Month: September 2015

<Түрүүч нь 229,230(5181,5182) дугаарт>

Үрүмчи хотноо тав хоног үргэлжилсэн “Шинэ торгоны зам, эдийн засгийн бүс” форум өндөрлөсний дараа бид Кашгарыг зорилоо.

Кашгар бол уйгаруудын эх нутаг. Үрүмчийн нисэх онгоцны буудал дээр шалган нэвтрүүлэх газарт урт дараалалд өдрийн хагасыг барах дөхөв. Дарааллын уртыг хэлэх үү, хилийн нэвтрэх шалгалтын удааныг хэлэх үү. Үрүмчиэс Кашгар хүртэл онгоцоор хоёр цаг нислээ. Кашгар руу ойртох тусам онгоцны цонхоор харагдах өндөр уулс, хөвөн мэт хөвсийх үүлс нь урьд үзээгүй сонин дүрсээр хийсч нүд баясгана. Нисэх онгоцны буудлаас хотын төв рүү автобусаар явах замд “Хэрэв та Кашгарт очоогүй бол Шинжаан-Уйгарыг үзээгүй, Шинжаан-Уйгарт очоогүй бол Хятадыг үзээгүй гэсэн үг” гэж бичсэн самбар нүднээ тусав.

Шинжаан-Уйгарын хоёр дахь том хот Кашгар нь оюун, шашин, соёлын том төв нь. Торгоны замын гол зангилаа, худалдааны хот. Кашгарт уйгар, хан үндэстнээс гадна хуэй, узбек, киргиз, тажик болон нийт 31 үндэстэн аж төрнө. Кашгарын үндсэн хүн ам нь уйгарчууд буюу лалын шашинтан. Кашгар гэдэг нь уйгар хэл дээр Хаш чулууны хот гэсэн утгыг илэрхийлнэ. Кашгар Энэтхэг, Пакистан, Киргизстан, Тажикстан, Афганистан гэсэн таван улстай хиллэнэ. Өнгө алагласан Дундад Азийн зах, урлагийн бүтээлийг тусгасан дархны газруудыг эндээс л жинхэнэ төрхөөр нь харна. 2000 гаруй жилийн түүхтэй тус хот нь өөрийн өнгө үзэмж, амьдралын хэв маяг, зан заншлаараа жуулчдыг татдаг. Хэдэн зууны турш торгоны замын уулзвар болж байсан тус хотод алдарт аялагч Марко Поло XIII зуунд зочилж байсан түүхтэй. Тэрээр энэ хотын талаар номондоо бичиж үлдээсэн нь түүхийн төдийгүй судалгааны үнэлж баршгүй баримт болсон гэдэг юм билээ. Эрт үеэс гадныхантай худалдаа наймаа эрхэлж ирсэн нутгийн иргэдийн хувьд аль ч орны ямар ч хүнтэй панз үсэргэх чадвартай бөгөөд хэнийг ч элэгсгээр угтана.

Кашгарыг Хятад, Энэтхэг, Пакистан, Төвд, Афганистан, Дундад Азид хүрэх хаалга хэмээдэг. Тиймээс ч өдгөө тус газар нь олон үндэстэн ястны холимог соёл, уламжлалыг шингээсэн нь эргэн тойрны бүхий л зүйлсээс нь анзаарагдана. Тус хот 570 мянга гаруй хүн амтай. Хүн амын дийлэнх нь уйгар үндэстэн. Сонирхолтой нь энд уйгарчууд хятад хүнтэй барагтай бол гэр бүл болдоггүй гэнэ.

Кашга рт ирсний маргааш өглөө эртлэн босоцгоож, Эртний хотод нь очив. Цайзын ханан дээр цэргүүд бүрээ үлээж, эрээвэр хураавар хувцастай бүсгүйчүүд, залуус, хөгшчүүл бүжин бүжсээр биднийг угтлаа. Хэд хэдэн хорооллоос бүрдэх тус газрын оршин суугчид эртний амьдарч байсан хэв маягаа хадгалан үлджээ. Анх очсон хүн Эртний хотоор ганцаар явдаггүй гэнэ. Толгой эргэм тойрог, эргэлт, мухар гудам бүхий тус хотын зохион байгуулалтыг бүрэн ойлгоход сарын хугацаа зарцуулдаг гэсэн. Хоорондоо төстэй өндөр шавар ханан цайзаар хүрээлээстэй. Хятадын эрх баригчид уг хотыг хуучин хэвээр нь үлдээж, жуулчдын анхаарал татах үүднээс нэлээд хөрөнгө зарцуулаад байгаа юм билээ. Зарим хэсэгт нь сэргээн засах ажил ид өрнөж байхтай таарлаа. Нарийн гудамжуудаас бүрдсэн хорооллын гудамж бүр худалдааны захтай.

Наймаа арилжаа хийдэг хүмүүс кашгарын хутга, хивс, хас, арьс шир болон шавраар хийсэн эд зүйлсийг худалдаж авдаг бөгөөд хамгийн чанартай бөс даавуу Кашгарт л бий гэдэг юм байна. Дархны урлал, бүжиг, жимс нь Кашгарыг алдаршуулжээ. Гар хийцийн дархны урлалын эд зүйлс нь захууд дээр ил байх тул түүнийг рекламдах шаардлагагүй. Мөн бэлэг дурсгалын зүйл ч олноороо ярайна. Зах нь “Кашгарчуудын амьдралын эрч хүч, зүрх сэтгэл нь” гэж хэлсэн үг байдгийг нутгийнхан ярьж байлаа.

Ид Ках лалын сүм бол энэ хотын түүхийн гол дурсгалуудын нэг. 1442 онд анх баригдсан тус сүмийг нэг бус удаа шинэчилсэн юм байна. Сүмд өдөрт доод тал нь 2000-3000 хүн цуглардаг бол баасан гаригт 10 мянган хүн ирж мөргөл үйлдэнэ. Уг сүм хэмжээгээрээ Хятаддаа томд тооцогдох агаад мөргөлийн үеэр дотогш хүн амьтан нэвтрүүлэхгүй ч завсарлагааны үеэр жуулчдад нээлттэй. Эмэгтэйчүүд толгойгоо алчуураар боосон байх бөгөөд хэт ил задгай хувцас өмсөөгүй бол орж үзэж болдог.

Кашгар хотыг мопед хөлөглөсөн бүсгүйчүүд нь чимнэ. Хятадын бусад нутгаас ялгаатай нь энд мопед гол унаа нь. Ялангуяа эмэгтэйчүүд энэ унааг их түгээмэл унана. Уг тээврийн хэрэгслийг энгийн цахилгааны залгуурт холбоод л цэнэглэдэг гэсэн. Нэг сайн цэнэглээд авбал 40-60 км явчихдаг гэж хотын бүсгүйчүүд ярьж байлаа. Охид бүсгүйчүүд нь замын хөдөлгөөнд оролцохдоо гар утас барьж хүнтэй ярингаа жимстэй уут барьсан нөгөө гараараа мопедоо эвлэгхэн жолоодон явж буй дүр зургийг олонтаа харав. Мөн нөхөр нь жолоо барьж, эхнэр нь ард нь хөлөө унжуулан сундална. Харин дугуй унасан хүн нэг ч тааралдаагүй юм.

“Шапка базар”-т биднийг аваачив. Тэнд тоорцгон малгай буюу уйгарчуудын хэлдгээр доппа малгай олон загвар байх аж. Уг малгай нь дотроо олон төрөл байх бөгөөд дөрвөлжин, пирамид, дугуй оройтой. Мөн үндэсний хэв маягийг шингээсэн, чулуу, элдэв өнгийн даавуугаар чимсэн, хээ хуар угалзаар урласан байх юм. Эмэгтэй хүний малгайны хэв маяг нь илүү тод өнгөтэй байх бол эрэгтэйчүүдийнх сонгодог, энгийн байх жишээтэй. Харин залуучууд, охид хурц өнгийн малгай сонгоно. Уйгарын доппа малгай нь уйгар үндэсний зан заншлыг өөртөө шингээсэн байдаг бөгөөд зөвхөн ахуйн хэрэглээ төдийгүй Эртний хотын урлаг, соёлыг давхар илтгэдэг.

Абах Хожи бунхан. Энэ бунхныг л зорьж ирдэг хүмүүс байдаг гэнэ билээ. Дундад Азийн хэв маягийг шингээсэн энэ газарт Юсуф Хожи Эзэн хаанаас авахуулан таван үеийн удирдагчдыг нутаглуулсан гэдэг. Нийт 72 хүнийг ийн оршуулсан байдаг аж. Тэнд ард түмнийхээ дунд төдийгүй түүхэнд нэрээ үлдээсэн Юсуф Хожигийн хүү Абах, домог болсон Ипархан гүнжийг нутаглуулжээ.

Кашгарыг жимс ногооны орон гэнэ. Пайзиватын амтлаг гуа, анар, чацаргана, усан үзэм, бүйлс, жодоо, инжир зэргээрээ алдартай. Мөн Турк, Киргизстан, Саудын Аравиас авчирсан хуурай жимсийг энд төрөл төрлөөр нь худалдаална.

Уйгар үндэстний эртний цайны газарт орлоо. Торгоны замын соёлын өв хэмээн тооцогдох уг цайны газар нь тус хотын соёлын үнэт өвүүдийн нэг. Хүмүүс чөлөөт цаг, амралтын өдөр, баяр ёслолоор энд ирж цай ууж, боов идэнгээ ярилцан хөөрөлддөг заншилтай.

Шэнжэнь хотхон. Кашгарын эдийн засгийн гол хөгжлийн бүс болгохоор зорьж буй хотхонд хотын удирдлагууд ихэд анхаарал хандуулдаг ажээ. Хотхонд ойролцоогоор 31 тэрбум юанийн хөрөнгө оруулалт хийж, олон улсын худалдааны цогцолбор дүүрэг барихаар ажиллаж байгаа юм байна. Мөн аж үйлдвэрийн хот болгохоор дэд бүтцэд нь 4.3 тэрбум юань зарцуулаад байгаа бөгөөд нийтдээ 222 барилга баригдахаас 118 нь худалдааны төв байх юм гэсэн.

Орон орны сэтгүүлчидтэй хамт эртний торгоны замын улбаа болсон, өнөө ч тэр төрхөө гээлгүй сүндэрлэж хөгжсөөр буй өрнө, дорнын өнгө аяс сүлэлдсэн Шинжаан-Уйгарын Үрүмчи, Кашгараар аялсан тэмдэглэлээ ийнхүү жаргаая.

Монгол
Улсын гавьяат багш, Монголын зохиолчдын эвлэлийн шагналт зохиолч
Дамдинсүрэнгийн Мандахсангийн Эрдэнэт хот дахь гэрт нь зочилж хөөрөлдөв.

-Таныг Булган,
Эрдэнэтийн утга зохиолын хүрээнийхний оюун санааны эцэг гэлцдэг. Тиймдээ ч танд
Монголын төр гавьяат багш хэмээх эрхэм сайхан алдраа хүртээсэн болов уу?

-Би Булган
нутгийн хүн. Аймгийнхаа арван жилийн сургууль дүүргээд Улсын багшийн дээд
сургуульд элсэн төгсөөд л дунд сургуульд монгол хэл, уран зохиолын багшаар
тасралтгүй ажилласан даа. Багшийн институтыг 1957 онд төгсөж байлаа. Энэ
ангийнхнаас минь одоо тоотойхон хэдэн хүн үлдсэн байна. Орчуулагч, зохиолч
Хөвсгөлийн Балжинням, Баянхонгорт насаараа багшилсан Түнтгэр нарын мундаг
оюутнууд манай ангид байлаа. Багшийн ажлын гараагаа Хэнтий аймгийн Цэнхэрмандал
сумын Хөдөө аж ахуйн техникумд багшилснаар эхэллээ. Тэнд нэг жил багшлаад,
Дорнодын техникумд ажиллаж, нийслэлийн арванзургадугаар дунд сургуульд пионерын
удирдагч хийж байгаад 1964 онд Булгандаа ирээд насаараа багшиллаа даа.

-Шавь нарынхаа
тоог алдсан юм байна даа?

-Дөч гаруй жил
багшийн ажлыг нэгэн үзүүрт сэтгэлээр хийснийх овоо тоо гаралгүй яахав. Даасан
ангиас маань найм төгсгөсөн Монгол Улсын гавьяат багш Ганчимэг, аравдугаар
ангийн төгсөлтөөс ОХУ-ын болон Монгол Улсын баатар, сансрын нисгэгч
Жүгдэрдэмидийн Гүррагчаа нарын тэргүүтэй эрдэмтэн, эмч, багш нар олон төрөн
гарсан даа. Монголд сансрын нисгэгч төрсөн нь нэг юм. Сансрын нисгэгчийн ангийн
багш гэхээр би их азтай, өндөр заяатай хүн юм. Энэ олон хүүхдийн буян намайг
алдрын зэрэгт өргөлөө.

-Монголын их
утга зохиолд нэртэй мөртэй яваа олон сайхан зохиолч, яруу найрагчдыг төрүүлсэн
биз?

-Хүүхдийн гэрэлт
ертөнцөд ажиллаж байсан болохоор уран зохиолын ажилд өөрийн эрхгүй татагдан
орсон. Уран зохиолын дугуйлан удирдан ажиллаж байгаад нэг л мэдэхэд өөрөө
зохиолч болсон байсан. “Уран-Өд” дугуйлан маань одоо тавин тав дахь жилдээ явж
байна. Өдий олон жил хичээллэж байгаа гэхээр хүмүүс тэгтлээ үнэмшдэггүй юм.
Миний залуу настай хамт төрсөн дугуйлан даа. Миний дугуйлангаас сэтгүүлч,
зохиолч, яруу найрагчаас гадна эмч-эрдэмтэд олон төрөн гарсан. Хүүхэд насны
дэврүүн жигүүрийг дэлгэж өгсөн өвгөн багш би азтай хүн юм гэж он жилүүдийн өндөрлөг
дээрээс бахархаж явдаг даа. Дугуйлангийн шавь нараа би эхэн, дунд, залуу үеийн
гэж гурав ангилдаг юм.

-За эхэн
үеийнхэд нь ямар шавь нар байна?

-Эхэн үеийн шавь
нараас хурандаа Баасай маань одоо надтай нэг хотод аж төрж байна. Соёлын
гавьяат зүтгэлтэн зохиолч, сэтгүүлч, яруу найрагч Санжжавын Оюуныг та бүхэн
сайн танина. “Тан руу нүүж явна” гэж ямар сайхан кинотой билээ. “Хорвоод
ганцхан ээждээ”, “Үнсье чамайгаа үнсье”, “Харанга” хамтлагийн дуулдаг “Санана
даа” зэрэг олон дуугаар нь уншигчид түүнийг андахгүй. Шавийн минь анх долдугаар
ангид байхдаа бичсэн шүлэгтэй сургуулийн ханын сонин одоо ч надад байдаг. Оюун
маань бүх хичээлдээ жигд онц сурдаг хүүхэд байсан болохоор багш болгон
булаацалдана. Онигордуу нүдтэй болохоор би шавиа “Онин бууз” гэж өхөөрддөг
байлаа. МЗЭ-ийн шагналт Д.Баянтунгалаг гэж тун чиг тунгалаг гэгээн яруу найрагч
бас миний шавь. Б.Цэрэнжамц анх надад дагуулж ирснээр миний гэрийн, гарын шавь
болсон доо. Булганд байхад нь хоёулаа нэг нэгэндээ шүлэг зохиолоо үзүүлэх гэж
шөнө дүлээр ч гүйдэг байсан сан. Эхэн үеийн шавь нарт Монголын радиогийн нэрт
сэтгүүлч Н.Хишигдорж, С.Оюунчимэг, “Аарцны чулуу” хэмээх гайхамшигтай шүлэг
туурвисан яруу найрагч Ц.Чинбат, Монгол Улсын соёлын тэргүүний ажилтан,
Зохиолчдын эвлэлийн шагналт зохиолч, сэтгүүлч Б.Цэрэнжамц, яруу найрагч
Данзангийн Ганчимэг нарын олон сайхан шавь нар маань өнөөдөр Монголын утга
зохиолын их ертөнцөд уран бүтээлээ туурвиж явцгаана.

-Дунд үеийн
шавь нар тань хэн хэн билээ?

-Дунд үеийн шавь
нарын маань оргил нь “Хойд шугуйн жимс” шүлгийн түүврээрээ Монголын утга
зохиолын ерээд оныхон дунд байраа эзэлсэн яруу найрагч Жадамбын Батцэцэг,
талийгаач шавь, гэгээн уянгын яруу найрагч Дорждамбын Баттогтох, МЗЭ-ийн
удирдах зөвлөлийн дарга, зохиолч, яруу найрагч Цэнд-Аюушийн Буянзаяа, сэтгүүлч,
яруу найрагч Б.Эрдэнэсолонго, Ж.Сэлэнгэ, Л.Ихзаяа нар маань байна. Толгой сүүл
холбосон цагаан магтаал, ерөөлийн шүлэг бичдэг байсан үед Батцэцэгийн шүлэг
шинэ сэрэл мэдрэмж, сэтгэлгээг бий болгосныг номыг нь уншаад мэдэх биз.

-Бурхан болооч
Тогтохоо найрагчийн танд хаяглан бичсэн захидлууд тусдаа ном болон хэвлэгдсэн
дээ?

-Хөөрхий минь
дээ, тэр сайхан найрагч шавь маань даанч насыг насалсангүй. Надад өгөх гэж
бичсэн захидлуудыг нь одоо уншихад аймаар хүнд. Багшийнхаа сэтгэлийг зовоохгүй
гэж бичсэн захидлаа дарж дарж надад хүнээр бөөнд нь явуулсан байдаг юм.

-Сүүл үеийн
шавиудаа нэрлэвэл…

-Яруу найрагч
М.Хангал, Ч.Өсөхболд, Б.Дашравдан, Д.Сосорбарам, Лхагвасүрэн нарын олон шавь
бий. Утга зохиолын “Шинэ үнэр” бүлгэмийнхний хэд хэд нь миний шавь нар гэхээр сайхан
санагддаг. Монголын радиогийн сэтгүүлч, хүүхдийн зохиолч Пүрэвсүрэн манай
дугуйлангийн тухай нэвтрүүлэг бэлтгэхдээ “МЗЭ-ийг алтан гургалдай гэвээс түүний
нэг өд нь Мандахсан багшийн төрүүлсэн “Уран-Өд” дугуйлан юм“ гэж тодорхойлсон
нь сэтгэлд тод байдаг.

-Ломбын Нямаа
гэдэг мундаг сэтгэгч зохиолч Хан Хэнтийн яруу найргийн дэг сургууль гэдгийг бий
болгосон байдаг даа. Таныг бас Эрдэнэтийнхний дэг сургуулийг тэргүүлэгч гэж
хэлж болно биз?

-Ломбын Нямаа
маань маш олон шавь төрүүлсэн аргагүй л түүчээлэгч зохиолч. Их соён
гэгээрүүлэгч Мишигийн Цэдэндоржийн хэлсэн “Шинэ зохиолч төрүүлнэ гэдэг шинэ тив
нээсэнтэй адилхан” гэсэн үг надад их гоё санагддаг юм.

-Утга зохиолын
аваргуудтай аль хэр ойр байна даа?

-Эрдэмтэн зохиолч
Лувсандамбын Дашням, их найрагч Дамдинсүрэнгийн Урианхай, ардын уран зохиолч
Бавуугийн Лхагвасүрэн, Тангадын Галсан, Шаравын Сүрэнжав нартайгаа сэтгэл
ойрхон л байдаг. Сүүлийн үед Сүхбаатарын яруу найрагч Амартайван, соёлын
гавьяат зүтгэлтэн адуун хийморьтой найрагч Ай.Төмөр-Очир нартайгаа ойрхон байна
даа.

-Сансрын
нисгэгч Гүррагчаа баатар маань ангийн багшийндаа их ирнэ биз?

-Ирнээ ирнэ. Энэ
жил гэхэд хоёр гурван ч удаа уулзлаа. Хэдхэн хоногийн өмнө гэхэд багштайгаа
авахуулсан баахан зургийг угаалгаад бие хүнээр өгөөд явуулж. Монгол хүн сансарт
ниссэний 30 жилийн ой дөрвөн жилийн өмнө болоход Оросын болон бэлтгэл монгол
нисгэгч андуудаа бүгдийг дагуулаад муу багшдаа ирсэн. Монголд байтугай дэлхийд
нэрээ гаргасан шавийнхаа буянд тэр олон гайхамшигтай уулзаж учирна гэдэг
үнэхээр сайхан байсан. Юмны учрал ерөөл гэдэг ийм гоё юм.

-Хөгжмийн
зохиолч Ц.Чинзориг агсныг таны шавь гэж сонсож байсан юм байна. Та хоёр хэр
ойрхон байв?

-Шавиар барахав,
бурхан минь. Тэр хүнтэй чинь багш шавь гэхээсээ илүү бүүр ойрхон, бараг ах дүү
шиг явсан. Чинжигийн эгч Цэнд-Аюуш гэж хэл-уран зохиолын багш бид нэг сургуульд
хамт ажиллаж байсан. Чинзориг багаасаа л шүлэг зохиол сонирхож манайхаар их
ирнэ. Хойно оюутан байхдаа авахуулсан гоё зургаа гарын үсэг зурж бэлэглэсэн нь
одоо надад байдаг юм. Тэр жил нэг зуны амралтаараа давхиж ирээд “Багш аа, би
хөгжмийн зохиолч болсон шүү. Танд дуу болчихоор шүлэг зохиол байна уу” гэлээ.
Би шүлэг найргийн баахан гар бичмэлээ үзүүллээ. Тэрэн дотроос “Хонхот
хүүхэлдэй” шүлгийг аваад “Энэнд л ая хиймээр байна, хөгжим байна уу” гэж байна.
“Ямар юмных нь хөгжим байхав” гэсэн чинь манай баруун айлын Мооёо эмчийн
хүүхдүүдийн гитарыг гуйж авчраад пингийн үүдэнд товшоод байсан юм. Тэгсэн
удалгүй “Багш аа, ая хийчихлээ, хүрч ирээд сонс доо” гэлээ. Яваад очвол
гудамжинд тоглож байсан хүүхдүүд нөгөө Чинжигийг чинь тойроод суучихсан

“Хонхот
хүүхэлдэй дуугаа дуулаад

Хоёр тийшээ
найган ганханаа

Жин жин жин
жин жин жингэнээхэй

Бөн бөн бөн
бөн бөн бөндөгнөөхөй

Дон дон дон
дон…

Жин жин жин
жин…

Хонхот
хүүхэлдэй дуугаа дуулахаар

Хойд айлын
хүүхдүүд цугларнаа…”
гээд аль хэдийнэ сурчихсан дуулж байдаг юм. Тухайн үед ч “Хөөрхөн болж л” гэж
бодож байлаа. Анх Могодод дуулагдаж байгаад хожим хотод түгсэн дээ. Түүнээс
хойш “Үүлэн цэнхэр хангай”, “Учран золгохын ерөөл” дуунууд нь гараад ирэхээр л
үнэхээр мундаг хөгжмийн зохиолч юм байна гэж бодож эхэлсэн дээ. “Зүүдний говь”
дуу нь гэхэд байгалийн гоо сайхнаас илүү хүний дотоод сэтгэлийг ямар яруухан
гаргасан гэж санана. Яг л үүлэн дээгүүр нисэж буй мэт сэтгэгдэл төрдөг юм шүү.
Чинжигийг дагаж яруу найрагч Жамьянгийн Болд-Эрдэнэ, Сүхбаатарын Батмөнх,
Шагдарын Уянга, хөгжмийн зохиолч Б.Шарав, Баттөмөр нар Эрдэнэтэд манайд ирж
байсан.

-Та олон ном
хэвлүүлсэн байх аа?

-“Могойт голын
модон гүүр”, “Олддоггүй охин” хүүхдийн ном, “Хүнд аялгуу”, “Навчин ай” зэрэг
яруу найргийн номтой. Харин “Үерхэл чамайг нандигнана”, “Гүзээлзгэнэ”, “Малчин
болно доо”, “Хонхот хүүхэлдэй”, “Цагтай жаал”, “Ижий дуу” зэрэг олонд хүрсэн
хэд хэдэн дуутай шүү. Одоо “Үггүй зүг” гэж яруу найргийн номоо хэвлэлд бэлдсэн.
Миний хувьд уран бүтээлийн өөдрөг бодлоор “Мандахсан гэж тэмүүлэхээс намдахсан гэж бөхийхгүй” хэмээн өөрийгөө
өдөөж хатгадаг нэгэн юм даа.

-Монголын
өнөөгийн утга зохиолын тухай санаа бодлоо хуваалцаач?

-Яруу найргийн
эрлийн олон бүлгэмүүдээс “Хөх мэдрэхүй”, “Шинэ үнэр”-ийнхэн нэлээд
зүгширчихлээ. Би энэ Гунаажавын Аюурзана гэдэг хүнийг Монголын утга зохиолд их
буянтай үйл хийсэн хүн гэж бодож явдаг. Зогсонги байдалд орчихсон утга зохиолыг
тэр л урагшлуулж, араасаа олон залуусыг дагуулахын тулд өөрөө их гэгээрч яваа хүн
юм.

Театрууд шинэ
улирлын тоглолтоо ирэх аравдугаар сарын эхээр нээнэ. ДБЭТ аравдугаар сарын 10,
11-ний өдрүүдэд Ж.Вердийн “Аида” дууриар тоглолтоо нээж арваннэгдүгээр сарын
нэгний өдөр А.Аданы “Жизель” балетаар эхний сарын тоглолтоо өндөрлөхийг өмнө
мэдээлсэн. Харин УДЭТ найруулагч төрийн соёрхолт Н.Наранбаатар, зохиолч
Б.Цогнэмэх нарын “Тэнгэрийн хүү” жүжгээр аравдугаар сарын хоёрны өдөр нээж,
сарын турш түүхэн жүжиг үзүүлэх юм байна. Б.Цогнэмэхийн жүжгийг аравдугаар
сарын 2-4-ний өдрүүдэд тоглох нь. “Түүхэн жүжгийн сар” нэрийн дор, дараагийн
жүжиг төрийн шагналт Д.Намдагийн “Оролмаа эх” жүжиг байна. Энэ жүжгийг
аравдугаар сарын 9,10-ны өдрүүдэд тоглох бол С.Жаргалсайханы “Тэмүүжин” жүжгийг
хүүхэд залууст зориулан мөн 10-ны өдөр, найруулагч Ч.Най­дандорж, ардын уран
зохиолч Б.Лхагвасүрэн нарын “Тамгагүй төр” эмгэнэлт жүжгийг аравдугаар сарын
16-18-нд гурван өдөр дараалан тоглохоор болжээ. Үүгээр УДЭТ-ын ирэх сарын
тоглолт өндөрлөж байна. Тус театр энэ онд Б.Цогнэмэхийн зохиолоор “Үнэний хаан
Будда” нэртэй шинэ жүжиг тавихаар төлөвлөсөн ч санхүүжилтгүйн улмаас
хойшлуулжээ. Харин У.Шекспирийн “Ромео,
Жульетта” жүжгийг найруулагч төрийн соёлхолт Н.Наранбаатар шинээр тавих гэж
байгаагаа өмнө мэдээлж байв. Энэ жүжгийг ирэх арваннэгдүгээр сард үзэгчдэд
хүргэхээр төлөвлөжээ. Гэхдээ анхны тоглолтын тов одоогоор гараагүй байна. Дэлхийн сонгодог драмын жүжиг дэх үнэнч хайр
дурлалын бэлгэдэл болох “Ромео Жульетта” эмгэнэлт жүжгийг өмнө нь найруулагч
Ч.Найдандорж 1996 онд найруулан тавьж байв. Энэ нь УДЭТ-ын урын сан дахь уг
жүжгийн хоёр дахь шинэчилсэн найруулга юм. “Ромео Жульетта хоёр”-ыг анх
С.Гэндэн найруулагч 1966 онд тавьсан байдаг.

1996 оны
шинэчилсэн тавилтад гавьяат жүжигчин И.Одончимэг, Н.Урнаа нар Жульеттад, Ромеод
О.Гэрэлсүх, Меркуциод Г.Онон, Тебаль­дад
Л.Дэмид­баатар нар тоглож байв. Ерээд оны Ромео, Жульетта болох О.Гэрэлсүх,
И.Одончимэг нарын тоглолт үзэгчдийн сэтгэлд одоо ч тодхон байна. Л. Дэмидбаатар
ямар гоё Тебальд байсан нь мөн үзэгчдийн сэтгэлд зурагдан үлджээ. Ерэн хэдэн
оны залуус энэ жүжиг рүү цувж, нээлтийн хоёр өдрийн тоглолт танхимд багтахгүй
шахам дүүрэн үзэгчтэй байв. Уламжлалт сонгодог зарчмаа ёсчлон баримталсан
Найдандоржийн “Ромео Жульетта”-гаар шинэ үеийн үзэгчид Шекспирийг хүлээж авч
байлаа.

“Тэнгэрийн
хүү”

УДЭТ
Б.Цогнэмэхийн “Тэн­гэрийн хүү” жүжгээр өнгөр­сөн жил бас өвөл цагийн тог­­лол­тоо
нээсэн. Хүннү гүр­ний түүхийг өгүүлэх замаар төр улсын мандал буурлын учир
шалтгааныг хөндөж буй энэ жүжгээр тус театр шинэ цагийн өнгө төрхөө тодор­хойлж
байх шиг. Найруулагч Н.Наранбаатарын 2011 онд анх тайзнаа тавьсан “Тэнгэрийн
хүү” жүжгийн үйл явдал, Хүннүгийн хунтайж Модун өмнө зүгийг тохинуулаад эргэн
ирэхэд өрнө зүгийн Кушан улс улсын хилд халдаж, баатар эрсийг хөнөөсөн байжээ.
Ужид цэнгэлд автаж, төр улс нь доройтсонд Модун хаан эцгээ зэмлэн буруушааж
байгаагаар эхэлнэ. Түмэн хааны бага хатан Шунхуй, авга Лүүсүү ван нар үгсэн
хуйвалдаж, Түмэн хаан Модуныг Кушан улс руу барьцаа болгон илгээхээр шийджээ.
Модун “Төрийн төлөө амиа хайрлахгүй” хэмээн барьцаанд очихыг зөвшөөрнө. Модун
барьцаанаас оргож, дайснаа дарж, өст Кушан, Хан улсуудыг цохин доройтуулж, Хүн
гүрний сүр хүчийг өндөрт залснаар жүжиг өндөрлөж байна. Зохиолчийн эх зохиолд
Модун амь эрсдэж жүжиг төгсдөг ч найруулагч Н.Наранбаатар “Хүннү гүрний 2220
жилийн ой тохиож байгаа энэ бэлгэдэлтэй жил Модуныг үхүүлж төгсгөөд хэрэггүй.
Том гүрнийг байгуулж буйгаар төгсгөе” гэж шийджээ. Модун улс гүрнээ доройтуулсан
эцэг Түмэнг хороож, төр улс, газар шороогоо авч үлдэж байна.

“Оролмаа эх”

Төрийн хошой
шагналт Д.Намдагийн “Оролмаа эх” жүжгийг анх 1973 онд С.Галсанжав найруулан
тавьж байжээ. Зохиолчийн мэндэлсний 100 жилийн ой 2011 онд тохиоход найруулагч
Ч.Найдандорж УДЭТ-т энэ жүжгийг сэргээн шинэчилж тавьсан. Шинэчлэхдээ соёлын
гавьяат зүтгэлтэн Ш.Гүрбазар тайзны зохиолыг шинээр боловсруулан бичсэн байна.

“Тамгагүй
төр”

Ардын уран
зохиолч Б.Лхагвасүрэнгийн “Тамгагүй төр”
нь гурван бүлэг, зургаан үзэгдэлтэй эмгэнэлт жүжиг. Найруулагч Ч.Найдандорж
1998 онд анх тайзнаа тавьж байв. Арав гаруй жил тоглогдоогүй уг жүжгийг
өнгөрсөн 2010 оноос дахин тоглох болсон. Үйл явдал нь, Хүннү гүрний хаан Арчуг
хоёр хатантай. Хоёр хатан хоёул хөл хүнд болов. Хаан бага хатан Гүргэлээ хөл
хүнд болсонд ихэд баярлах ба их хатан Цэцэрийн хөл хүнд болсныг үл таашаана.
Хаан түүнийг өөрийн үр бус гэж сэжиглэнэ. Үнэн хэрэгтээ их хатан түшмэл
Эгэрэгийн үрийг тээжээ. Хатад амаржиж хаан хоёр хүүтэй болов. Түшмэл Эгэрэг
хааны их хатнаас төр­сөн нууц хүүдээ хаан ширээ зал­гамжлуулахаар хааныг
ятгана. Хаан харин бага хатнаас төрсөн хүүгээ хаан болгохоор шийджээ. Эгэрэг их
хатан Цэцэртэй үгсэн хуйвалдаж нялх хоёр хүүг хооронд нь сольж орхив. Арчуг
хаан хүүгээ солигдсоныг мэдсэнгүй. Их хатнаас төр­сөн түшмэл Эгэрэгийн хүүг
бага хатнаас төрсөн хүү хэмээн санаж багад нь хаанд өргөмжлөв. Хөвгүүд эрийн
цээнд хүрэхэд хаанд өргөмжлөгдсөн түшмэлийн нууц хүү Ачир ихээхэн хэрцгий хүн
болж өсөх ба бага хатнаас төрж их хатны хөхийг хөхөж өссөн хааны жинхэнэ хүү
Хүчир ухаан уужуу, хүнлэг сэтгэлт нэгэн болж өсчээ. Эрийн цээнд хүрсэн Ачир хүү
хаан эцэгтээ эхтэйгээ гэрлэх тухайгаа хэлэхэд хаан ихэд цочирдоно. Хаан Ачирыг
цаазаар авч, их хатнаас төрсөн бусдын хүү хэмээн эндүүрч яваа Хүчирыг хаанд
өргөмжлөх шийдвэр гаргав. Улмаар хайртай хатан Гүргэлийг, дараа нь Ачир хүүг
хороогоод Хүннү гүрнийхээ ирээдүйг Хүчир хүүдээ үлдээхээр шулууджээ. Үүнийг
мэдсэн түшмэл Эгэрэг Гүргэл хатан, хүү хоёроо хөнөөгдсөний дараа хааны хүү
Хүчирийг хөнөөв. Ийнхүү Хүннү гүрэн хаангүй болжээ. Түшмэл Эгэрэг хааны өргөөнд
орж ирэн Арчуг хаанаас тамгыг нь шаардахад хаан Хүннү гүрний төрийн тамгыг
хайртай хатан Гүргэлийнхээ цээжинд хийн онголов хэмээн хэлээд хаан түшмэл хоёр
бие биенээ хөнөөв. “Тамгагүй төр”
жүжгийн үйл явдал ингэж өндөрлөнө. Ийнхүү Драмын театр сарын турш түүхэн жүжиг
үзүүлэх нь ээ.

Ц.Намсрайжавын
нэрэм­жит Улсын филармони тог­лолтын нээлтээ товлоогүй байна. Харин Үндэсний
дуу бүж­гийн эрдмийн чуулга хөгж­мийн зохиолч М.Бирваа, ардын уран зохиолч
П.Бадарч, төрийн шагналт Д.Төрбат нарын “Оройн дээд” дуулалт жүжгээр өвөл
цагийн тоглолтоо нээх юм байна. Түүнчлэн төрийн шагналт Б.Мөнхболд,
Д.Баярбаатар нарын “Монголын их хатад”
бүжгэн туульс, “Монголын сайхан орон” Үндэсний их найрал хөгжмийн концерт гэсэн
гурван цуврал тоглолт хийх юм байна. ҮДБЭЧ нь үндэснийхээ хөгжмийн соёлын
уламжлалыг хадгалан авч яваагийнхаа хувьд жуулчдад зориулж зуны турш тоглодог.
Өнгөрсөн зуны хаалтын тоглолтоо өчигдөр хийжээ. Харин өвөл цагийн тоглолтоо
ирэх арваннэгдүгээр сарын 18-22-ны өдрүүдэд дээрх гурван цуврал тоглолтоор
нээхээр төлөвлөжээ.

“Оройн дээд”

Дуулалт жүжигт
1911 оны үндэсний эрх чөлөөний хөдөлгөөний үнэн түүхийг өгүүлнэ. Уг жүжигт Чин
Ван Ханддорж, Да лам Цэрэнчимэд, Түшээ гүн Чагдаржав нарын эрх чөлөөний төлөө
тэмцэгч ноёд тайж нар, VIII Богд Жавзандамба нарын төр улсын тусгаар тогтнолд
гүйцэтгэсэн үүргийг өнгөрсөн үеийн түүх бичлэгийн “хөшигний ар”-аас ил гарган
тавихыг зорьсон тухайгаа зохиогчид нь онцолсон. “Оройн дээд” дуулалт жүжиг
гурван бүлэг зургаан үзэгдэлтэй. Дондогдулам хатны дүрд дуулсан гавьяат
жүжигчин Д.Ширмэнтуяа “Өмнө нь олон жүжигт ажиллаж байсан ч үүн шиг өгөөжтэй,
ихийг сургасан бүтээлд ажиллаж байсангүй” хэмээн жүжгийн талаар бодол санаагаа
хуваалцаж байв. ҮДБЭЧ энэ дуулалт жүжгийг өнгөрсөн 2014 оны арваннэгдүгээр сард
тайзнаа тавьсан. “Зарим талаар дуурийн хэлбэр формд хандсан жүжиг боллоо” гэж
анхны тоглолтын үеэр цомнолыг бичсэн ардын уран зохиолч П.Бадарч онцолж байсан
юм. М.Бирваагийн “Оройн дээд” дуулалт жүжгийг ирэх арваннэгдүгээр сарын 18-нд
тоглох бол арваннэгдүгээр сарын 20-нд Б.Мөнхболдын “Монголын их хатад” бүжгэн
туульсийг үзүүлэх юм байна. Монголын хөгжмийн зохиолчдын найрал хөгжмийн
томоохон бүтээлүүдийг эгшиглүүлдэг “Монголын сайхан орон” үндэсний их найрал
хөгжмийн концертыг арваннэгдүгээр сарын 22-нд толилуулахаар болжээ.