Month: August 2015

Хөвсгөл аймгийн Мөрөн хотын “Ирээдүй-XXI зуун” ахлах цогцолбор сургуулийг 2007 онд төгсөж байжээ. Сургууль маань 2000 онд ЗДТГ-ын ард талын урт цагаан байшинд байгуулагдаж байсан болохоор ингэж нэрлэсэн байх л даа. Өнгөрсөн зун 15 жилийнхээ ойг тэмдэглэсэн. Сургуулийн ууган сурагчдын нэг гэгдэх ер нь сайхан шүү. Анх байгуулагдахдаа бусад сургуулиудаас нэг нэг анги татаж авсан юм. Тийм болохоор ч зургаа болон гуравдугаар хорооныхон III арван жилд, дөрөв, хоёрдугаар хорооныхон II арван жилд, долоо, наймдугаар хорооныхон I сургуульд сурдаг байтал манай ангийнхан Мөрөнгийн төвийн өнцөг булан бүрт гэртэйгээрээ онцлог. Тал талд гэртэй шиг өөр өөр сонирхолтой хүүхдүүд байжээ. Өнөөдөр Н.Бямбабаяр Анагаах ухааны үндэсний их сургуульд багш, А.Нандинцэцэг NTV телевизэд найруулагч, Ч.Чойжамц “Хас” банкинд эдийн засагч, Ж.Лхагважаргал Мөрөнгийн Хөгжимт драмын театрт гоцлол дуучин, П.Ууганбаяр аймгийн ЗДТГ-т жижиг дунд үйлдвэрлэл хариуцсан мэргэжилтэн, Ж.Даваахүү Арбулаг суманд газарзүйн багш, Г.Эрдэнэбаатар Гэмтлийн эмнэлэгт эмч гээд үргэлжилнэ. Энд тэнд төрөл бүрийн л ажил хийцгээж байна. Бүгдийг нь бичвэл дэндүү нуршуу болох байх л даа.

Манай ангийнхны хамгийн их хүлээдэг зүйл нь спортын тэмцээнүүд байж. Б.Мөнхсүлд, Пүрэв-Очир, Н.Түмэнцэнгэл, Д.Ганзориг гээд ангийн хөвгүүдийн бараг тал нь сагс, волейбол, жүдо, чөлөөт бөхийн дугуйланд явна. Хаана л тэмцээн уралдаан болно сайн оролцдог болохоор ангийнхан спортын уралдаануудыг алгасалгүй үзнэ. Бүүр бардаад бусад багийнхны хөгжөөн дэмжигчид дунд очиж суудаг л байлаа. Аминдаа илүүрхэж байгаа юм. Өнөөдүүлийн дэмжиж байгаа багийг хожиж байхад нь ганцаараа орилж дэмжээд л, баахан хорссон харц өөр дээрээ тусгаад сууж байна. Одоо бодоход ичмээр ч хүүхдийн л зан байж дээ. Спортод дуртай болцгоосон нь ч учиртай. Жүдогийн дугуйланд манайхан ч тавдугаар ангиасаа ихэнх нь явсан даа. Учир нь Цэрэннадмид багш хичээл заадаг байсан болохоор тэр байх. Бэлтгэл хийхээр очих бүрт л хавчуургатай гурилан боов өгнө.

Идэх юм өгдөг байсан нь ч биш ерөөс тэр сэтгэл нь татаад байдаг байсан юм. “За жаахан юм идчихээд биеэ халаа. Өлөн ходоодтой бэлтгэл хийвэл олигтой болохгүй. Тэгээд булчин чинь ч томрохгүй” гэнэ. Өнөөхийг нь идчихээд хувцсаа солиод гүйж өгнө дөө. Үнэхээр л хүч чадал ороод ирэх шиг л санагддаг байсан юм. Бид жүдогийн дугуйланд явахын тулд комиссын бараан дээрээс таеквондогийн кимоно авч өмсдөг байжээ. Тэр үеийн зурагнууд байдаг л юм. Хүүхдүүдийнхээ төлөө сэтгэл тавьж чаддаг багш ганцаар тогтохгүй л дээ. Монгол хэлний Хишигжаргал багш байна. Бүгдийг нь ном уншуулж байж санаа амардаг хүн байсан байх аа. Сургуулийн байтугай аймгийн төв номын санд карт нээлгээд ном уншихыг шаардана. Өөрөө долоо хоног бүр аймгийн номын сан дээр очиж картыг нь шүүж биднийг ямар ном авч уншсаныг үздэг байж билээ. Бид ч багшийн хичээлийг тасална гэж үгүй. Хэн ямар ном уншсаныг хэлээд тэр номных нь тухай яриулна. Өөрөө уран зохиолын талаар хачин гоё ишлэлүүд хэлэх. Үүнээс ч үүдсэн үү монгол хэлний бүсийн олимпиадад манай анги ангиараа гуравдугаар байрт шалгарч байсан юм. Одоо ч идэх юм зөөж, амралтынхаа өдрөөр номын сангийн тэр олон картыг шүүж, тэмдэглэл хийж суугаа биз дээ, багш нар маань.

Тавдугаар ангиас наймдугаар анги хүртэл Нарангэрэл багшийн удирдлага дор суралцсан. Багш орос хэлний хичээл заана. Бие жаахан муутай хүн л дээ. Тийм болохоор ангийнхан чив чимээгүй л сууцгаадаг байсан. Хэрвээ шуугилдаад багшийг орилуулбал ухаан алдаад уначихна гэж айдаг байсан юм. Нэг удаа ухаан алдаад сэргэхгүй хэдэн минут болоход нь ангиараа бөөн уйлаан майлаан болж байлаа. Тэгж хаширсан хүмүүс ер нь үймүүлэхгүй л дээ. Сонин нь багшийн биеийг бодож үймүүлэхгүй суух нь хичээлийн ахицад нөлөөлж байлаа. Харин наймдугаар ангиас технологийн Дүүрэнжаргал, шугам зургийн Уужимбаяр, газарзүйн Батлхагва, Уранбилэг гэж баахан анги даасан багш нар солигдлоо. Тэгсээр нийгмийн ажилтан Ю.Цэнгэлмөрөн багш дээр тогтсон.

Бид чинь наймдугаар ангиас аравдугаар ангид шууд ороод арваннэгдүгээр анги гэж төгсөж байсан юм. Сүүлийн хоёр жилд нь Цэнгэлмөрөн багш л биднийг чиглүүлнэ. Чанга дуугаар ярьдаггүй, сайхан инээмсэглэдэг багш. Багш шавь гээд баахан ёс суртахуун дамжихгүй амар хүн дээ. Сурагчдынхаа найз шиг л явж байна. Нөгөө хэдийнхээ дурлалын асуудлыг ч сонсоод л зөвлөөд явдаг байсан байх. Өнөө Боловсролын яамныхны яриад байдаг “Багш хүн сурагчтайгаа найз, зөвлөгч байх ёстой” гэсэн үг багшийг л санагдуулаад байдаг юм. Тийм ч болохоор нэг л мэдэхэд үгэнд нь орчихсон элдвийн ажил хийгээд явж байдаг байлаа. Мөрөнгийн төвийнхөн нүүрс түлнэ гэж үгүй. Намар болохоор дэнэгэр дэнэгэр нойтон гуалингууд “Зил-130” машины тэвшээр аваад хашаандаа хураачихдаг байлаа. Одоо энэ ойн байцаагчид харвал бараг цус харвах байх. Тэр түлээнээс хөрөөдөцгөөнө дөө. Хүүхдүүд л болсон хойно цугларах боломжийг алдахыг хүсэхгүй. Ангиараа хэн нэгнийхээ эмээ, өвөөгийн түлээг хөрөөдөж, хагалж, хурааж өгнө. Мөн зарим айлд очиж тогтсон хөлсөөр түлээг нь янзална. Гэр гэрээсээ цүдгэр хөрөө, сүх, балт авчраад нэг л амралтынхаа өдөр түжигнүүлж орхидог байлаа. Түүнээс авсан мөнгөө ангийн дарга Нандинцэцэгт хадгалуулна. Өнөөх нь баасан гариг бүр хичээлийн дараа болдог ангийн хурал дээр “Ангийн угаалтуурын хагарсан толийг сэлбэж тэдэн төгрөгөөр авлаа. Тэрийг эмнэлэгт хэвтэхэд нь ангийн өмнөөс эргэж ийм ийм гурилан боовыг тэдэн төгрөгөөр авч аваачиж өгсөн. Одоо тэд үлдээд байна” гээд тайлагнана. Түүнийгээ “ангийн мөнгө” гэж нэрлэнэ.

Хичээл бүртээ сайн сурагчтай. Бямбасүрэн гэхэд монгол бичгийн аймгийн гурван удаагийн аварга. Ердөө гурван удаа л орсон гэж байгаа. Өнөртогос, Чойжамц нар алгебрын хичээлийн аваргууд гэгдэнэ. Аваргуудыг харин Ууганбаяр, Бямбабаяр, Хосбаяр нарын нөхөд зөвшөөрдөггүй байсан байх аа. “Өөнөөгийн ард сууж л хуулахгүй бол алгебрын шалгалтад балрах байх” гээд хамаг нууцаа ярихад өнөө амбангийн Жигмэд “Молиго Очир, молиго Очир гэнэ. Ямар гар зөрүүлж үзсэн биш” гэдэг шиг хариу хэлнэ.

Хоч нэр ч зөндөө. Бүр бүтэн өгүүлбэрээр ч хоч өгчихнө. Бор царайтайгаа Цагаанаа гэж дуудна. Үүрийнтуяагаа “хүүрийнтуяа” гэж байж баахан гомдоогоод больцгоосон юм. Нэг хэсэг Д.Отгонбаяр “крант” гэдэг хочтой болчихвоо. Мөрөнгийн тал бүрд гэртэй хүмүүс байдаг болохоор яахав гэрийн зүг явдаг явдгаараа л үлдэж ангиа цэвэрлэдэг байлаа. Цэвэрлэхдээ сургуулийн өлгүүрийн дэргэдэх паарнаас усаа авна. Гэтэл нэг удаа паарнаас ус авдаг крантны түлхүүрийг жижүүр аваад явчихаж. Ёрдойсон нарийхан шон нь үлдчихсэн хэрэг. Ангиа цэвэрлэхээр үлдсэн баахан хүүхэд шаваастай. Тэгтэл манай Отгоо хувингаа барьж очоод мойног хуруугаараа өнөө шонг нь мушгиж усаа авчихаад буцааж хаагаад явчихсан гэж байгаа. Ангийн үүдэнд баахан охидууд дагаж ирээд “ус авах гэсэн юм” гээд зогсчихсон байж билээ. Булчин шөрмөс сайтай хэрнээ уяхан гэж жигтэйхэн. Түмэнцэнгэл нэг удаа цуг явж байгаад болжмор алсан байгаа юм. Өнөө “крант” маань “Энэ болжмор алчихаад нис нис гээд шидээд байсан” гээд уйлчихсан явсан юм даа. Гэхдээ нунж дорой, маанаг эр ч биш шүү. Аливаа юм болоход Отгоогийн амыг дагах нь олон байсан даа. Одоо харин ангийн охин Уранчимэгтэй хуримлаад хоёр хөөрхөн хүүхдийн ээж, аав болоод хувиараа бизнес хийгээд л гялалзаад явж байгаа.

Зугаалга хийх гэж хавар бүр л юм юм болно. Ээж, аавууд тэр бүр явуулахгүй дээ. Багш ч “Эцэг, эх чинь дургүйцнэ” гээд халгаахгүй. Өнөө хэд нь гэр гэртээ очоод “Надаас бусад нь явах гэж байна” гэж гоншгонодог. Тэгээд өөрсдөө хуйвалдаад эцэг, эхийнхээ өмнөөс багшдаа захиа бичсэн гээд цаас авчирцгаана. Багш юу гэж итгэх вэ дээ. Гэхдээ л эцэг, эхчүүдийн төлөөлөл, багш зэргээ аваад явцгаадаг байлаа. Дандаа л дөрөв хоног зугаална гэж гараад үсрээд хоёр хоночихоод ирдэг байсан юм. Одооных шиг бүхээгтэй машинууд ч ховор байж. “Зил-130” машинтай л явцгаана. Бороо орвол норцгоогоод л, дуулалдаад л. Наранбумбатын рашаан дээр нэг удаа зугаалгаар оччихоод байж байтал хоригдол шоронгоос оргоод ууланд бүгчихсэн гэсэн яриа гарчихваа. Хөвгүүдэд баатарлагаа харуулах алтан боломж шүү дээ. Майхнуудын өмнө сүх барьчихсан ээлжээр жижүүрлээд л. Уул руу ганцаараа явангуут араас охидууд бөөнөөрөө хашгиралдахад нь “Намайг яаж л чадав гэж” гэж хариулах гэх мэт. Өнөө оргодол нь ирсэн бол яах ч байсан юм. Галын наадам хийж байгаа нь энэ гээд баахан мод овоолж шатаагаад тэр хавиар нэг оч үсэргээд салхи майхан руу эргээд баахан цоохор, цоорхой майхантай болж байлаа. Гэнэт бороо орж л баярлуулсан даа. Хамаг майхнаа шатаачихсан бороонд эрүү шүдээ зодолдуулсан хүмүүс гал тавиагүй азтайгаа гайхацгаагаад гэртээ харьтлаа л ярилцсан юм даг.

Дурлалын явдлууд ч бишгүй. Өнөө хэд чинь хоорондоо дурлалцаад л байна. Аравдугаар ангид Ж.Азжаргал гээд охин шилжээд ирэв ээ. Хөвгүүд их сонирхоно. Охидууд ч гадуурхах маягтай. Золжаргалын төрөл юм болохоор өнөөх нь л хамт явж харагдана. Бүр Мөнхсүлд далан дээрээ “Азжаргал” гээд шивээс хийлгэчихсэн байсан юм. Хамгийн сенсацитай дурлал тэр байсан байх. Сүүлд нь дурлал нь бөхөөд шивээсээ дарах гээд баахан эрээччихсэн нь бэхтэй алгаар дарчихсан мэт дал мөртэй болгосон доо. Тэгээд ч удаагүй хөвгүүдийн сонирхол буурч ангид ад үзэх асуудалд ч цэг тавигдаж байлаа.

Жил бүрийн намар “Алтан намар” кросс уралдаан гээд Дулаан хан уулын өвөр лүү сурагчдыг жагсаалаар гүйлгэнэ. Замдаа бахардсаныгаа чирээд л гүйлддэг байлаа. Тэндээ очоод төрөл бүрийн спортын арга хэмжээнүүд байгуулна. Нэг сургуулийн 2000 шахуу сурагч очихоор наадам болж байгаа дайны л зүйл болно. Хуушуур, ундаа зардаг хүмүүс ч оччихсон байх. Анги бүр өөр өнгийн хувцсаар жигдрэх ёстой. Манай анги нэг жил улаан хувцсаар жигдэрвээ. Яагаад ч юм улаан хувцас их цөөхөн байж. Ингээд Мөрөнгийн захыг тойроод харьж байгаа юм. Маргааш нь Ганзориг нээх том улаан ноосон, хоолойтой цамц нүцгэн бие дээрээ өмсчихсөн ирлээ. Тэгээд бүх л тэмцээнд түүнтэйгээ оролцоод их төвөгтэй харагдаж байж билээ.

Сургуулиа төгсөцгөөгөөд монтаж хийлгэхдээ яагаад ч юм арван жилийн хойно буюу “2017 онд төрөлх ангидаа уулзацгаая, найзууд аа” гэсэн бичигтэй байсан. Одоо хэд гурваараа тааралдах болгонд л “Ямар тэнэг нь арван жилийн дараа уулзах тов бичүүлчихсэн байна аа” гээд шогширцгоодог юм. Арай наана уулзаад сунгаад явах байсан юм байна л даа.

Энэ мэтээр үргэлжлүүлээд байвал ангийнхны тухай дурсамж хөврөөд л байх болов уу. Нэгийгээ эмнэлэгт хэвтвэл ээлжээр эргэдэг. Нэг нь шүлэг бичвэл бусад нь хуулаад цээжилдэг. Сайхан дуулдгийгаа тэмцээн бүрт оруулж дэмжих гэдэг. Спортын тэмцээнүүд дээр алгасалгүй очиж дэмжицгээдэг. Амь нэгтэй анги явжээ. Сайхан байгальтай газар, сайн багш нарын нөлөөн дор хүүхэд нас өнгөрсөн нь эргээд бодоход үлгэр мэт аятайхан.

Өнөө ч гэсэн аливаа хэрэг гараад юм асуухад хэн нэг нь түүнийг мэддэг мэргэжлээр ажиллаж байгаа нь сайхан байдаг юм. Ангийнхаа андуудын нэрсийг бүгдийг нь оруулж ч чадсангүй. Үлдсэн нь сэтгэлийн өвөрт дурсамжийн дотор байж байг дээ. Мөрөнгийн хөндийд мөр мөрөө түшиж явсан найзуудаа дурсахад ийм байна. Сургууль маань байраа сэлгэж Дэлгэрмөрөнгийн хөвөөн дээр дөрвөн давхар дэнхэр цагаан байшинд суурьшсан байна лээ. Өнөө 2017 он ч одоо ойрхон байна даа.

Ж.БАЯРСАЙХАН

Авьяас билиг бол:
хэн хүнийг эзэмшсэн мэргэжил, эрхэлсэн алба тушаал, эд хөрөнгийн арвисыг нь үл харгалзан туурвин бүтээх гэдэг тамын
ажилд боолын ёсоор зүтгүүлж, энхжингийн жаргалд умбуулж, алдрын жигүүр
ургуулдаг чанад жаягтай.

Тийм нэг хүний
тухай, түүний олон талт туурвил дундаас зөвхөн яруу найргийн нэгэн номынх нь
тухай энд ө өгүүлье.

Тэрхүү эрхмийн
нэрийг Дэлхийн эрүүлийг хамгаалах байгууллагынхан бол андахгүй. Учир нь тэрбээр
тэрхүү том байгууллагын Зүүн Азийн бүсийн товчоонд хориод жил дэд захирал
хүртэл дээд алба хашсан ганц монгол хүн. Нутаг усаар бол Монголын Швейцарь
хэмээн алдаршсан хоймор нутгийн хийморь төгөлдөр ард халх, мэргэжлээрээ бол
цагаан нөмрөгт оточ маналын бүрэлбаа.

Хэрвээ тэр бээр
яруу найраг, их утга зохиолын омголон хөлгийн дэл сүүлнээс атгаж аваагүйсэн
бол, мэргэжил нэгт С.Эрдэнэ, Ж.Аминдаваа, Ш.Ванчаарай, Ц.Мухар нар шигээ
хүүрнэл зохиолоор амьдралыг оношлон роман туужис хэвлүүлээгүйсэн бол,
Т.Очирхүү, Л.Лувсандорж, Л.Одончимэд, С.Оюун, Л.Мягмарсүрэн шиг яруу найраг
хэмээх мөнхийн усыг хүмүүст хүртээгээгүйсэн бол, “Соёл эрдэнэ”, “Идэр жинчин”,
“Үхэрчин хүвүүн Цэрэндорж” зэрэг олон дуугаар алдраа мөнхөлсөн Н.Наваан-Юндэн
маарамба шиг дуу гэдэг олон гэрэлт шувуу нисгээгүйсэн бол: төрд хэрэгтэй
зайран, төвхнөсөн сайн амьдралтай, жирийн л монгол эрийн нэг байх байлаа.

Юм үзэж, ном
судалж, нүд нээсэн тэрбээр: хөдөлгөөнөөр өлсөх дургүйчүүдийн нэг болохын учир
миний урланд ирж ёндгойг ёвруураар ёвчиж, ёнхлой руу нь ёндгос хийлгэж, өөрөөр
хэлбэл ёворцог наадсаар танилцсан бүлгээ. Би хожигдохдоо “Жиримэн сүлжээ”,
“Монгол ертөнцийн гурав”, “Монгол Жангар”, “Монгол бэлгэ үг”- ийн ботиуд өгдөг.
Тэрбээр бас “Ухааны есөн цацал”, “Бурхан ухааны дээжис”, “Таж Махал”, “Учиг
ухаан, сэжим үг” шүлэг найраглалын ном бас “Бүдэг улаан од”, “Хэлтгий тавилан” зэрэг роман өгдөг юм байна.

Тэрбээр хоёр өөр
нийгэмт улс гүрэнд нүд нээсэн, хорвоо авхайн нүүрийг энгэсэггүй харж таньсан
сэхээтний ухааны цараагаар булдан амьдралыг арай өөр өнцгөөс дурандан бичдэг
туурвилын эзний нэг ажээ. Түүгээр ч үл барам Бурхан багшийн 423 шад сургаал
“Дхармапада” -г “Буддын ухаарлын зам” хэмээн эх хэлээрээ эвлэгхэн шүлэглэн
буулгасан нь хэн бүхний хийчих ажил биш. Нойроо хулжаахгүйгээр, харь хэлд
цагаашрахгүйгээр, номд зарцлагдаж ухаантны цээнд хүрэхгүйгээр, чөмгөө дундартал
суухгүйгээр өдий олон ном ард түмнийхээ алганаа тавьж чадахгүй гээд бодохлоор
их утга зохиолд маань нэгэн зөв, төв бас ч товхийсэн зохиолч, найрагч,
орчуулагч нэмэгдсэн нь илэрхий.

Усныхаа хөөсийг
уянга гэж андуурдаг, ялааныхаа жингэнээг яруу гэж эндүүр­дэг шүлгэнцэр бишийг
түүний “Шатар заалгахгүй Монгол” шүлгийн түүвэр батлах мэт…

Цагаан цаасанд

Ухааны нь барж
буулгаагүй

Цагийн урт

Уургы нь халж
хүчрээгүй

Нүүр бардам
түүхтэй

Сүүрс алдам
нутагтай…

Босоо түүхтэй
Монголын

Нисээ золтой
түмэн-

Нүүдэлчин
Монголд Та нар

Нүүдэл заах ч
юм уу даа!

Нүүдлий нь
мэддэггүй хүн уул нь

Шатар
заадаггүй л гэдэгсэн…
(45-49 хуудас) хэмээн агсарч элэг буруу харь улс гүрний бараан санаархлын сүүдэрт ганхан гуйван яваа ард түмэн, улс
орноо өмөөрөн хашгирсан сэтгэлийн үгээрээ номоо нэрлэсэн нь найрагч маань гоё
чамин үгийн үер буулгагч бус голч үнэний гүн рүү өнгийн хашгирагч санагдав.

Уншихаар шийдлээ.
Хайр дурлал, хань ижлийн тухай халуун сэтгэлийн дулаан шүлэг цөөнгүй байна.
Залуу найрагчдын уянгалуулж чадах шүлгээс гадна дуртай хүн болгон бичиж чадамгүй сэрэмж, сэтгэмж, сэтгэлийн
хайлан мөрүүд нь цээжнээ үлдэх аж.

Дэрлэсэн дэрий
чинь нүүрэндээ нааж

Дэндүү дассан
үнэрий нь цээжиндээ юүлж

***

Хяруу цохиогүй
анхны хайраа

Харамлаа нь
үгүй чи минь наддаа

Буурал хорвоон
жаврыг үргээсэн

Буянтай ханийн
тэнгэр билээ

***

Сайхнаас
сайхан сайхан чинь

Буруу бишээ
бүсгүй минь

Саран атаархам
царайгаа

Нууж хаалтай ч
биш дээ

***

Дэрэнд толгой
холбоотой ч

Зүрх ондоод
цохилдог

Дэндүү
гэгэлгэн хорвоог

Зүхээд,
зөвтгөөд ч нэмэргүй

***

Уйтай шөнийг
цэлмээж

Зүүдэнд гийсэн
царай чинь

Унаган хайрыг
цалгиаж

Зүрхэнд
хайлсан шивнээ чинь

Уулын цэнхэр яргуй
шиг

Сэтгэлд
хагдран гандаагүй ээ

Уран ганган
зэрэглээ шиг

Сэмэрч бодлоос
арилаагүй ээ…

Уянга яруу юу,
яруу. Утга чамбай юу, чамбай. Урлал өрлөг жигд үү, жигд. Хамгийн гол нь найрагт
амин сүнс, шүншиг нь болдог: хүн сэтгэл энд үерлэж байна. Өвөрлөгчийн их
найрагч Л.Одчар “Цагаан шүлэг бүр ус биш, эрээн шүлэг бүр тос бус” гэж
айлдсантай би санаа нийлдэг.

***

Шувуун сүүдэр
тооноор

Дайрахын
төдийд хөвөлзөн

Шулга шаазгай
гадаа

Дагшихын
тоогоор дэгэлзэн

Голоос ундрах
хайраа

Хоолой юундаа
зангируулан

Говийн Лха бурхандаа

Хүүгээ
залбиран сууна уу даа ээж минь Та….

***

Мянганы
цаанаас хүүгээ

Ирэх нь үү дээ
гэж

Мэргийн дөрвөн
шагаагаа

Шигшиж суугаа
даа аав минь.

Эдгээр нь
хэдийгээр цагаан шүлэг боловч усан эрвинтэй биш, тосон хүрээтэйд нь би олзуурхав.

Яруу найраг бол:
хүний хэлээгүйг хэлж чадах урлаг. Элэгдсэн пянзны гуншаа үглэлээс дээрх бадгууд
онхи өөр учир би олзуурхав. Тэгээд ч энэ номонд
“Сүүгээр цавдсан ерөөл буюу өмнөтгөл” хэмээх мялаалга үгэндээ Бавуугийн
Лхагвасүрэн “Уншигдах мөрүүдийн чанад дахь баяр шаналан хоёр нь хэм
хэмжээнээсээ илүү мэдрэгдэж байгаад нь баярлавч ханаш­гүй… Бие ухааныхаа дээж
сэтгэлгээг хүмүүний төлөө өргөсөн “Сүүдэргүй зул” гэж нэрийдмээр байна хэмээн
үнэлсэн байна. Түүний амнаас иймэрхүү магтаалын жинтэй үг ховорхон гардгийг би
яахан эс андах билээ. Бавуугийн бавгар яахаараа ийм алтан магтаал амнаасаа
асгав гээд содон нэрт номыг сонжингуйхан уншлаа.

Тасан
харанхуйд буяны мэлмий хаагдахад

Тасарсан амь
шороонд мааньгүй булагдахад…
тэр бээр тамд унасан шиг тарчилдаг сэтгэлтэн болохоо илтээр илэрхийлжээ. Өрөвч
сэтгэл бол: яруу найргийн алтан амь. Буяны мэлмий тас харанхуйд хаагдахыг ч,
булхир шороонд тасарсан амь булагдахыг ч билигүүн нүдтэн л, өрөвч сэтгэлтэн л
олж үзнэ. Нас барсан хөөрхөс мааньгүй буцах шиг эмгэнэл хаа байх билээ. Ийм л
сэрлийг, тийм л сэтгэлийг хүмүүст хүргэсэн шүлгийг найраг гэдэг.

***

Эмээлтэй морио
хөлстэй нь нугаслан

Эрээн банзлаар
солихоос буцахгүй

Ивээлт ханиа
харь хүмүүний

Энгэрт түлхэж
хөлжихөөс сийхгүй

Монгол цус
гашилж байна

Монгол ёс
гасалж байна…

Энэ бол: манай
зохиолч найрагчдын хэн нь ч олж хэлээгүй: нийгмийн, оюун сэтгэлгээний өвчлөл,
доройтлыг эгээрэн зовнисон гаслал,
гансрал биш гэж үү! Ардчиллаа эрэггүй эрх болгон төөрөлдөж, амьдралаа эрээгүй
шалиглал болгон бузарлаж буйг энэ цагийн элдэв олон Нам олж үзсэн үү!? Гурван
саяын халдашгүй өмчийг гурван зуун хулгайч дээрэмдсэнээр:

Монгол цус гашилж

Монгол ёс гасалж

байгааг нотолсон
гэрчийн өчиг үүгээр дууссангүй. Эмээлтэй морио хөлстэй нь нугасалдаг эрлэгийн
элч хэн бэ гэж асуухад эзэн нь олдоно доо. Морь сойдог хятад: монгол хүн мөн үү
гэж асуухад шадар сайд сандарна даа.

Жадамбын хамгаас
их хөндөх дуртай сэдэв нь: эгээрэл,
гэгээрэл. Эгээрсэн сэтгэлээс гэгээрэл, гэгээрсэн тархинаас гэгээн эгээрэл
сацрах жамтай.

Ардын уран
зохиолч буурал Бадарч Бурханы сургаалыг шүлэглэн сүжиг­тэнд сүсэглүүлж, хамбад
хайр­лагдсан нь буддын ухааныг монгол найргаар сондорлох эгээрлийн цээнд
хүрсний туяа. П.Бадарч шиг ард түмний танил болоогүй, алдар цолын оргилд
хүрээгүй байгаа нь үнэн боловч, авьяасыг ариунаар охилж, гэгээрлээр сэтгэлийн
харанхуйг сэмлэж яваа монгол хүмүүний
хувьд З.Жадамба:

Хүн:

Эхийн хэвлийд
ургаж

Дэлхийн
хэвлийд жаргадаг.,

Бурхан чөтгөр
хоёрын

Буудал сэлгэх
бэлчир… гэж
шүлэглэжээ.

Энэ бол: эжийгээ
эх орон, эх дэлхий шигээ хайрлахын сургаал, эх дэлхий, эх орноо ижий шигээ
хамгаалахын ухаарал юм даа. Түүгээр үл барам ямар ч хүний сэтгэлийн гүнд буяны
гэгээ, бузрын сүүдэр сүлбэлдэн оршдогийг яруухнаар гарган хэлж чаджээ.

Нэг л удаа
гүйлгэж уншаад цааш нь түлхчих сувсан шүлэг биш, харин унших бүр утгын солонго
нь алаглан сацрах найргийн увдис нэг бус
тааралдана.

Хаа нэгтэйгээс
харах

Бурхан ч гэж байхгүй

Харанхуй даган
бүртэлзэх

Буг ч гэж
байхгүй

Биширч шүтэж
явбаас

Бурхан өөрт
чинь хурна.

Бэргэж айж
явбаас

Буг өвөрт чинь
шургана.

“Бурхан ч сэтгэлээс
гарна, буг ч сэтгэлээс бүт­нэ” гэж айлдсан Ноён хутагт Равжаагийн томъёололтой
агаар нэгэн буй нь олзуур­халтай. Тэр мэтээр олонхи уншигчийн танил бус энэ
яруу найрагчийн асааж барьсан зул нь ойрын төдийгүй холын хүнд ч гэрэл болж
харагдахуйц байгааг би олзуурхнам.

***

Мөнхийн юм шиг
амьдралд шунах

Хүний хүсэл
хязгааргүй ч

Мөчийн дараа
байхын барилгүй

Хөөрхий бие нь
хэврэг…

Энэ бадаг эгэлгүй
шунал хүсэлдээ шатан: эх орон газар шороогоо араг яс болтол мөлжин хоосолж, ард
олноо ядуурлын өвдөгт сөхрүүлэн буй хэн хүний сэтгэлд ухаарал цацахгүй гэж
үү!

Ер нь авьяас
билигтэн бүхний амжилт нь: миний бахархал, алдас эндэс нь миний гоморхол
болдгийг цухас дурдсу. Дээр дурдсан олон ном, роман, найргийн түүвэр, Бурхан
ухааны судрын орчуулгыг бидэнд өгсөн, халуун элгэндээ ч, харь газарт ч
Монголынхоо нэрийг халтартуулаагүй, эх орноо эндүүрээгүй, эрдэнэс алт, олох
шуналаар ээж нутгийнхаа элгийг ухаагүй чанадын сэтгэлт эрхэм бол Олхонууд овогт
Замбалгарав хэмээх ачтан маарамбын хүү
Жадамба болой.

***

…Сайхан
Монгол орныхоо

Салхи шороог
үнэрлэхүйд

Хилийн чанадад “жаргасны”

Хий хуй
минь дарагдана

…Урсах цус
минь

Онон, Туулын
ундраа учир

Урагдах бие
минь

Алтай, Хангайн
шороо учир

Хатан дэлхийг
сөгдүүлсэн

Эзэн тэнгэр
эцгийнхээ

Хазайх ёсгүй
тугийг түшиж явах зарлигтай би…
гэж омгорхсон монгол шүншигтэй, монгол шүлэгтэй

Жадамба:

Хангалын
туурай мэт зүрхэнд төвөргөөтсөн

Харангын
цуурай мэт дотор сэртхийлгэсэн

Янагийн шивнээ
мэт сэтгэлд хоногшсон

Ялын зарлиг
мэт тархинд тас хийсэн

Хумсны толион
чинээхэн ном

Хурмастын доор
ганцханыг туурвих юмсан… хэмээн
харанхуй шөнө зүүдээ манаж, гэгээн өдөр зүрхэндээ шивнэн, үсээ шингэлж явдаг
нь: гурван сая ардаа тамлаж, гуч ачаа өрөнд унагааж яваа гурван зуугаад
дээрэмчдийн бодол сэтгэлээс юутай тэнгэрлэг.

УИХ-ын индэрт ч,
утга соёлын энгэрт ч голтой галтай үгээ хэлдэг манай ардын уран зохиолч
Бавуугийн Лхагвасүрэн Жадамбын “Хэлтгий тавилан” романыг “Бидний амьдран буй
өнөөдрийн нийгмийн гэрэл сүүдэр, бузар ариун хоёрын үнэн дүрийг машид энгийн
агаад ээдрээтэйгээр дүрсэлсэн нь чухам л зохиогчийн гэгээн чадавхи гэж хэлмээр”
хэмээн магтсан бол “Бүдэг улаан од” романыг нь “Зохиогч маань сэтгэлгээний,
хүмүүний ухааны хязгааргүй чадавхи, зургаа дахь мэдрэхүйн ид шидийг өнөөдрийн
амьдралын бүхий л гэрэл сүүдэртэй холбон үгүүлж эгэл амьдралд оюуны таагдашгүй
хүчин чадал хэрхэн зэрэгцэн оршиж буйг тод томруун харуулсныг бахархан
тэмдэглэмээр” хэмээн үнэлсэн байна лээ шүү.

Харин би зөвхөн
яруу найргийн нэгэн номынх нь тухайд урмын гийнгоогоо өргөж буй нь энэ. Ер нь ч
өөлд өвгөн бол: хүүхдэд бурам, хүнд урам өгөх дуртай монгол өтгөсийн нэг.
Монголын энэ жудгийг аялдсанаа ч бус, ном дотроос ухаан авьяас олсондоо
сэтгэлийг гэрлээр сүлэм, сэжиг хилэнцийг үргээм, тэр ч байтугай шигтгээ болгон
эшлэм мөр бадаг цээжний харанхуйг цуулан зуралзсанд нь талархлын үгээ хэлэв
шүү. Сүүлийн 30 жилд Монголыг мөхөөсөн эрэггүй эрх чөлөөний үерийн үед: хэлэхэд
цээж уужирмаар эрх чөлөөг магнай тэниймээр зөв эдэлж буй ганц салбар бол утга
зохиол. Утга зохиолынхон газар ухдаггүй, оюун ухаанаа ухдаг. Утга зохиолынхон
гадаадынхны гар хөл болдоггүй монгол сэтгэлгээгээ дээдлэн монгол бичиг, монгол
соёлоо хамгаалдаг. Энэ зүгт эрхэм нөхөр идэвхийлэн орно гэдэгт итгэе.

Ургацаа хураах
улирлын сайхан нь намар билээ

Ухаанаа ботилох
насны намар нь идэр нас бүлгээ.

Миний багш эх
оронч, интернациональч, эрдэмтэн зохиолч Бямбын Ринчен Жагарын оронд Жадамба
чамтай уулзсан бол:

Бум наслах бус,
хүүхээ

Бушуухан гүйцээ
гэж урмаар ташуурдах байсан буй за.

Харин төрийн
гурван удаагийн шагналт, эрдэмтэн, их багштан, зохиолч, яруу найрагч
Ц.Дамдинсүрэн чиний номыг уншсан бол

Хөвсгөл нутагт
Швейцари бий

Хөвч тайгад
цаатан бий

Халзан Жадамба-д
авьяас бий

Хамаагүй басаж
болохгүй ээ гээд жиг жуг инээх байсан буй за.

Гэвч энэ бүхэн
бол таныг өндөр Цоодолоос өндөр боллоо, “Өндөр Хүрлээгээс (Лхамсүрэнгийн
Хүрэлбаатар) илүү үгүүлэхүйн арслан
болжээ” гэсэн үнэлгээ бус.

Харин “Алтай”
Ч.Лодой­дамба, Л.Түдэв, “Хангай” Явуухулан, “Хэнтий” С.Эрдэнэ, Н.Нямдорж,
“говь” С.Дашдооров, До.Цэнджав нарын араас улам бүр хурдалж, ухаанаа уудлан
уухайлах аваас Хорьдол сарьдгийнхаа тэргүүн дээр найраг бүтээлийнхээ сүрлэг
сайхан овоог заламлана гэсэн итгэлээр шандаст хүлгийн гийнгоо, шатрын нүүдлийн
ШАЛАА, ДУЛАА болгон ташуурдаж буй минь энэ бүлгээ…

Туульч өөлд, тэмээчин

Т.Галсан

Зөвлөлтийн зохиолч Анатолий Буйловын “Их нүүдэл” хэмээх роман бий. Түүний бичсэн “Их нүүдэл” романы ялгарах онцлог нь дэлхий дээр дэндүү цөөхүүлээ оршин буй цаатан иргэдийн тухай өгүүлснийх. Тэр дундаа тундрын хатуу ширүүн цаг уур дор Ази гарвалт цаатнууд хэрхэн аж төрдөг, социализмын үед цааны аж ахуй ямар байсныг тодоор тусгасан. Тодруулбал, 3өвлөлтийн үеийн хамгийн сайхан, хамгийн догшин нутгийн нэг Алс Дорнодод номын үйл явдал өрнөнө. Ер нь А.Буйлов тус номыг бичихээсээ өмнө “Лениний туг” хамтралд долоон жил цаа маллан, ан гөрөө хөөж явсан нэгэн гэдэг. Тэрээр Монгол угсааны хүн гэдгээрээ Зөвлөлтийн үед бардамнадаг байсныг өгүүлэх хүн цөөнгүй. “Их нүүдэл” роман А.Буйловын төрсөн хот болох Хабаровскийн комсомолын шагнал, Бүх Холбоотны уран зохиолын М.Горькийн нэрэмжит уралдааны нэгдүгээр зэргийн шагналыг хүртсэн байдаг.

Ингээд бараг мянган хуудас үргэлжлэх “Их нүүдэл” романы тухай товч өгүүлье. Гол дүрийн баатар болох Николка цаатан иргэд, тундрыг зорьж байгаагаар эхэлнэ. Энэ тухай зохиолч “Онгоцны цонхонд Николка наалдан доошоо хүчлэн харваас цасанд хучаастай байшингийн дөрвөлжин цагаан дээврүүд далавчин доогуур жирэлзэн өнгөрч байна. Мотор чих дөжрөм нүргэлж хөнгөхөн онгоц үл мэдэг чичирхийлэн, Николкаг энэ л номин хөх тэнгэр мэт уудам бөгөөд үл таних ертөнц рүү төрсөн гэрээс нь салган одох бүлгээ.

Тариалангийн талбай дэвтрийн хуудас мэт жижигхэн болж тэртээ ард цайран хоцроход Николка өөрийнхөө байшинг ялгах битгий хэл бүхэл тосгоноо арай ядан олж харав. Хэсэгхэн зуурын дараа тэрхүү бараа ч цэнхэр униарт уусан хараанаас алдрахуйяа мань хүн ганцаараа, ор ганцаараа үлдэнэ дээ” хэмээн дүрсэлжээ.

Николка цаатан иргэдийг зорих болсон нь ийм шалтгаантай. Хойт эцэгтэйгээ таарч тохирохоо больсон тэрээр хүнд өвчтэй эхийнхээ эмчилгээний мөнгийг цуглуулахын тулд ийнхүү хамтралд элсч бүр алс хол цаатан иргэдийг зорьсон. Арав гаруйхан настай ч хойд эцгийн чанга гараар хүмүүжиж аль хэдийнэ том хүний төрх суусан нь эл номонд бичигдэж уншихад дэргэд байгаа мэт дүрслэгдэнэ.

Харин Николка хэмээх Орос эр цаатнууд гэх тэс өөр соёл иргэншилд хөл тавьж буйг нь зохиолч “Цайвалзах шовх уулсын цаанаас хараа алдаж нүд гялбам уудам цагаан цөл мэлтийн гарч ирлээ. Тундр, жинхэнэ тундр ч лав энэ мөн гэж Николка таамаглав. Тэрээр энэ цаст хөндийгөөс бугын сүрэг, нохойн хөсөг эсвэл үгүй ядахдаа мал амьтны ямар нэг мөр олж үзэх санаатай сэтгэл догдлон сониучирхаж, орчныг эргүүлж тойруулж харсан боловч цэлгэр уудам тундр цэвэрхэн цагаан цаас шиг гялалзан цайраад мань хүн хурц хараагаа дэмий хүчлэн ядрааснаас цаашгүй. Хориод минутын дараа ганц нэг өнчин мод арзайн үзэгдэж эхэлснээ цаашлаад хэсэг бусаг, төгөл төглөөрөө нэмэгдэн тодорсоор төдөлгүй цагааран туузрах голоор хоёр хуваагдсан өтгөн ойн өргөн зурвас тодорлоо. Тэгтэл ч газар тэнгэрийн савслагад тэнгисийн ус бараантан гялалзлаа. Онгоц алгуурхнаа доошлоход зорчигчид суудал дээрээ яаран өндөлзөв. Николкагийн зүрх догдлон дэлсэж эхэллээ. Онгоц улам улам доошилсоор. Цана чарганы мөр сүлжилдсэн урт эгц дэнжийн дээгүүр өнгөртөл онгоцны далавчин дороос сүрэг бор шувуу дүрхийн нисэв үү гэлтэй бяцхан суурин гараад ирэх нь тэр. Онгоцны далавч далбилзан нэг огцом эргээд газардахаар шулуудлаа. Жижигхэн талбайн захад төмөр торхнуудын ойролцоо хүмүүс бужигналдах агаад тэднээс холгүйхэн чарга хөллөсөн хул морь зогсоно. Цаахантай нь нарийхан урт чарга, хөллөгөөний сахлаг ноход цасан дээр хэвтэнэ. Хүмүүсийн нэг хэсэг нь угтах хүнээ угтчихаад тосгоны зүг хэдийнэ хөдөлсөн байхад олонх нь Николкаг сониучирхан харж тэндээ зогссон хэвээр ажээ. Мань хүн ичингүйрэн зогтусаж, тэднийг яахаа мэдэхгүй тойруулан харна” хэмээн дүрсэлжээ.

Эндээс л мянган хуудаст “Их нүүдэл” роман эхэлж цааш хөвөрнө. Тэрээр Дархадын хонхорын Тува цаатан иргэдийнх лугаа амьдралд эргэлт буцалтгүйгээр хөл тавьж тэрхүү амьдралд улам бүр шунан дурлаж байгаа нь гарна. Цаатан иргэдийн хамгийн ахмад Аханя бөгөөд Костя, Шумков гэх мэтээр 20 гаруй хүний дүр номонд бууна. Цаатнууд орос хэлэндээ тун маруухан учраас номын орчуулагч ч үүнийг монгол хэлнээ яг байгаагаар нь буулгасан нь улам ч сонирхолтой болгосон мэт. Ер нь бол тундрын цаатан иргэдийн амьдрал монголчуудынхтай их төстэй гэдэг нь эдэлгээний сур элдэх, баавгай агнах, ангийн мөрөөр мөшгих гэх мэтээр номонд гарч буй олон зүйлээс ажиглагдана. Ер нь бол хатуу ширүүн уур амьсгалтай орчинд хэрхэн аж төрөхийг заасан гарын авлага роман гээд нэрэлчихсэн ч болно. Өөрөөр эшилбэл эл романыг уншсанаар тундр, тундрын цаатан иргэдийн дунд аялаад ирснээс ч тод сэтгэгдэлтэй үлдэж болох. Эл роман дэлхийн хүмүүсийн заавал унших номын нэгд зүй ёсоор орсон байдаг юм билээ. Энэ роман шуургатай үед толгой хоргодох оромж босгохоос эхлээд тогоогүй үед цай чанах, шүдэнзгүй үед гал гаргах, хоолгүй газраас идэш нөөцлөх гэх мэтээр олон зүйлийг зааж сургана. Энэ бүх зүйлийг номын адал явдалд буулган гол дүрүүдийн дүрслэлтэйгээр хүргэсэн нь уншигч та бүхнийг уйдаахгүй буй за.

Л.МӨНХТӨР