдрийн сонин”-ы минь ач буян. Манай сонины
хувьд хаана үйл явдал болж байна тийш нь сэтгүүлчээ томилолтоор явуулдаг.
Халуун цэгээс мэдээллээ цаг алдалгүй хүргэх гэж бид машин, онгоц, морь, мотоцикльтой
явдаг. Ингэж явсны үр дүнд Монголын хэвлэл мэдээллийн бодлогыг тодорхойлж
байдаг. Бидний ингэж явсан сурвалжлагыг бусад хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл эх
сурвалж огт дурдалгүй аваад тавьчихсан байдаг. Уншигчдадаа амьд­ралын чин
үнэнийг таниулж мэдүүлэхийн төлөө үнэнийг л өгүүлдэг “Өдрийн сонин” цаашид ч
иргэдийнхээ итгэлийг алдалгүй, захиалагч­даа хүндэтгэн авьяаслаг сэтгүүлчдээ
үнэний эрэлд илгээсээр байх болно гэсэн сайхан үгээр яриагаа өндөрлөе дөө.

Эрх баригчид ард түмнийг хоёр хувааж хооронд нь хагаралдуулж тэмцэлдүүлж байсан жишээ захаас аваад замаар нэг байгаа. Эртнээсээ өнөөг хүртэл он жилүүдийн түүх үүнийг гэрчилнэ. Анхны парламент үүссэн гэгддэг эртний Ромын үед язгууртнууд, лигионерууд, эрх чөлөөт иргэн, боол, гладиоторууд гэж ангилж байлаа. Эртнээс хаа сайгүй арьсны үзэл ноёрхож хар, цагаан, шар, улаан арьстан гэж ялгаж байв.

Оросууд ч үеийн үед мөн л нийгмээ хагалан ялгаварлан тэмцэлдүүлж большевик, ме­ньшвик, улаантан, цагаантан, коммунист, эсэргүү, нударган, пролетари гэж ангилсаар ирэв. Цагаантан хэмээгдэх Хаант оросын үеийн язгууртнууд, удам дамжсан дээд дав­хар­­гынхан, боловсрол мэд­­лэг өндөр сэхээтнүүд, улаантан гэдэг нь эдгээр хөрөнгөтэй хүмүүсийг үзэн ядаж, эсэргүүцэн тэмцсэн нийгмийн давхаргынхан. Тэднийг пролетарийн хувьс­гал буюу бидний сайн мэдэхээр Октябрийн хувьсгал нэрээр Ленин тэргүүтэн гаргаж ирсэн. Улаантнууд нэг шат ахиж большевик болж хувирсан. Большевикууд зохион байгуулалттайгаар хэдэн үеэр дамжиж ирсэн хөрөнгөтнүүдийн үйлдвэр, эд хөрөнгө, газар, хэргэм зэргийг хурааж байлаа. Комму­низмын төлөө коммунистууд гэх нөхөд бий болж, нөгөө хөрөнгөтнүүдээ хувьсгалын эсэргүү, цагаантан гэлцэн хөнөөлдөн тэмцэв. Хүн төрөлхтний түүх сэхээтэн язгууртнаа ингэж адлан, хороож, дээрэмдэн устгаж байсан улс нь ямар болсон, сэхээтэнлэг язгууртан, эд хөрөнгөтэй хүмүүсээ дагаж хөгжсөн нь одоо ямар байгааг бэлхнээ харуулж байна. Бидний мэдэх жишээ­нүүд гэвэл оросууд улаантан цагаантан хэмээн адилхан орос хүнээ хядаж, германчууд ари, еврейгээр нь ялган аймшигт яргалал үйлдэж байв. Дарангуйлагч Пол Потын дэглэмийн үед иргэдээ хуучин буюу үндсэн, шинэ гэж хоёр ангилж эхний ангилалд нь тариачид болон улаан кхмерүүд. Хоёр дахь ангиллынхан нь тэднээс үргэлж илүү амьдарч ирсэн боловсролтой, сэхээтнүүд нь буюу шинэ гэдэг ангилалд багтсан хүмүүс. Харамсалтай нь нэг дэх ангиллынхан өнөөх өөрсдөөс нь үргэлж илүү амьдарч ирсэн боловсролтой хэсгийнхнээ хуулиас гадуур гэж аймшигтайгаар тамлан алж, хүчирхийлэн устгаж байсан түүх бий.

Ингэж цаг үе бүрт эрх баригч, эрх мэдэлтнүүд ард түмнээ хоёр хувааж ирсэн. Манайд юу дутахав гэсэн шиг мөн л энэ ангилан ялгаварлал эртнээсээ байсан. Хубилай хааны үед л гэхэд хүн амаа дөрвөн зэрэгт хувааж байж. Эхний дээд зэрэглэлийн ангилалд монгол хүн, дараах ангилалд дундад ази гаралтай Китан, Уйгар, гуравдугаарт хойд Хятадын хүн, дөрөвдүгээрт нанхиад буюу өмнөд Сүн улсын хүн гэж ангилж байж.

Харин түүхийн нугачаанд хар шар феодал-харц ард, хувьсгалч, хувьсгалын эсэргүү, энгийн иргэд, баруунтан зүүнтэн, нударган баян, Японы тагнуул, гээд аль ч үедээ нэг хэсэг иргэдээ ялгаварлаж ирж. Ялгаварлалд өртсөн иргэдээ хэлмэгдүүлэхэд амар байдаг. Тэднийг хүний тооноос гаргаж, хүчирхийлэх алах, тамлахад юунаас ч айхаа байчихдаг. Хүн гэж үзэхгүй, дайсан гэж харахаар тэдэнд эрх гэж байхгүй болчихож байгаа юм. Нэгэнт эрх нь байхгүй гэж үзэхээр дарангуйлахад, үзэн ядаж зовоож тарчлаахад хэцүү биш болоод явчихдаг байна.

Дэлхийн олон оронд иргэддээ өршөөл үзүүлдэг. Солонгосчууд Өршөөлийн хууль гаргаж сэхээтэн, томоо­хон компанийн эзэд, бизнес эрхлэгчдээ эрх чөлөөтэй болгосноор өнөөдрийн хөгжилдөө хүрсэн гэдэг.

Монголын парламент хэлэлцэж байгаа Өршөөлийн хуульд хамрагдахгүй болох зуун жаран хэдэн хүн бол баруунд боловсрол эзэмшсэн, их бага хэмжээгээр аж ахуй эрхлээд баялаг бүтээчихсэн, доод тал нь тавин айлыг ажлын байраар хангадаг, тухайн салбартаа толгой цохих чадварлаг боловсон хүчнүүд. Шулуухан хэлэхэд нийгмээ чирч явдаг дунд, дээд давхаргынхан байгаа. Тэд Монголын ард түмний нэг хэсэг. Тэр дундаа ард түмнийг чирч явдаг оюунлаг, хөрөнгөлөг, баялаг бүтээдэг хэсэг.

Монголчууд бид бусдаасаа илүү сайхан амьдарч байгаа хүнийг нийтээрээ үзэн яддаг. Баян хүнийг үргэлж муулна. Нөгөө ардчилал, хүний эрх, Үндсэн хуулийн үндсэн заалтуудыг хаанаа гээчихээд ингэж суудаг юм. Угтаа адлагдаад байгаа тэдгээр хүмүүс ялангуяа өршөөлд хамрагдахгүй үлдээх гээд байгаа цагаан захтнууд бусдаас илүү хөдөлмөрлөж, бусдаас илүү боловсорч, бусдаас илүү сэтгэсэн учраас л хөрөнгөтэй мөнгөтэй, өнгөтэй өөдтэй явсан.

Сүүлийн хэд хоног эрх баригчдын амнаас цагаан захтан-энгийн иргэд, авлига­чид-ард түмэн, төрийн албан хаагч-хувь иргэд гээд л эсрэгцүүлсэн үгс их гарах болж. Авлигачдын толгой бөхийж ард түмний нуруу тэнийнэ, төрийн албан хаагчдыг өөд нь нар харуулж болохгүй, авлигачдыг цээрлүүлж, ард түмнээ аврах хэрэгтэй гэх мэтээр нийгмийг хагаралдуулж хоёр бүлэгт хуваалаа. Төр засгийн удирдлагууд, төр засаг нь иргэдээ ингэж хуваагаад байна. Яагаад ингэж хуваагаад байна. Үндсэн хуулийн 2.14.2-т зааснаар Хүнийг үндэс, угсаа, хэл, арьсны өнгө, нас, хүйс, нийгмийн гарал, байдал, хөрөнгө чинээ, эрхэлсэн ажил, албан тушаал, шашин шүтлэг, үзэл бодол, боловсролоор нь ялгаварлан гадуурхаж үл болно гэж заасан. Энэ заалтыг хүн болгон зөрчдөг боллоо. Хүнийг үндэс угсаагаар гадуурхан ойрд, дөрвөд, халхаараа дуудалцан, эрлийз хурлийзаар нь доромжлох болов. Хүнийг хөгшин залуу, баян ядуугаар нь хэлэлцэн гутаана. Шашин шүтлэг, үзэл бодлоор нь байнга нэгийгээ ялгаж, буруу үзэл буруу номтноор дууддаг. Одоо хөрөнгө чинээ, эрхэлсэн ажил, албан тушаал хашиж байснаар нь ялган цагаан захтан гэж цоллоод байгаа. Цагаан захтанг өршөөхгүй гэж байна. Харин хүн хутгалдгийг нь өршөөнө гэж байна. Энэ юу гэсэн үг вэ. Боловсролтой бол өршөөхгүй, боловсролгүй дээрэмчнийг өршөөнө гэдэг нь юу гэсэн үг вэ. Цагаан захтай хүн гэдэг нь хар цустай биш. Цагаан захтан гэдэгт бидний аав, ээж, үр хүүхэд, ах дүү, хамаатан садан, найз нөхөд, танил ч багтана. Хүчирхийлэл үйлдэж, олон хүнийг орох газаргүй болтол нь зовоож, амьтан хүнийг амьдрах аргагүй болгодог хүнээс төрийн алба хашаад, төрийн өмчийг идээд баяжчихсан цагаан захтан хэмээн ад үзэгдээд байгаа хүмүүс хамаагүй дээр байдаг. Явж явж төрийн өмч гэж хэний өмч юм. Хэдэн дарга нарын л өмч шүү дээ. Ард түмэнд ямар хүртээлтэй байдаг билээ. Төрийн юм гээд хэн нэг оноосон эзэн бий бил үү.

Төр ингэж иргэдээ алагчлан үзэж, нийгмээр нь талцуулан хагаралдуулж, байгаа нь саяхан батлагдсан Өршөөлийн хуулиар тод илэрлээ. Ингэж болдог юм уу. Цагаан захтай ч бай, хар захтай ч бай, адилхан Монгол Улсын иргэн. Монгол Улсын хуульд адилхан л захирагдах ёстой. Нийгмийн аль нэг давхаргад зориулж, хууль гаргаж, аль нэг давхаргыг нь бусдаас илүү эрх эдэлнэ гэж зарлан тунхаглаж байгаа нь ямар учиртай вэ. Үүний үр дүнд юу болохов. Өршөөлийн хуулийг хэлэлцэж байгаа байдлыг харахад Монгол Улсын төр нийгмээ яг ингэж хувааж хэн нэгнийг нөгөөгөөс нь илүү гэж тунхаглах нь нийгмийг хооронд нь дайсагнуулж байна. Ингэж бие биеэ үзэн ядах хэнд хэрэгтэй юм. Гаргаж байгаа хуулиуд нь үргэлж хооронд нь хагалан тэмцэлдүүлэх заалтууд их болж. Хэвлэлийн эздийг дайсан гэж сэтгүүлчид нь дарлагдсан ард түмэн гэсэн утга бүхий хуулийн заалт оруулж ирж байсан. Ингэж нийгмээр хагалан захирах гэсэн ганц нэг хүн эрх мэдлээ хадгалж нийтээр нь дарангуйлах гэсэн шиг л харагдаж байна. Үндэстнийг хагаралдуудах чигтэй үг, хуулийн заалт оруулж ирэхдээ төрийн зүтгэлтнүүд бодож баймаар. Зуун хүний хэргийг шийдэхдээ нэг хүнийг хэлмэгдүүлбэл 99 хүнд нь ял завшуулсан нь дээр гэж үг бий.

Хууль шүүхийн өмнө Монгол Улсын иргэн бүр тэгш эрхтэй. Хууль Доржийг танхай болохоор үйлчлээд Дулмааг цагаан захтай болохоор нь үйлчлэхгүй гэж яавч байж болохгүй. Тэр цагаан захтан гэж ангилаад байгаа хүмүүс юу ч хүртэх эрхгүй хүмүүс үү. Нэртэйгээр нь цагаан захтнуудын сонгох, сонгогдох эрхийг хасчихаач. Нэртэйгээр нь тэднийг хүн биш гээд зарлачихаач.