Month: August 2015

УИХ-ын гишүүн Ж.Батзандантай ярилцлаа.

-МАХН-ын дарга Н.Энхбаяр Монгол Улсад ирснээс улс төр идэвхжиж эхэллээ. Өршөөлийн хуулийг Н.Энхбаярт зориулан гаргалаа гээд хэл ам гарахтай зэрэг Монгол Улсын Ерөнхийлөгч хэсэгчлэн хориг тавихаа мэдэгдсэн. Энэ бүх улс төрийн нөхцөл байдлыг хэрхэн харж байгаа вэ?

-Улс төрийн өнөөдрийн нөхцөл байдал энэ бүхэн 2012 онд олонхгүй парламент бүрдсэнтэй холбоотой гэж харж байна. Ардчилсан нам 35, Ардын нам 25, “Шударга ёс” эвсэл 11, ИЗНН хоёр суудал авсан. Тиймээс аль ч нам олонх болж чадаагүй. Олонхгүй парламентын үед олон суудалтай нам бусад нам эвслүүдтэй хамтарч Засгийн газраа бүрдүүлдэг. Өөрөөр хэлбэл Ардчилсан намд хоёрхон сонголт байгаа. Нэг бол МАН-тай хамтарч засаглах, нөгөөх нь “Шударга ёс” эвсэлтэй хамтрах.

Ардын намтай хамтрах боломжгүй гэдгээ Ардчилсан нам албан ёсоор илэрхийлсэн тул “Шударга ёс” эвсэлтэй хамтрахаас өөр сонголт үлдээгүй. Ер нь бол хүссэн хүсээгүй “Шударга ёс” эвсэлтэй хамтарч Засгийн газраа бүрдүүлж цаашаа явна гэсэн үг. Эс тэгвэл Монгол Улс улс төрийн хямрал руу буюу засаглалын хямрал руу орно. Байдал амаргүй байгаа. Энэ нөхцөл байдлыг ашиглан “Шударга ёс” эвслийн бүлгийн нөхдүүд шударга бус шаардлага, нөхцөлүүд бага тавиасай гэж хүсч байна.

-Ер нь бол шударга бус шаардлагаа тавиад эхэлчихсэн юм биш үү. “Тэр яамыг манайх авна, дөрвөн сайдаа манайх томилно” гэсэн яриа байна. Өршөөлийн хуульд Ерөнхийлөгч хориг тавихгүй бол сайд нарыг томилно ч гэдэг юм уу шантаажны маягийн зүйл яваад байгаа. Шударга бус шаардлага гэж яг ямар шаардлагыг хэлээд байгаа юм бол?

-Шударга шаардлага, шударга хүсэлт гэдэг бол хуулийн хүрээнд нийцсэн, Үндсэн хуулийн үзэл баримтлал, зарчимд нийцсэн байх ёстой. Хуулиас хальсан, манай нийгмийн үнэт зүйлсийг уландаа гишгэсэн шаардлага хамтрагч талуудаас гарч болохгүй. Би намынхаа даргад нэг зүйлийг хэлсэн.

-Тэр нь юу гэж?

-Засаглавал шударгаар зарчимтай засаглая. Чадахгүй бол чадахгүй гэдгээ хэлээд ээлжит бус сонгуулиа зарлаад явъя гэсэн өөрийн саналаа намын дарга болон намын удирдлагуудад хэлсэн байгаа.

-Ээлжит бус сонгууль зарлах цаг үе мөн үү. Хэдхэн сарын дараа тэртэй тэргүй ээлжит сонгууль болно. Ээлжит бус сонгууль зарлая гэдэг дээр танаас өөр ийм саналтай гишүүд хэр олон байгаа юм бэ. Ер нь ээлжит бус сонгууль явуулъя гээд хэлчих зориг зүрхтэй гишүүд байгаа юм уу?

-Энэ бол миний санал. Тиймээс надтай хэдэн гишүүн санал нэг байгаа нь тийм ч чухал биш. Миний хэлсэн уг санал улс төрийн нэг гаргалгаа юм. Дэлхийн олон орныг харж байхад засаглах чадамжаа алдсан тохиолдолд ээлжит бус сонгууль зарладаг. Япон улсыг хар л даа. Бодит жишээ байж л байна. Ээлжит бус сонгуулиар ард түмэн сонголтоо хийгээд цаашаа явдаг. Парламент олонхгүй болсны улмаас боломжгүй болчихлоо гэдгээ ард түмэндээ хэлээд илэн далангүй хэлэх хэрэгтэй. Биднийг олонх болгож өгвөл засаглая. Аль эсвэл парламентад олонхийг бүрдүүлэх хүчнийг сонгож өгөөчээ гэдэг хүсэлтээ ард түмэндээ тавьдаг.

УИХ-ын гишүүдийн болон манай намын гишүүдийн хэд нь миний энэ саналыг дэмжихийг би мэдэхгүй. Шударга бусаар засагласнаас засаглаагүй нь дээр. Зарчимгүй засагласнаас засаглаагүй нь дээр. Энэ л миний байр суурь.

-Улс төрийн намуудын тухай хууль, Сонгуулийн нэгдсэн хуулиа баталж байж сонгуулиа явуулж таарах байх. Тэгэхгүйгээр аль ч нам нь олонх болоогүй өнөөдрийн нөхцөл байдал дахиад ирэх юм биш үү. Улс төрийн энэ гацаанаас гарах боломж байна уу?

-Гацаанаас гарах хамгийн дөт зам бол “Шударга ёс” эвсэлтэйгээ хамтраад явах л зам юм. Бид МАН-тай хамтрах замаа хаасан. Тус намтай хамтрах боломжгүй гэдэг дээр манай нам шийдвэрээ гаргасан. Энэ үед “Шударга ёс” эвсэлтэй хамтрахаас өөр ямар ч гарц байхгүй. МАН-ыг оролцуулалгүйгээр уг эвслээс өөр парламентад бүлэг байгуулах хэмжээний улс төрийн хүчин өнөөдрийн хувьд алга. Монгол Улсын Үндсэн хуульд зөвхөн парламентад суудалтай нам, эвслүүд хамтарч парламентыг бүрдүүлнэ гэсэн тодорхой заалт бий. Хуулийнхаа хүрээнд явахаас өөр зам алга.

-Засгийн газрын суларсан орон тоог нөхөх асуудал хэзээ тодорхой болох вэ. Ээлжит бус чуулганы сураг байна уу. Ардчилсан намынхан дарга, гишүүдгүй Увсад яваа сурагтай. Үүнээс улбаалан асуудал хойшилж байна гэх юм?

-“Шударга ёс” эвсэл Ардчилсан намын нэр дэвшигчид тодорсны дараа Ерөнхийлөгчтэй зөвшилцөх хугацаа гэж бий. Энэ хугацаа дууссаны дараа УИХ ээлжит бусаар хуралдаж Засгийн газрын зургаан сайдыг хуулийн хүрээнд бүрдүүлэх ёстой. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн зүгээс Өршөөлийн хуульд хориг тавихаа мэдэгдсэн. Тэр хоригийг хэлэлцэж, хүлээж авах эсэхээ шийднэ. Энэ бүх зүйл хуулийн хүрээнд явах шаардлагатай.

-Өршөөлийн хуульд Ерөнхийлөгч ямар хориг тавих вэ гэдгээс шалтгаалан улс төрийн дараагийн нүүдлүүд гарч ирэх гээд байна. Н.Энхбаяр даргыгаа өршөөлд баттай хамрагдуулсны дараа сайд нарынхаа нэрийг тодорхой болгоно ч гэдэг юм уу асуудлууд байх шиг. Ерөнхийлөгч Өршөөлийн хуульд хориг тавилаа гэхэд юу болох юм. Хориг тавихгүй байлаа гэхэд юу болох бол?

-Миний бодлоор Өршөөлийн хуульд тавьсан хориг, түүний үр дүнгээс үл хамаарч Засгийн газрын асуудал явдгаараа явна. Үүнийг шийдэх ёстой. Түүнээс биш хоригийг хүлээж авахаар ингэж засгаа байгуулна. Хүлээж авахгүй бол тэгж Засгийн газраа байгуулна гэсэн жижиг тоглоом байж болохгүй.

Өөрөөр хэлбэл Ардчилсан нам, “Шударга ёс” эвсэлд эрүүл хүмүүс олон байгаа. Улс орныг удирдах, төр засгийг авч явна гэдэг чинь нэг хуулиас хамаараад байдаг эд биш. Ялангуяа нэг хоригоос хамаардаггүй байгаасай.

Манай улс төрийн тогтолцоонд “Check and bаlance”-ийн зарчим үйлчилдэг. Монгол Улсын Үндсэн хууль энэ зарчим дээр тулгуурладаг. Ерөнхийлөгчөө УИХ шүүх засаглал, Гүйцэтгэх засаглал харилцан бие биенээ хянадаг. Харилцан бие биенийхээ алдааг засдаг тогтолцоотой.

Өөрөөр хэлбэл засаглал хоорондын балансын тэнцвэр чухал байдаг. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн зүгээс Өршөөлийн хуульд хориг тавьсныг зөв зүйл гэж үзэж байгаа. Ганц Өршөөлийн хуульд биш бусад олон хуульд хориг тавьдаг. Ерөнхийлөгчийн хоригийг Их хурал хэлэлцээд явдаг дүрэм, журам, дэг гэж бий. Тиймээс үүний дагуу УИХ хэлэлцээд явна.

-Ерөнхийлөгч Прокурорын байгууллагын ойн хуралд хэлсэн үгийг хүмүүс хоёр янзаар хүлээн авч байна. Нэг хэсэг нь Ерөнхийлөгч авлигачдыг өршөөхийн эсрэг хэсэгчлэн хориг тавих нь зөв гэж байгаа бол нөгөө хэсэг нь Н.Энхбаяр гэдэг хүнд хандан үг хэллээ. Тийм болохоор энэ хэлсэн үг сонин биш гэж байна…

-Намбарын Энхбаяр гэдэг хүний гэмт үйлдлийг Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж уучилсан. Ерөнхийлөгч уучлал үзүүлэх эрхтэй. УИХ өршөөл үзүүлэх эрхтэй байдаг. Тэгэхээр Ерөнхийлөгчийн хэлж буй үг, хийж байгаа үйлдлийг УИХ-ын гишүүд бид шүүмжлээд байдаггүй. Төрийн тэргүүн онцгой бүрэн эрхийнхээ хүрээнд Каплад ч мөн уучлал үзүүлсэн. Ерөнхийлөгчийн онцгой бүрэн эрхэд УИХ маш хүндэтгэлтэй ханддаг. Цаашид ч гэсэн хүндэтгэлтэй хандана. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч үндэсний эв нэгдлийг хангахын тулд үг хэлэх ёстой.

-Таны хувьд Ц.Мөнхбаяр өршөөлд хамрагдана гэдгийг өөрийн цахим хуудаснаа бичсэн байсан. Хүнд гэмт хэрэг үйлдсэн хичнээн хүн гарч ирэх гээд байна вэ. Галт зэвсэг агссан гээд хэл ам дагуулсан хүн шүү дээ гэсэн хүмүүсийн сэтгэгдэл ч их байна?

-Ц.Мөнхбаярын хэрэг 177.1, 185.1 гэсэн хоёр зүйл ангитай. 177.1 нь өршөөлд хамрагдаж байгаа. Монгол Улсын Эрүүгийн хуулиар хөнгөн ял нь хүнд ялдаа багтаж явдаг. Тэр утгаараа хүнд ял нь өршөөлд хамрагдаж байгаа учраас 185.1 нь 177.1-дээ орчихно гэж харж байгаа юм. Байгаль хамгаалагч Засгийн газрын гаргасан шийдвэрийг хэрэгжүүлэхийн төлөө тэмцсэн. Тиймээс энэ хүнийг хорих газраас гаргаж эрх чөлөөг олгох нь зөв зүйтэй алхам гэж харж байна.

-Сүүлийн үед Г.Уянга гишүүн Ерөнхий сайдыг огцруулах бичигт гарын үсэг цуглуулж байгаа талаар мэдээлэл гарах боллоо. Таныг ч мөн нэгдэн гарын үсэг зурсан, зураагүй гэдэг яриа гараад байгаа. Та үнэхээр гарын үсэг зурж Ерөнхий сайдаа огцруулах гэж байгаа юм уу?

-Би гарын үсэг зураагүй. Учир нь АН-ын гишүүд Ч.Сайханбилэгийн Засгийн газрыг тогтвортой ажиллуулах тал дээр нягт хамтран ажиллана. Ерөнхий сайдын явуулж байгаа бодлогыг дэмжиж ажиллана гэдэг дээр нэг ойлголцолд хүрч чадсан.

-Ерөнхий сайдын зүгээс намын даргадаа шаардлага хүргүүлсэн. Ерөнхий сайд нь намын даргаа авъя. Эхсүл намын дарга нь Ерөнхий сайд бол гэсэн. Уг шаардлагыг та юу гэж хүлээж авсан бэ?

-Сонгууль дөхөж байгаатай холбогдуулан улстөрчид цочир мэдэгдэл хийх, эрүүл ухаантай гэхээсээ илүүтэйгээр улс төрийн сонирхлоор асуудалд хандах явдал цөөнгүй байна. Тэгэхээр намын гаргасан шийдвэрийн эсрэг намын хэн нэгэн гишүүн улс төрийн хандлагаар асуудал тавих нь зөв зүйтэй алхам биш. АН-ын ҮЗХ, Гүйцэтгэх зөвлөл, бүлэг нь шийдвэрээ гаргасан. Тиймээс үлдэж буй хугацаандаа АН илүү тогтвортой байдал руу явах ёстой. Намын байгууллагынхаа гаргасан шийдвэрийг илүүтэй хүндэтгэн дагах нь зүйтэй. Иргэд ч мөн тогтвортой засаглалыг хүлээж байна.

-Гол хуулиуд болох Үндсэн хууль, Улс төрийн намуудын тухай болон Сонгуулийн нэгдсэн хуулийг батлахад хугацаа маш давчуу болчихлоо. Намрын чуулганы эхний хагаст энэ бүгдийгээ цэгцэлж ард нь гарч чадах уу. Төсвийн тодотгол гээд чухал асуудлууд мөн л хэлэлцэгдэх тул амжих болов уу гэдэг эргэлзээ үүсчихлээ…

-Энэ парламент үлдэж буй цөөхөн сарын хугацаанд олон асуудлыг шийдэж чадахгүй. Тийм хугацаа ч байхгүй. Харин Ерөнхий сайдын хэрэгжүүлж байгаа эдийн засгийн хямралтай тэмцэх бодлогуудыг эрчимжүүлэх ёстой. Эдийн засгийн нөхцөл байдал ганцхан Монгол Улсад биш дэлхий даяар хүнд байна. Уул уурхайгаас хамааралтай эдийн засгууд шил шилээ даран дампуурч байгаа. Тэгэхээр Монголын эдийн засаг нэлээд хүнд байдалд орж байгаа юм. 2015, 2016, 2017 он бидний хувьд нэлээд хүнд он жилүүд байх болно. Учир нь манай эдийн засгийн голлох суурь салбарууд уналттай байна. Барилга, зам, уул уурхай, хөдөө аж ахуйн салбар бүгд уналттай байгаа тул уналтыг сааруулах эдийн засгийн эрчимжлийг нэмэх бодлого энэ Засгийн газар явуулах ёстой. УИХ Засгийн газрын эдийн засгийн хямралын эсрэг явуулах бүх бодлогыг дэмжих шаардлагатай. Эдийн засгийн хямралын үед улс төр дагаад хямарч болохгүй. Харин ч эсрэгээрээ бид тогтвортой байх хэрэгтэй. Улс төр тогтвортой байж бид эдийн засгийн хямралаас гарна. Бид дагаад хямрах юм бол засаглалын хямрал руу орох аюултай. Энэ цаг үе монголчуудаас, улс төрчдөөс маш их уужуу ухаан, алсын хараа, тэвчээр, хүлээц шаардсан он жилүүд байх болно.

-МАН-ын зургаан сайдыг огцруулснаар улс төрийн тогтворгүй байдал Монгол Улсад нүүрлэчихлээ гээд гадны хөрөнгө оруулагчид нүүр буруулж, Монголд итгэх жаахан итгэл алга боллоо гэдгийг МАН-ынхан мэдэгдээд байгаа. Эдийн засаг ийм хүнд үед эдийн засагт эерэг нөлөөлөл үзүүлэх гол хүчин зүйл нь мэдээж гадны хөрөнгө оруулалт шүү дээ?

-Хамгийн гол нь улс төрийн тогтвортой байдал маш чухал. Нэг хуулийг нөгөө хуулиар барьцаалж асуудалд ханддагаа улстөрчид болон улс төрийн намууд больчих хэрэгтэй. Нөгөө талаас том улс төрийн бодлогыг хувь хүнтэй холбон явуулдгаа манай улстөрчид больчих. Аливаа том бодлогыг хувь хүнтэй холбох л юм бол тэр нь бодлого биш хувийн асуудал болж хувирдаг. Улс орныг хувийн ашиг сонирхол, өшөө хонзонгоор удирдах ямар ч боломжгүй. Улстөрчдөд хандаж нэг зүйлийг хэлье. Хувийн сэдэл, өш хонзон хувийн эрх ашгаа хойш нь тавихыг эдийн засгийн хямрал улс орны нөхцөл байдал шаардаж байна.

Ардын намын зургаан сайдыг хөөснөөс болж гадны хөрөнгө оруулагчид үргэж байна гэдэг бол үндэслэлгүй өнгөц дүгнэлт юм. Зах зээлийн хямрал гадаад зах зээл дэх уул уурхайн бүтээгдэхүүний үнийн уналтаас шалтгаалан гадны хөрөнгө оруулалт эрс буурсан. Өнгөрсөн хоёр жилийн хугацаанд Их хурал олон сайн хуулийг батлан гаргасан. Татварын орчин, хөрөнгө оруулалтын орчны хувьд ч тэр сайн бодлогуудыг Их хурал баталсан. Бодлого гараад тэр дороо хэрэгжиж, маргааш нь үр дүн гарна гэж байхгүй. 3-5 жилийн дараа сайн үр дүнгүүд гарч эхэлнэ. Гадаад талдаа Монголын төр засаг зөв сигналуудаа ээлж дараатай өгч байх нь зүйтэй.

Э.ЭНХБОЛД

Амбий хэмээх нэрээрээ олонд танигдсан жүжигчин Ц.Батхуяг агсны хүү Эзэнбаттай хэдэн хором ярилцсан юм. Тэрбээр Солонгосын Кёонги их сургуульд жүжигчний мэргэжлээр сурч байгаа.

-Аавынхаа мэргэжлийг өвлөж, жүжигчний мэргэжил сонгосон байх. Яагаад Солонгосыг сонгосон бэ?

-Миний бодлоор Солонгос Азидаа кино урлагаар дээгүүрт бичигддэг. Миний сонирхолд нийцсэн болохоор Солонгос руу явахаар шийдсэн. Тэнд манай эгч байдаг болохоор ер нь боломжийн санагдсан л даа. Хэлний бэлтгэлтэйгээ нийлээд Солонгост хоёр дахь жилдээ сурч байгаа.

-Өөрөө хятад хэлтэй юм билээ. Энэ аавын чинь сонголт уу?

-Тийм ээ, аавд алсын бодол байсан шиг байгаа юм. “Хүүгээ заавал ч үгүй хятад хэлний сургуульд өгнө” гэсээр байгаад “Үй цай”-д анх орсон доо. Хятад манай хөрш орон, бизнес худалдаа наймаа өргөжнө гээд хятад хэл сураасай гэж бодсон байхаа даа.

-Хятад хэлээр ус цас уу?

-Яахав. Өөрийгөө магтаж байгаа ч юм биш. Жаахан чалчаа ч гэх юм уу, яриасаг болохоор яриандаа гайгүй л гэж боддог ш дээ.

-Солонгост сурч байгаа болохоор амаараа дүүрэн хэлтэй жүжигчин болох нь ээ?

-Миний олж мэдсэнээр Солонгос хэлэнд хятад хэлтэй ойролцоо юм маш олон. Үг дүрэм төстэй юм их. Хятад хэл сурч байсан болохоор солонгос хэл сурахад дөхөмтэй байлаа.

-Эхээсээ хэдүүлээ вэ?

-Гурвуулаа. Би айлын том хүү. Би Эзэнбат, дунд охин дүү маань Эзэнбулаг, хамгийн бага дүү маань Эзэнтулга гэдэг.

-Өвөрмөц нэртэй юм аа, хэн нэр өгсөн бэ?

-Хамгийн анх өвөө надад нэр өгсөн. Бусад хүүхдээ ч аав юмны эзэн байхыг бэлгэдээд эзэнтэй нэр өгсөн.

-Ээжийнхээ тухай яриач?

-Ээж маань мэргэжлийн жүжигчин. Одоо бол хувиараа бизнес эрхэлдэг.

-Манайхан Солонгос кинонд их автдаг. Газар нутаг дээр нь сурахаар ямар мэдрэмж төрөх юм бэ?

-Яахав, миний хувийн бодол. Солонгос улс кино хийхдээ сайн ч Монголын СУИС-ийг муу гэж болохгүй. Сургалтын хөтөлбөр нь адилхан. Гадаадад сурах юугаараа сайн гэхээр гэрээсээ хол бие дааж сурна. Завсар зайгаар нь ажил сурна. Ажлын амт, мөнгөний үнэ цэнийг ойлгоно. Улс орны хөгжлийн ялгаанаас болж Солонгос киног шимтэн үздэг болов уу. Манай Монголын жүжигчид дэлхийд хамгийн сайн нь л гэж боддог.

-Солонгос кинонд тоглох боломж гарах болов уу?

-Дөнгөж суралцаж эхэлж байгаа болохоор тэр талаар сайн мэдэхгүй байна.

-Солонгост оюутны амьдрал яаж өрнөдөг вэ?

-Солонгост ихэнх оюутан сурахын зэрэгцээ ажил хийнэ. Би амралтын өдрүүдээр хоолны мөнгөө олно. Гэрээсээ байнга мөнгө татахгүйгээр хэдэн цаас хийх гэж үзнэ. Янз бүрийн л ажил хийнэ.

-Хятад хоолны газар ажиллаж байна уу?

-Хятад хоолны газар зөөгч хийдэг. Хятад, солонгос хэлээр ярихаар хүмүүс их сонирхоно. Янз бүрийн л ажил хийнэ дээ.

-Ирээдүйгээ төлөвлөдөг үү?

-Сургууль соёлоо сайн төгсөөд, хүссэндээ хүрнэ. Дүү нараа харна. Дүү нараа сайн хүн болгоно. Гэрээ авч явна. Амьдрал үргэлжилнэ шүү дээ.

-Багадаа аавтайгаа тог­лолтод орж байсан уу?

-Аавтайгаа хамт хошин шогийн тоглолтод хэдэн удаа орж байсан.

-Аав тань хүүгээ жүжигчний авьяастай гэдэг байсан уу?

-Ний нуугүй хэлэхэд аав намайг жүжигчин болох хэрэггүй гэдэг байсан. Яагаад гэхээр өөрөө урлаг хатууг мэдэрдэгтээ ч тэр үү хүүгээ энэ хатуу замаар битгий яваасай гэсэндээ ч тэр үү намайг жүжигчний мэргэжил сонгохыг дэмжээгүй. Гэхдээ мэдээж хүний эцэг юм чинь “Миний хүү чадна” л гэдэг байсан. Би зөрүүдэлсээр байгаад жүжигчин болохоор зорьсон доо.

-Солонгост монгол­чуудтай хэр таардаг вэ?

-Тааралдана. Монголчууд олон. Манай монголчууд сэтгэлээрээ, биенээ дэмжээд сайхан л байдаг.

-Сагс тоглодог юм байна. Бие хамгаалах урлагаар хичээллэж байсан гэсэн үү?

-Тийм. Нарантунгалаг гэж алдарт тамирчны гар дор хоёр жил хичээллэж байсан. Спортын сүртэй авьяас байхгүй. Хальт хальт бүгдийг нь оролддог гэх үү дээ. Зүгээр байхгүй.

-Ямар хоббитой вэ?

-Миний хобби гэвэл кино үзэх. Гол хобби гэвэл хөгжилтэй байх, хүн инээлгэх. Яагаад ч юм дунд сургуульдаа ангийнхнаа их инээлгэдэг байлаа. Олныг зохион байгуулж хөгжилтэй байлгах, хүн инээлгэх дуртай.

-Дунд сургууль өөрт чинь юу үлдээв?

-“Үй цай” хятад сургууль болохоор хатуу дэгтэй. Хүүхдийг математикаар, хятад хэлээр зодохгүй, сонирхлыг нь дэмждэг нь таалагддаг.

-Аав тань хүүхдүүддээ юуг захидаг байв?

-Манай аав Цэвэгсүрэнгийн Батхуяг. Олонд танигдсан нэр нь Амбий. Дорнодын Чойбалсанд төрсөн. Айлын бага хүү. Аав “Юмыг сайн бод” гэж их хэлдэг байсан. “Юманд нухацтай хандаж бай. Хайнга, салан палан байж болохгүй” гэдэг байсан.

-Сэтгэлд үлдсэн багын дурсамж гэвэл?

-12-13-тай байхдаа тайзан дээр аав хүү болоод жүжигт тоглож байсан. Миний дүр нэг их сүртэй биш л дээ. Зүгээр л нэг жаахан хүүхдийн дүр. Хөтлүүлээд л гарч ирдэг. Тэр үеэ бодохоор аав намайг урлагийн замд хөтөлж оруулж дээ гэж санадаг. Аав бид хоёр цуг суугаад кино үзэх дуртай. Аав киноны алдааг хэлдэг. Би түүнийг нь сонсож суух дуртай. Аавтайгаа хамт тайзан дээр гарч байсан нь миний хамгийн сайхан дурсамж юм даа.

-Танай гэр бүл ямар баярт онцгой ач холбогдол өгдөг вэ?

-Манай гэрийнхэн баяр сайн тэмдэглэнэ. Хамгийн дуртай баяр гэвэл аавын төрсөн өдөр гуравдугаар сарын 27, минийх гуравдугаар сарын 31, дүүгийнх дөрөвдүгээр сарын 7 гээд гурав, дөрөвдүгээр сар манай гэр бүлийн хамгийн их ачаалалтай баярын үе. Энэ үеэр байнга л баяр наадам үргэлжилдэг. Төрсөн өдрүүд хамгийн гоё. Шинэ жил их гоё байдаг байсан. Аав оргилуун дарсаа буудуулаад үг хэлээд, гэр бүлээрээ тойрч сууцгаана. Аав уран цэцэн үгтэй, их хөгжилтэй. Аав байхад манай гэрийнхэн байнга л инээж байдаг. Төрсөн өдрөөр аав хамгийн түрүүнд намайг үнсдэг. Тэр нь л хамгийн сайхан дурсамж юм даа.

Б.Янжмаа

Хичээлийн шинэ жилтэй холбоотойгоор жил бүрийн наймдугаар сарын 15-наас их, дээд сургуулиуд ерөнхийдөө хөл ихтэй байдаг. Учир нь ихэнх их, дээд сургуулиуд нэмэлт элсэлт авдагтай холбоотой юм. Ерөнхий боловсролын сургууль төгсөгчид хавар нь ямар нэг их, дээд сургуульд элсч чадаагүй бол нэмэлт элсэлт эхлэх хоногийг хуруу даран тоолж, аль сургуульд ямар ангид элсэхээ аль хэдийнэ төлөвлөчихсөн байдаг. Ингээд элсэлтийн өдөр эхлэв үү, үгүй юу эцэг, эхийгээ дагуулаад л сургуулиудын хаалга татан горьдлого тээсээр явж өгнө. Ялангуяа орон нутгаас ирж буй шинэхэн оюутнууд эцэг, эхээсээ гадна яриа хөөрөөтэй, сургуулийн захиргаанд ажилладаг, эсвэл таньдаг мэддэг хүнээ дагуулж явдаг. Эцэг, эхчүүд ч үр хүүхдээ гайгүй сургууль бараадуулахын тулд байгаа хэдэн төгрөгөө халааслаад явдаг нь үнэн. Ийм л дүр зураг жилийн жилд ажиглагддаг.

Тэгвэл энэ жилийн тухайд арай өөр зураглал харагдах боллоо. Энэ жил 19 мянга гаруй хүүхэд ерөнхий боловсролын сургууль төгссөн бөгөөд өнгөрсөн жилийн төгсөгчидтэй нийлээд 25 мянга гаруй хүүхэд л Элсэлтийн ерөнхий шалгалт өгөхөөр хүсэлт гаргасан гэнэ. Харин улсын хэмжээнд төрийн болон хувийн хэвшлийн 101 их, дээд сургууль, коллеж бий. Тэгэхээр эдгээр төгсөгчид дээрх сургуулиудад хуваагдаад орох нь тодорхой. АШУИС, МУИС, МУБИС, ХААИС, ШУТИС гээд томоохон улсын сургуулиудад дийлэнх төгсөгчид нь орчихно. Тэгэхээр хувийн сургуулиуд яах вэ? Ямартай ч бид нөхцөл байдалтай танилцахаар зарим их, дээд сургуулиар орлоо.

Төгсөгч бага байгаа нь төрийн сургуулиудад мэдрэгдэхгүй

МУИС-ийн хичээлийн I, II байраар орлоо. Ерөнхийдөө хүн багатай байв. Сургуулийн жижүүр л орсон гарсан ганц нэг хүнийг хаашаа орох гэж байгааг асууж, шалгааж байгаа харагдав. Тус сургуулийн хувьд элсэгчдээ өнгөрсөн долдугаар сарын 2-н хүртэл бүртгээд дуусчихсан. Сургалтын албаны мэдээлснээр бол энэ жилийн элсэгчийн хяналтын тоо аль хэдийнэ гүйцчихсэн учраас нэмэлт элсэлт авахгүй гэнэ. Сургуулийн хонгилд нэгдүгээр курст орж байгаа болов уу гэмээр хоёр охинтой таарлаа. Тэд мэдээллийн самбар уншиж байв.

-Та хоёр энэ сургуулийн оюутнууд уу?

-Тийм. Нэгдүгээр курст орно.

-Ямар мэргэжлээр суралцах оюутнууд вэ?

-Эрх зүй. Бид дунд сургуулийн нэг ангийн найзууд.

-Танай ангийнхан бүгд их, дээд сургуульд орчихсон уу?

-Хоёр хүүхэд гадагшаа сургуульд сурна гээд явчихсан. Аав ээж нь гадаадад амьдардаг гэсэн. Нэг охин ажил хийж байгаа. Олон дүүтэй, тааруухан амьдралтай болохоор сургалтын төлбөр олоогүй байх. Уг нь онц сурдаг. Хувийн сургууль гэсэн байх аа урилга өгсөн юм билээ. Бас л ороогүй. Бусад нь бүгд сургуульд орсон.

-Хичнээн хүүхэд төгссөн юм бэ?

-37 хүүхэд.

-Бүгд улсын сургуульд орсон уу?

-Тэгсэн гэв. Эдгээр охид хичээл эхлэхээс өмнө сургуультайгаа танилцаж яваа юм байна. Ингээд тус сургуулиас гарч Хүмүүнлэгийн ухааны их сургуулиар оров. Мөн л нам жим. Гурав, дөрөвдүгээр ангийн бололтой хэсэг залуус хоёр давхрын цонхон дээр суучихсан юм ярьж байна. Зуныхаа амралтыг хэрхэн өнгөрүүлснээ ам уралдан ярьцгаах. Элсэлт авч байгаа эсэхийг асуухад нэг залуу “Манай элсэлт дуусчихсан ш дээ” гээд цааш харан “Нээрээ энэ жил нэгийн бацаанууд бага байгаа гэсэн ш дээ. Чи мэдсэн үү Алдараагийн сургууль бүр нэг ч оюутан элсээгүй гэсэн” гэхэд хажууд нь зогссон охин “За битгий худлаа бураад бай. Алдараа чинь аль сургууль билээ” гэхэд өнөөх залуу “За сураггүй сургуулиа” гэх нь сонстов. Ярианаас нь ажвал тэд төгсөх курсийн оюутан бололтой. МУБИС-ийн хичээлийн “А” байраар харин хөл ихтэй байна. Тус сургуулийн нэмэлт элсэлт энэ сарын 15-наас эхэлжээ. Мөн шинэ оюутнууд сургуулийнхаа дотуур байр, сургалтын төлбөрийн талаар сураглаж яваа гэнэ. Ихэвчлэн хөдөө орон нутгаас ирсэн болов уу гэмээр аав, ээжийгээ дагуулсан оюутнууд харагдана. Зарим нь хүрч ирээд “Сургалтын алба нь хаана юм бол”, “Хичээлийн дөрөвдүгээр байр нь хаана байдаг вэ” гэж асууцгаана. Тус сургуулийн хувьд элсэгчдийн дийлэнх хувь нь хөдөө орон нутгийн оюутнууд байдаг. Элсэгчдийн тоо өмнөх жилүүдийг бодвол харьцангуй бага хэдий ч салбар сургуулиудын элсэгчдийн хяналтын тоо ихэнх нь гүйцэж байгаа талаар холбогдох хүмүүс хэлэв. Санхүү эдийн засгийн дээд сургууль мөн л эл хуль байсан. Энэ жилийн төгсөгчдөөс нэлээд хувь нь Анагаахын шинжлэх ухааны их сургуульд элссэн гэх. Элсэлтийн ерөнхий шалгалт өгч бага оноо авсан, их, дээд сургуулиудын босго оноо давахгүй төгсөгчид ч энэ жил улсын сургууль бараадах нь баараггүй гэсэн яриа олны дунд явна. Тиймээс нэгэнт л оноо багатай байсан ч улсын сургуульд орох нь баараггүй хойно “босго өндөртэй” гэгддэг АШУҮИС руу зүтгэж байгаа сурагтай. Иймэрхүү тохиолдол олон байгааг эцэг, эхчүүд ч ярьж байсан. Бүр “Өнгөрсөн жил манай дүү Анагаахад орно гээд чадаагүй. Оноо нь хүрээгүй. Хувийн сургуульд орсон. Нэг жил өнжүүлдэг байж. Тэгсэн бол энэ жил орчих боломж бүрэн байсан байна” гэж сургуулийн үүдэнд суусан нэгэн эмэгтэй ярив.

Ямартай ч төрийн өмчит сургуулиуд элсэгчдийн тоонд санаагаа чилээхгүй байгаа нь харагдаж байна. Өмнөх жилүүдээс бага зэрэг л буурсан үзүүлэлт байхаас биш анги дүүргэхгүй хэмжээний цөөрчихөөгүй гэнэ.

Хувийн их, дээд сургуулиуд нэмэлт элсэлт зарласан ч хүнгүй байна

Харин хувийн хэвшлийн сургуулиуд хаалгаа барих хэмжээний асуудал үүсээд байгааг учир мэдэх хүмүүс хэлж байна. Хувийн хэвш­лийнхэн дундаа тэргүүлдэг “Их засаг” олон улсын сургууль, “Отгонтэнгэр”, “Монголын үндэсний дээд сургууль” зэрэг цөөхөн хэдэн их, дээд сургууль л хяналтын тоогоо дөнгөн данган 50 хувь хүргэж байгаа сураг байна. Гэхдээ энэ бол баттай тоо биш. Ихэнх сургуулиуд элсэгчдээ алдахгүйн тулд нэр хүндэд нөлөөлнө гээд баттай тоо хэлэхгүй байна. “Этүгэн”, “Чингис хаан”, “Засагт хаан”, “Газарчин”, “Монгол дээд” гээд бүх л хувийн сургуулиуд нэмэлт элсэлт авч байна. Гэвч нэмэлт элсэлтэд бүртгүүлж байгаа нь ховор бололтой. Энэ жилийн тухайд төгсөгчид ч элсэгчид ч буурсан үзүүлэлттэй байна. Жилд дунджаар 30 гаруй мянган төгсөгчидтэй үед хувийн хэвшлийнхэн элсэгчдэд санаа зовох зүйлгүй зөвхөн сургалтынхаа чанарт анхаардаг байсан аж. Тэгвэл өнөөдөр хэрхэх нь одоохондоо тодорхойгүй байна.

Элсэгчдийн тоо сүүлийн хоёр жил огцом буурсан

Нэг судалгаа дурдъя. 2012 онд улсын хэмжээнд 39 мянга 200 гаруй сурагч ерөнхий боловсролын сургууль төгссөн бөгөөд элсэлтийн шалгалт өгөхөөр 43 мянга 87 сурагч бүртгүүлсэн байна. Харин 2013 онд 43 мянга 864 хүүхэд шалгалт өгчээ. Ингээд харахад 2012-2013 онд элсэгчдийн тоо бага зэрэг өссөн хандлага харагдаж байна. Харин сүүлийн хоёр жилд огцом буурчээ. Тодруулбал, 2014-2015 оны хичээлийн жилд 11 дүгээр ангийг 34 мянган хүүхэд төгссөн байна. Өмнөх оны төгсөгчидтэй нийлээд 38 мянган хүүхэд элсэлтийн шалгалт өгөх хүсэлт гаргажээ. Харин энэ жил ерөнхий боловсролын сургуулийн тогтолцоонд өөрчлөлт орсонтой холбоотойгоор анхны 12 дугаар анги төгсч байгаа. Өмнөх жилүүдтэй харьцуулахад ерөнхий боловсролын сургуулийг хамгийн цөөхөн буюу 19300 сурагч төгсөж байгаа жил. Энэ жил өмнөх оны төгсөгчидтэй нийлээд ердөө 25813 шалгуулагч шалгалт өгөхөөр бүртгүүлсэн байх юм. Ингэхээр сүүлийн хоёр жилд их, дээд сургуульд орох элсэгчдийн тоо 12 мянгаар, ерөнхий боловсролын сургууль төгсөгчдийн тоо 14 мянгаар буурсан судалгаа гарчээ.

Хувийн сургуулиуд элсэгчгүй хэрнээ сургалтын төлбөрөө нэмснээр төгсөгчдийг үргээж байна

Элсэгчид бага үед сургалтын төлбөртэй холбоо­той асуудлууд зэрэгцээд яригдаж эхэллээ. Улсын их, дээд сургуулиуд сургалтын төлбөрөө 10-30 хувь нэмсэн гэх яриа байна. Гэвч сургуулийн удирдлагууд бүгд л “Одоохондоо хэдэн хувиар нэмэгдэх нь тодорхойгүй байна. Инфляцитай холбоотойгоор бага зэрэг нэмэгдэнэ” гэсэн хариу өгч байна. Ерөнхийдөө их, дээд сургуулиудын сургалтын төлбөр одоогоор 1.200.000-2300.000 хооронд хэлбэлзэж байна. Энэ нь кредит цагтай холбоотойгоор тогтоосон дүн. Харин хувийн хэвшлийнхэн энэ жил элсэлт багатай байгаа учраас сургалтын төлбөрөө нэмэх гэж яарахгүй байгаа гэнэ. Гэвч “Отгонтэнгэр”, “Газарчин”, “Монголын үндэсний их сургууль” зэрэг сургуулиуд сургалтын төлбөрөө 10 хувиас дээш нэмсэн байна. “Отгонтэнгэр” их сургуулийн хоёрдугаар дамжааны оюутан Н “Манай сургуулийн төлбөр 1.700.000 төгрөг байсан. Энэ жил 200 мянган төгрөгөөр нэмэгдсэн. Оюутнуудын ярьж байгаагаар бол энэ жил нэгдүгээр курст цөөхөн хүүхэд орно гэсэн. Ихэнх хүүхэд улсын сургууль гэж байгаа энэ үед сургалтын төлбөрөө нэмэх биш багасгавал элсэлтийн тоо нэмэгдэж болно шүү дээ” гэв. Оюутнуудын хэлж байгаагаар бол шинээр их, дээд сургуульд элсэхдээ мэргэжлээс илүүтэйгээр төлбөрийг анхаардаг бололтой.

Харин зарим сургуулиуд элсэгчдийнхээ тооноос хамаарч төлбөрийн асуудал ярих бөгөөд аль болох уян хатан нөхцөлтэйгөөр элсэгчдээ авах талаар ярилцаж байгаа бололтой. Мөн оюутны дотуур байр, сургалтын төлбөрийн хөнгөлөлт, тэтгэлэг зэрэг олон тал дээр хөнгөлөлт үзүүлж байгаа гэсэн.

Төрийн болон хувийн хэвшлийн их, дээд сургуулиуд өнөө маргаашдаа хүн багатай байна. Энэ сарын 25-наас амарсан оюутнууд ирж, багш ажилчид ажилдаа орж, хөл хөдөлгөөн нэмэгдэх төлөвтэй. Улсын сургуулиудын дотуур байр сураглах оюутнууд ч мэр сэр таарч байсан. Дотуур байр мөн л энэ сарын 25-наас үнэ төлбөрөө шийдэж, оюутнуудаа хэзээ хүлээж авах нь шийдэгдэх бололтой.

Д.Сүрэн