Замын хөдөлгөөний аюулгүй байдлын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулга ирэх сараас хэрэгжиж эхэлнэ. Тэгвэл тус хуулийн 33.2-т “Тусгай дуут болон гэрлэн дохио ажиллуулсан тээврийн хэрэгслийн жолоочид Замын хөдөлгөөний дүрэмд заасны дагуу хөдөлгөөний давуу эрх эдлүүлээгүй бол нэг сарын хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээний 10 хувьтай тэнцэх төгрөгөөр торгох шийтгэл оногдуулна” гэж заасан байна.
Ингэснээр тухайн зүйл заалтыг зөрчсөн жолооч нар 19200 төгрөгөөр торгуулахаар болж байгаа юм.
УИХ-ын гишүүн, МАН-ын бүлгийн дарга С.Бямбацогттой ярилцлаа.
-Саяхан хуралдсан ээлжит бус чуулганаар МАН засгаас гарсан. Суларсан
яамдад дараагийн сайд нарыг хараахан томилоогүй байна. Ер нь сүүлийн үеийн улс
төрийн нөхцөл байдал хэрхэн өрнөж байгаа бол. МАН сөрөг хүчин болсон ч асуудалд
анхаарч байгаа биз дээ?
-АН гэрээгээ цуцална гэж мэдэгдсэний дагуу бид засгаас гарсан байгаа. Уг
нь анх хоёр талаасаа гэрээ байгуулан аль нэг тал дангаараа шийдвэр гаргаж
засгаас гарахгүй гэж тусгасны үндсэн дээр засагт хамтарч байсан. Харамсалтай нь
АН-ын санаачилгаар гэрээ цуцлагдаж манай намын зургаан сайд Засгийн газрын
кабинетаас гарсан. Бид ч сандал ширээтэй зууралдаж, засгаас гарахгүй гэсэнгүй.
Тодруулбал, нэгэнт хамтрагч нам ийм шийдвэрт хүрсэн учраас түүнийг нь хүндэтгэж
асуудалд хандсан. Түүнээс хойших үйл явцыг хүн бүр анзаарч байгаа байх. Ээлжит
бус чуулганаар Эдийн Засгийн ил тод байдлын тухай, Эрүүгийн тухай, Зөрчлийн
тухай, Өршөөлийн тухай, Галт зэвсгийн тухай хуулийг хэлэлцэн батлахаар
товлосон. Үүнээс Галт зэвсгийн тухай, Эдийн засгийн ил тод байдлын тухай,
Өршөөлийн тухай хуулийг баталлаа. Бусад асуудал нь өнөөдөр тодорхойгүй байдалд
орсон. Эрүүгийн болоод Зөрчлийн тухай хуулийг намрын чуулган руу шилжүүлсэн
байгаа. Засгийн газрын гишүүдийг чөлөөлсөн ч томилох асуудал нь мөн л
тодорхойгүй байна. Өршөөлийн хуулийг баталсан боловч Ерөнхийлөгч хориг тавьсан
учраас дахин ээлжит бус чуулганыг хуралдуулах шаардлага гарсан. Иймэрхүү л
нөхцөл байдалтай байна. Ер нь МАН асуудал бүхэнд тухай бүрт тайлбар хийж олон
нийтэд зөв мэдээллийг өгч байсан. Тухайлбал, Засгийн газрын гишүүдийг чөлөөлөх
асуудалд МАН бүлгийнхээ дүгнэлтээр ямар байр суурьтай байсан, юу хийж бүтээж,
юу нь болж юу нь болохгүй байсан талаарх тодорхой мэдээллийг өгсөн байгаа.
-Өршөөлийн
хуулийг хаалттай хэлэлцэхэд буюу хөшигний ард МАН дэмжсэн юм биш үү. АН-ынхан
ингэж мэдэгдэж байгаа ч та бүхэн хүлээн зөвшөөрөхгүй бололтой?
-Өршөөлийн хууль
дээр МАН-ын бүлэг эхнээсээ л “Засгийн газрын өргөн барьсан төслөөр явах ёстой.
Тэр тохиолдолд дэмжье” гэсэн. Анх өргөн барьсан хувилбараар гэдэг нь “… анх
удаа гэмт хэрэг үйлдсэн, санамсар болгоомжгүй байдлаас гэмт хэрэгт холбогдсон,
ахмад настнууд, эмэгтэйчүүд, хүүхдүүдийг Монголын төр иргэндээ өршөөл үзүүлэх
журмаар нэг удаа ялаас чөлөөлж болох юм. Дээрээс нь хүнд, хүндэвтэр хэрэгтэй,
давтан үйлдсэн нөхдийн ялыг тодорхой хэмжээнд хөнгөлөхийг дэмжиж байна” гэсэн
тодорхой нэг л байр суурьтай байсан. Харамсалтай нь асуудал үүнээс давж
хэлэлцүүлгийн явцад АН-ын болоод Шударга ёс эвслийн бүлгийн саналууд орж ирсэн
учраас бид эсэргүүцсэн. Гэтэл олонхийн саналаар хүч түрээд явсан учраас бид
эцсийн хэлэлцүүлэгт оролцоогүй. Ялангуяа авлигын, албан тушаалын хэргийг
өршөөхийг бид хатуу эсэргүүцэж байсан.
-Өршөөлийн
хуулийн хоригийг хүлээж авах эсэхийг удахгүй ээлжит бус чуулганаар хэлэлцэнэ.
МАН бүлгийн 26 гишүүн бүгд хоригийг хүлээж авахад бэлэн байгаа гэсэн үг үү?
-Дээр хэлсэн.
Өршөөлийн хуулийг Засгийн газрын өргөн барьсан хувилбараар нь дэмжиж байсан
гэж. Бүхэлд нь эсэргүүцээгүй. Тухайн үед энэ бодлогод бүлгийн гишүүд нэгдмэл
байж чадсан. Харин өнөөдөр шинэ нөхцөл байдал үүсч байна. Өршөөлийн хууль
бидний бодож байснаас өөрөөр батлагдсан. Ерөнхийлөгч хориг тавьсан. Хориг
тавьсантай холбогдуулж МАН хуралдаж ямар байр суурь баримтлах вэ гэдгээ эргэж
ярина. Өршөөлийн хуулийг баталсны дараа манай намынхан “Ийм хэлбэрээр
батлагдсан Өршөөлийн хуулийг бид дэмжээгүй, Эсэргүүцэж байгаа” гэдгээ ч
мэдэгдсэн байгаа. Одоо хоригийг хүлээж авах эсэхэд бүлгийн нэгдсэн байр суурь
тодорхой гараагүй байгааг дахин хэлье. Би хувь хүнийхээ үүднээс энэ хоригийг
хүлээж аваад эргээд засч сайжруулах ёстой зүйл байвал түүнийг нь УИХ хэлэлцэх
ёстой гэж үзэж байгаа. Ялангуяа авлига авах, зуучлах асуудал дээр нэлээд
анхаарах ёстой. Албан тушаалтнуудын хэрэг дээр ч анхаар гэдэгт санал нэгдэж
байгаа. Дээрээс нь Залилан хийгээд хохирлоо барагдуулаагүй хүмүүсийг өршөөх нь
хэр зохимжтой вэ гэдэг зарчмын асуудлууд байгаа учраас хүлээж аваад ярилцах
ёстой гэж бодож байна. Гэхдээ хоригийг хүлээж авна гэдэг нь Ерөнхийлөгчийн
тавьсан хоригийг хүлээн зөвшөөрсөн гэсэн үг биш шүү. Бүхэлд нь хүлээж авах
боломжгүй. Ерөнхийлөгчийн хоригоор 4.1, 7.1 гээд зарим заалтыг бүхэлд нь
тавьчихсан байна. Энэ дотор буюу Ерөнхийлөгчийн хоригтой санал нийлэхгүй нэлээд
хэдэн зүйл миний хувьд ажиглагдсан. Ерөнхийлөгчийн тавьсан хоригийг задлаад
авахыг нь авч, явуулахыг нь явуулах ёстой гэсэн үг. Бүр тодруулбал, эхний
ээлжинд хоригийг хүлээж авчихаад үүнийг нь хүлээн зөвшөөрч болох юм, үүнийг нь
хүлээн зөвшөөрч болохгүй гэдэг дээр УИХ хэлэлцүүлэг хийх ёстой. Ийм эрх нь ч
УИХ-д байгаа.
-Тэгвэл Эдийн
засгийн ил тод байдлын тухай хуулийн тухайд МАН ямар байр суурьтай байгаа юм
бол?
-Эдийн засгийн ил
тод байдлын тухай хуулийг УИХ гурван удаа буцаасан. Бид ерөнхийдөө баялаг
бүтээгчдээ дарамтаас гаргая, эдийн засгаа эрх чөлөөтэй болгож аж ахуйн
нэгжүүдээ нуруу тэнэгэр, сэтгэл тэнүүн ажиллах бололцоог олгоё гэдэг том
агуулгаар нь дэмжиж болно. Гэхдээ энэ том ойлголтыг дагуулж буруу, муухай юм
оруулж ирж байгааг бид хүлээн зөвшөөрөхгүй гэж үзэж байсан. Тиймдээ ч Эдийн
засгийн ил тод байдлын тухай хуульд Авлигын эсрэг хуулийг хамруулна гэж оруулж
ирснийг нь УИХ хэлэлцүүлгийн үед хасах санал гаргаж унагасан. Үүн дээр МАН-ын
бүлгийн гишүүд 100 хувь кноп дарж авлигачдыг Эдийн засгийн ил тод байдлын тухай
хуульд хамрагдуулаагүй. Үндсэндээ ХОМ гаргадаг төрийн дээд албан тушаалтнууд
хуулийг гажуудуулсан бол Эдийн засгийн ил тод байдлын тухай хуульд хамрагдаж,
эрх чөлөөтэй явах боломжгүй болсон юм. Ер нь хуулийг эсэргүүцсэн шалтгаан бол
авлигын хэргүүд, хууль бусаар хөрөнгөжсөн, хөрөнгөө нуусан хүмүүс хамрагдах
гээд байсан. Нэг хэсэг нь шударгаар татвараа төлөөд, баялаг бүтээгээд амьдарч
байдаг. Тэдэн дээр татварын хууль хяналтын дарамт шахалт өдөр бүр ирдэг. Хүү,
торгууль, алданги тооцож мөрөөрөө хөдөлмөрлөснийх нь төлөө хариуцлага
хүлээлгэдэг. Харин нөгөө талд танил тал, найз нөхөдтэй, хууль бусаар орлого олж
татвараа төлөлгүй явсан хүмүүс нь энэхүү хуулиар ямар ч хариуцлага хүлээлгүй
үлдэнэ. Үнэхээр шударга биш. Шударга иргэдээ урамшуулахгүй, хууль биелүүлэхгүй байсан
нөхдөд хариуцлага тооцохгүй юм бол ядаж арав биш нэг хувийн татвар аваачээ”
гэдэг асуудлыг ярьсан. Харамсалтай нь УИХ дээр дэмжлэг аваагүй. Ийм л хэлбэрээр
энэ хууль батлагдсан.
-Хууль нэгэнт
батлагдсан. Одоо монголчуудын мөнгөтэй болох ганц гарц нь энэ хууль гэж байгаа.
Эдийн засгийн гэмт хэрэг өдүүлсэн, хөрөнгөө нуусан нөхөд ямар шаардлага,
шалгуурыг хангах ёстой вэ?
-Бизнес эрхэлж
буй хүмүүст энэ хууль боломж олгож байгаа гэсэн үг. Хэрвээ хоёр тайлан гаргадаг
байсан бол, хөрөнгөө нуусан, татвараа нуун дарагдуулсан гэх мэтээр хууль
зөрччихсөн асуудалтай хүмүүс байвал тэднийгээ айдас хүйдэсгүйгээр ил болго.
Хууль бус эдийн засгийн эргэлтээ ил болгож хуулийн дагуу бизнес эрхлэхэд нь төр
туслахаар боломжийн хугацааг олголоо. Тодруулбал, 2015 оны арванхоёрдугаар
сарын 31-ний өдрийг хүртэлх хугацаанд оффшор дансанд нуусан хөрөнгөө оруулж
ирсэн байсан ч ямар нэгэн хариуцлага тооцохгүй. Энэ хууль ХОМ гаргадаг төрийн
албан тушаалтнуудад хамаарахгүй. Харин жирийн аж ахуйн үйлчилгээ эрхэлж буй,
санхүүгийн эргэлт хийж буй иргэн бүхэнд энэ хууль хамаатай. Энэ боломжийг
иргэд, аж ахуйн нэгжүүд зөв ашиглаж өөрсдийгөө дарамтаас гаргаасай.
-МАН засагт
хамтрахгүй бол эдийн засаг элгээрээ хэвтлээ гэж ярьсаар Н.Алтанхуягийн Засгийн
газрыг огцруулж өөрсдөө орсон. Тэгээд ямар үр дүнд хүрсэн юм бол?
-Энэ тухай
Ерөнхий сайд өөрөө хэлж байсан. МАН-ын Бага хурал дээр “Та нар орохгүй бол
эдийн засаг улам уруудах нь. Үнэхээр энэ улс ёроолгүй ангал руу унах нь.
Ёроолгүй ангал руу унахаас та нар авраач ээ” гэж. Бид аварч чадсан. Ёроолгүй
ангал руу уначихаагүй байгаа биз дээ. Биднийг засагт хамтарч байхад валютын
ханш яаж буурч байлаа. Энэ бол эдийн засгийн хамгийн эерэг дохио болж байсан.
Цаашлаад олон зүйлийг жишээ болгон ярьж болно. Гэтэл МАН-ыг засгаас гаргаж
АН-ынхан төрийг барьсан. Энэ үйл явцын дараа ам.долларын ханш дахин өсч түүхэнд
байгаагүй дээд амжилтыг тогтоочихсон байна.
-Ам.долларын
ханшийн өсөлт Ардын намтай холбоотой гэсэн үг үү?
-Тэгж ойлгож
болохгүй. Монгол Улсын төрийн бодлого тогтвортой, улс төрийн орчин таатай байх
юм бол улс эх оронд л хэрэгтэй. Ойлголцож, зөвшилцөөд, улс орныхоо төлөө
хамтдаа зүтгэх байтал улстөржиж, хуваагдаад нэгнээ үзэн ядаад эхлэхээр эдийн
засаг хүндэрч байна. Тийм болохоор МАН Монгол Улсынхаа төлөө ойлголцож үндэсний
зөвшилцөлд хүрэх ёстой. Хамтарч ажиллая гэдэг. Хуваагддаг байдлыг л алга болгох
юмсан.
-Тэгвэл эдийн
засгийн хүндрэлээс гарахын тулд МАН юу хийж байгаа вэ. Танай намынхан л
хамтарсан засгаа муулсаар байгаад хөөгдсөн юм биш үү. Та л гэхэд Монгол,
Хятадын бизнесийн зөвлөлд байдаг. Юу хийж байна?
-Гадны хөрөнгө
оруулалт багассан, татарсан, дотоод эдийн засгийн идэвхжил буурсан үед
Монголынхоо эдийн засгийг өөд татахын тулд хүн бүр л хувь нэмрээ оруулах ёстой.
Тэр хүрээндээ Монгол, Хятадын бизнесийн зөвлөлийн шугамаар Өвөрмонголын Бугат
хотод айлчилсан. Тэгэхэд холбогдох албан тушаалтнуудтай уулзсан. Орос, Монгол,
Хятад гурван улсын Худалдаа, аж үйлдвэрийн чуулгад оролцлоо. Тэндээс харж
байхад гадныхан Монголд хөрөнгө оруулахад хууль эрх зүйн ямар орчинтой, боломж
бололцоо нь хэр вэ, ямар салбарт хөрөнгө оруулалт хийвэл ашигтай вэ гэх зэрэг
дээр маш бага мэдээлэлтэй байдаг юм билээ. УИХ-ын баталсан хуулиуд, Монгол
төрийн бодлогоос гадна гадаад орнуудын манайд үзүүлдэг боломж буюу Европын
холбооны орнууд долоон мянга 200, Япон руу таван мянга 700 нэр төрлийн бараа
бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлээд гаргахад татваргүй гэдгийг мэддэггүй юм байна.
Монгол, Хятадын бизнесийн зөвлөл төрийн бус байгууллага маань чадах хэмжээндээ
мэдээллийг өгч байгаа. Ийм хүрээнд асуудал дэвшүүлэн ажиллаж байна. Эхний
ээлжинд мэдээллээр хангах нь чухал.
Урагшлах тусам уул толгод нь намсан, өвс ургамал нь тачирдан,хар шороон хөрс бор элсээр өнгөө хувиргана. Зам дагуух ногоон торгон дээрх дусал сүү мэт хөврөх зуслангийн хот айлууд цөөрч, хаа нэг тэртээ холд ганц гэр зэрэглээтэн үзэгдэнэ. Хотоос хөдөлсөн даруйдаа саахалтын дайтай яваад л хурдаа хасч, өмнүүрээ мал хуй, морь, мотоцикльтой малчдыг өнгөрүүлж асан жолооч одоо бол тогтмол хурдаар довтолгоно. Бөөгнөрөн хуйлрах үүлс ч замхран, халуун салхи өөдөөс үлээнэ. Бид Улаанбаатар хотоос Өмнөговь аймаг руу буюу хангайгаас говийг чиглэн яваа минь энэ. Зорьсон газар, өнжих айл эх орны минь өмнөд хязгаарыг сахин хамгаалж буй Хилийн 0121 дүгээр салбар болох Жаал шандын заставын дарга, хошууч Л.Түвшинтулгынх. Даланзадгадаас урагш чиглэн хагас өдөр хэртэй явсны эцэст намхан толгодын өвөрт улаан хүрэн чулуун хашаа харагдлаа. Түүн доторх байшингуудын ногоон дээвэр наранд гялбан тод гэгч нь үзэгдэнэ. Хилийн цэргийн албаныхантай хамт явсан учраас заставын харуул биднийг зогсоон, цэргийн ёсоор шалгалгүй дотогш нэвтрүүллээ.
Заставын дарга, хошууч Л.Түвшинтулга тэргүүтэй албаныхан биднийг угтан авав. Хошууч Л.Түвшинтулга энэ албанд томилогдоод хоёр гуравхан хонож байсан хэдий ч газар орон, заставын бие бүрэлдэхүүн, техник хэрэгсэл зэрэгтэй аль хэдийнэ танилцчихсан байлаа. Тэрээр 1996 онд Хилийн цэргийн дээд сургуулийг төгсч, ажлынхаа гарааг хилийн 0131 дүгээр ангид бэлэн байдлын ахлах, шуурхай жижүүрээс эхлүүлж байжээ. Харин 2004 оноос Өмнөговь аймгийн Бүдүүн мод, Улаан хошуу зэрэг хилийн заставуудад алба хааж байсан бөгөөд энэ удаад Өмнөговь аймгийн Номгон сумын Төхөм баг дахь Жаал шандын заставт томилогдон ирсэн нь энэ аж. Хошууч Л.Түвшинтулга “Энд нүүж ирээд хоёр гуравхан хонож байна. Албаа хүлээлцэж авах гээд гэрийн бараа харалгүй хэд хонолоо. Эхнэр заставын зочид буудлын эрхлэгчээс гадна тогооч хийдэг учраас бас завгүй. Гэр орноо засч янзалж амжаагүй болохоор жаахан замбараагүй л байгаа даа” гэв. “Хээрийн улс хээгүй гэдэг дээ, тийм ээ” гэвэл над руу нэг их сүрхий гайхсан янзаар харснаа “Нэгдүгээрт бид хээр биш, хилийн заставт байна. Хоёрдугаарт цэргийн анги нэгтгэл, тэр дундаа хилийн цэргийн албаны юм бүхэн эмх замбараа, дэс дараалалтай байх ёстой. Тийм ч байсаар ирсэн, тийм ч байх ёстой. Хэдий гэр орноо хэрхэн засч тохижуулж, эмх замбараатай байх эсэх нь ажил төрөлтэй холбоогүй, хувь хүний хэрэг мэт боловч үнэндээ тийм биш. Гэртээ оронгуутаа гутлаа тайлаад хоймор руугаа шидлээд, гадуур өмдөө зогссон газраа тайлаад хаячихдаг нөхөр ажилдаа ч мөн тэгж салан задгай, хамаа замбараагүй хандана. Бүр зарим хүмүүс гэр орон, албан газар нь нэг хашаанд байрладаг болохоор хувийн ахуй, албаны ажил нь хутгалдчихсан мэтээр эндүүрдэг. Бодит байдал дээр ямар болохыг өөрийн биеэр үз дээ” гэсээр заставын хашааны зүүн хойд булангийн дүнзэн байшин руу чиглэн алхав. Энэ байранд эхнэр хүүхдүүдтэйгээ амьдардаг юм байна гэж бодсоор үүдний хэсгээр оруут хоёр хаалга байх. Учир нь энэ байшинд заставын даргынхаас гадна ахлах дэслэгч Ч.Жаргалсайхан эхнэр хүүхдүүдийн хамт амьдардаг юм байна. Хошууч Л.Түвшинтулга “Энэ манайх, орцгоо” гэсээр урд талын хаалгыг нь нээлээ. Ханан пийшингээр тусгаарлагдсан хоёр өрөөтэй бөгөөд үүдэн талын, жижиг өрөөнд гаазаар ажилладаг аяны плитка, дотор нь аяга таваг зэрэг сав суулга бүхий гал тогооны жижиг тавилга харагдав. Өмнө нь энд амьдарч байсан хүн зуухаа аваад явсан бололтой, яндангийн дайтай дугуй хар нүх пийшингийн хананд үлджээ. Тус пийшингийн хажууханд хоёр хүн зэрэгцэж суух багтаамжтай ширээ байрлуулчихсан учраас уг өрөөнд өөр эд хогшил агуулахаар зайгүй харагдав. Гэрийн эзэгтэй Т.Урангоо шинэхэн ингэний хоормог, ямааны ааруул, өрмөөр дайлахын сацуу сүүтэй цай аягалав. Биднийг ирэх замд, заставын ойр орчимд хоёр гуравхан сүрэг тэмээ таарснаас бус өөр мал амьтан тааралдаагүй учраас хаанаас шинэхэн сүү цагаан идээ авсныг асуувал “Та нарын ирсэн зүгээс эсрэг талд манай заставын үхэр, ямаан сүрэг бий. Эндээс 10 гаруйхан км-ийн зайтай учраас өдөр бүр шинэхэн цагаан идээ авчирдаг юм. Бас махны хэрэгцээгээ ч тэндээсээ хангачихдаг” хэмээн хариулав. Жаал шандын заставын данстай 500-гаад ямаа, 80 гаруй тэмээн сүрэг байдаг юм байна.
Гэрийн эзэн эхнэрийнхээ аягалж өгсөн бүлээн цайг залгилснаа цэцгэн толгойтой апьтийрк бариад “Салаад уначихсан нэг хаалгыг нь тогтоочихъё” гэсээр гал тогооны аяга сав суулга бүхий тавилгын өмнө очлоо. Т.Урангоо “Зочид ирчихсэн байхад засч янзлах юмаа дараа болооч, хө” гэвэл “Хоорондоо ярихад гарын хэрэг гэж юу байхав. Тэглээ ч хөгшин нь буцаад ажилдаа гарлаа. Төв анги руу цагийн мэдээгээ өгчихөөд, хилийн багануудаар явах бэлтгэлээ базаасан эсэхийг шалгана. Ажлаа дуусгачихаад тухтай буу халж болно шүү дээ” гэв. Т.Урангоо “Тушаал авч, тангараг өргөсөн болохоор цагийн ажлыг цагт нь амжуулах ёстой. Шаардлагатай тохиолдолд дарга гэлтгүй зэвсгээ үүрээд хилийн харуулд олон хоногоор явна шүү дээ” гэсэн юм. Эднийх ам бүл тавуулаа бөгөөд гурван охинтой юм байна. Хичээл нь орох дөхсөн учраас хүүхдүүд нь аймгийн төв рүү явцгаасан байлаа. Том охин Т.Насанцэцэг нь энэ жил аравдугаар ангид элсэн орох бол дунд охин Т.Насанжаргал нь долдугаар ангид орох аж. Харин отгон охин Т.Нандинтүшиг таван настай аж.
Хошууч Л.Түвшинтулгын үүрэгт ажил дуусах хүртэл заставын орчин тойронг сонирхохоор гадагш гарав. Заставын захиргааны байрыг шинэчлэн, зай талбайг нь ч томсгожээ. Радио холбоо, заставын дарга, хошууч нарын албаны өрөөнөөс гадна хүүхдийн болон эмчийн үзлэг хийдэг өрөө болон томоо гэгчийн алдрын танхимыг шинээр байгуулжээ. Энд хугацаат цэргийн алба хааж байгаа байлдагчаас бусад ахмад, ахлах дэслэгч нарыг тогтвортой, удаан хугацаанд ажиллуулахын тулд гэр бүлээр нь заставт байршуулах чигийг Хил хамгаалах ерөнхий газраас баримталдаг гэнэ. Тийм ч учраас сургуулийн өмнөх насны хүүхдэд нь зориулсан хүүхдийн өрөөг байгуулж, иж бүрэн тохижуулжээ. Улаанбаатарт хэр баргийн цэцэрлэгт байдаггүй тоглоом, буддаг ном сэлт тэнд харагдсан. Гэхдээ өнгийн харандаа, дэвтэр зэрэг хичээлийн хэрэгсэл, зарим сэтгэхүй хөгжүүлэх тоглоом зэргийг нэмж авах шаардлагатай байгаа гэдгийг тэд хэлсэн. Харин алдрын танхимын нэг талын ханыг уг заставын гавьяа шагналууд элбэгхэн дүүргэсэн харагдав. Эсрэг талын хананд хуучны банзан гитар өлгөөтэй байснаас гадна шалнаас хагас тохой хэртэй өндөрлөж, багахан тайз зассан харагдлаа. Өмнө нь хуваарилагдан ирсэн гитар тоглодог, дуулах авьяастай цэргүүд сардаа ганц хоёр удаа хүндэтгэлийн өргөөнөө тоглолт хийчихдэг байсан гэнэ. Тус өргөөнд дөрөв таван алд хэрийн урттай номын тавиураар дүүрэн батлан хамгаалах салбарын түүхэн хөгжил, хил хамгаалах албаны цэрэг дайчдын баатарлаг түүх намтар зэргийг харуулсан ном товхимол, сэтгүүлүүд өрөөтэй байв. Түүнээс гадна “Өдрийн сонин”, “Өнөөдөр”, “Зууны мэдээ” зэрэг үндэсний өдөр тутмын томоохон сонингууд өрөөтэй байлаа. Дээрх өдөр тутмын сонингуудын хамгийн сүүлийн дугаар нь долдугаар сарын 28-ны мягмар гаригийнх байсан бөгөөд сардаа хоёроос гурван удаа сонин хэвлэлээ татдаг аж. Гэхдээ тэд дэлхий дахинд болон дотоодод өрнөсөн үйл явдлын талаарх мэдээ мэдээллийг зөвхөн сониноос бус интернэтээс цаг алдалгүй авчихдаг юм байна. Застав хоёр гурван жилийн өмнөөс утасгүй интернэтийн сүлжээнд холбогджээ. Үүний хажуугаар агаарын олон сувагт телевизор үзчихдэг учраас нэг үеэ бодвол өмнөд хилийн аглаг буйд заставт алба хаагчид уйдахааргүй болжээ. Заставт суурилуулсан Жи мобайлын утсаар гэрийнхэн, ойр дотныхонтойгоо хүссэн үедээ холбоо тогтоох бололцоо ч бүрджээ. Т.Урангоо “Бид хоёрыг 2004 онд Өмнөговь аймгийн Бүдүүн модны заставт ирж байхад оросын хуучны радио станцаас өөр цахилгаан хэрэгсэл байгаагүй гэхэд хилсдэхгүй. Өнөөдрийнх шиг өдөр тутмын сонин хэвлэл, телевиз, интернэт гэдэг бол зүүд зэрэглээ мэт хол байсан. Тэгэхээр түүнээс өмнө ямар байсан нь ойлгомжтой. Цэргийн сургуулиа дөнгөж төгссөн залуусыг тийш томилоод явуулчихаар тийм орчинд их уйддаг бололтой юм билээ. Тэгээд л аймгийн төв, Улаанбаатар хотоо бараадна. Бүр хилийн цэргийн албаа орхисон ч тохиолдол бий. Хамгийн гол нь залуу гэр бүлүүдэд хэцүүхэн байсан. Бид хоёр ч мөн тэр үеийн зах зухыг тойроогүй биш дайраад өнгөрсөн. Том охиноо гуравдугаар курстээ төрүүлсэн учраас би нэг жилийн чөлөө авсан. Тэгээд нөхрөө төгсөөд, хилийн цэрэгт ажилд орсноос нэг жилийн дараа би сургуулиа дүүргэсэн. Тэр үед нөхрийн минь бичсэн захидал сарын дараа надад ирнэ. Захидлынхаа завсар цалингаа хавчуулчихсан байдагсан. Захиа авсан өдрөө л захисан, хэрэгтэй зүйлсийг нь шуудангаар явуулахад хоёр долоо хоногийн дараа очдог байсан. Ингэж л хэл амаа авалцаж, мэнд усаа мэдэлцдэг байлаа. Сургуулиа төгсөж ирээд заставт орос хэлний багш мэргэжилтэй надад тохирох ажлын байр байхгүй учраас хоёр жил гаруй Номгон сумын төвд багшилсан. Гэр бүл болоод, том охин минь мэндлээд гурав дөрвөн жил тусдаа амьдарсан. Харин 2000-аад оны сүүлээр хилийн заставын албан хаагчдын эхнэрүүдэд зориулсан ажлын байрыг нэмэгдүүлснээр залуус эндээ тогтвор суурьшилтай ажиллах нөхцөлийг бүрдүүлж чадсан гэж би боддог. Эндхийн албан хаагчийн эхнэр нь цэргийн цолгүй байлаа ч радио холбоочин, тогооч, зохион байгуулагч, угаагч, оёдолчин, саальчин зэрэг албыг тогтмол цалинтай хийж болохоороо давуу” гэсэн юм. Заставын зүүн урд буланд халуун усны газар байгуулжээ. Нарны эрчим хүчээр усаа халаах төхөөрөмж суурилуулжээ. Энэ бол бүхий л алслагдмал хилийн заставуудын нийтлэг дүр төрх гэдгийг хошууч Л.Түвшинтулга хэлсэн юм.
Хошууч Л.Түвшинтулга гэртээ үдээс хойш орж ирүүтээ, Мухар хулсангийн хилийн харуулаар орж, хил орчмын дугаар баганыг эргэнэ гэдгээ дуулгав. Би ч мөн тэднийг дагаж явахаар болов. Сардаа хоёроос гурван удаа ийн хилийн баганаа тойрч, шалгадаг аж. Заставын дарга, жолоочоос гадна дөрөв таван ч цэрэг буу, хантааз тэргүүтэй хэрэглэгдэх эд зүйлсээ аваад албаны давхар кабинтай, олны нэрлэж заншсанаар аавын цээж машинд суулаа. Бас хилч нохойгоо ч дагуулжээ. Бид цаг гаруй яваад Мухар хулсангийн хилийн харуулын байранд ирлээ. Энд байрлан, үүрэг гүйцэтгэж буй цэргүүд хилийн зөрчил гарч болзошгүй хилийн дугаар тэмдэгтийн хооронд 20-иод км газрыг хамгаалдаг аж. Энэ бүс нутаг нь өндөр уулс, хяр толгод зонхилсон, байгалийн дурсгалт олон газартай онцгой бүс аж. Сайр чулуурхаг хөрстэй бөгөөд хайлаас тоорой, заг, сухай, харгана, хар шаваг, бударгана зэрэг бутлаг ургамал ургана. Бас хулан, зээр, чоно, шилүүс, хярс үнэг, аргаль, туулай зэрэг ан амьтад элбэгтэй гэдгийг цэргүүд хэлж байлаа. Бид цааш явсаар хилийн дугаар тэмдэгт дээр очлоо. Монголын талаас өндөрлөг газрууд дээрээ багана босгож, хилээ манасан бол Хятадын тал хоёр метр шахуу өндөр, торон хашаа татжээ. Хятадын тал дан ганц энэ хэсгээр бус манай улстай хиллэдэг нийт хилийн дагуу буюу 4700 гаруй км ийм торон хашаа татжээ. Уг торон хашаагаа дагуулан сайжруулсан шороон зам тавьчихаж. Хилчид маань хил дагуух мөр шалгах зурвасаа эргэчихээд дараагийн дугаар хилийн баганын зүг хөдөллөө. Ийн хэд хэдэн дугаар багана дээр очин, үзлэг, шалгалт хийсэн юм. Хилийн байдал тайван байснаас гадна мөр шалгах зурваст хүн малын мөр үзэгдсэнгүй. Ийн хилчин маань шалгах ёстой сүүлийн дугаар багана руугаа зүглэв. Хаа холын газраас өндөр дээр далайн харуулын цамхаг мэт өндөр, дугариг хэлбэрийн байгууламжийн бараа нь харагдав. Тэр бол 1970-аад онд баригдсан Хятадын харуулын цамхаг бөгөөд барагцаалбал арван давхар барилгатай дүйхээр өндөр аж. Орой дээр нь гэрэлтүүлэг, дуран сэлтийг өвч байрлуулснаас гадна цамхгийн эргэн тойронд нь жижиг нүх гаргасан байх бөгөөд үүгээр дөрвөн зүгт чөлөөтэй харуул хийдэг байна. Өндөрлөг газарт байрлуулсан учраас хоёр орны хил дагуух нэлээд урт зурваст хяналт тавих бололцоо бүрджээ. Хятадын талаас 2002-оос 2005 оны хооронд хил дагуух тороо шинэчлэн татсан учраас мал хуй салхинд уруудан, ан амьтан өвч бэлчээр хөөн хил давах, төөрч будилсан хүн санамсаргүйгээр хил давах зэрэг зөрчлүүд гарахаа больсон байна. Гэсэн хэдий ч өөр зорилго өвөртлөн хууль бусаар хил давах тохиолдол багассанаас бус ор мөргүй алга болоогүй гэдгийг хошууч Л.Түвшинтулга хэлсэн юм.
Хамгийн хачирхалтай нь Хятадын талаас Солонгос иргэд хил зөрчин орж ирдэг байжээ. Энэ талаар хошууч Л.Түвшинтулга “Хоёр Солонгосын харилцаа хурцадсан 2005-аас 2008 оны хооронд Хятадаар дамжин Монголд хууль бусаар орж ирэхийг завдсан нэлээд олон солонгос иргэдийг бид саатуулж байсан. Тэд Хятадаар дамжин, Монголд дүрвэх гэсэн хэрэг биш л дээ. Хууль бусаар хил нэвтрэх гэж байгаад манайханд баригдвал дүрвэгсдийг хойд Солонгост бус өмнөд Солонгост Монголын талаас хүлээлгэн өгдөг байсанд хамаг учир байгаа юм. Яагаад гэвэл тухайн үед хойд Солонгос ганц Монголтой бус дэлхийн бусад улс орнуудтай харилцаа холбоо тааруу байсан. Ийм учраас өмнөд Солонгос руу дүрвэж, хамаатан садан дээрээ очих гэсэн зорилготой хойд солонгосчууд ингэж манай хилийг зөрчдөг байсан. Хамгийн сүүлд л гэхэд 2007 онд Улаанхошууны заставын хариуцсан хилийн зурвас газраар хойд Солонгосын нэгэн гэр бүл болох залуухан хосууд хоёр настай нярай хүүхэд, өндөр настай ээжийгээ дагуулаад хууль бусаар хил нэвтрэхийг оролдсон. Бүр дүн өвлийн хүйтэн тачигнаж байсан нэгдүгээр сард шүү дээ. Тэднийг бид хилийн зурвас дагуух 20 км газарт гурав хоног хайсны эцэст олж, саатуулсан. Мөрөөр нь мөшгөтөл сүүл рүүгээ тэдний гуталны мөр алга болчихсон. Тэгсэн чинь өвлийн шөнө заг түлж, хөлөө дулаацуулах гэж халуун үнсэн дээр нь гишгэсээр байгаад гутлынхаа улыг хайлуулчихсан байсан. Өвлийн зузаан ултай гутал биш хавар намрын пүүз байсан учраас ул нь амархан хайлж урсах нь арга ч үгүй биз дээ. Тэд дээгүүрээ зузаан хувцасласан хэрнээ доогуураа дан өмдтэй л явж байсан. Бид саатуулаад, застав дээрээ авчрахад нялх хүүхдээ нуруундаа үүрсэн эмэгтэйн сүүж нь цоорчихсон байсан. Бодвол үүргэвчиндээ холгосон байх. Нэгжлэг хийхэд цүнхнээс нь хэд хэдэн боодол эм, гурав дөрөвхөн сав цэвэр ус, ганц годгор хиам, гар чийдэн, чүдэнз л гарч ирсэн. Бас улаан чинжүү байсан. Өвлийн хүйтэнд дангаар нь залгихад дотроос нь халуу шатаад, даардаггүй байсан байх. Түүнээс биш дулаалж өмсөх хувцас, доороо дэвсэх гудас ч байгаагүй. Бас цагаан болон улаан гоёо, чихэр өвс, лидэр зэрэг эмийн ургамал түүх гэж Хятадууд хууль бусаар хилээр нэвтрэхийг оролдох хандлага их гардаг байсан ч хилчдийн уйгагүй хөдөлмөр, зүтгэлийн дүнд сүүлийн хэдэн жилд энэ төрлийн зөрчил гараагүй” гэсэн юм. Мөн тус онд нэгэн монгол залуу Өвөрмонголоос хоёр морь худалдаж аваад, түүнийгээ унаад хилийн дугаар баганаар хууль бусаар нэвтрээд ороод иржээ. Мөрийг нь мөшгөсөөр явтал хулангийн сүргийн явж өнгөрсөн газартай огтлолцжээ. Гэсэн хэдий ч хилчид энд тэндгүй гишгэлсэн, сүрэг хулангийн мөрнөөс хоёр адууны туурайн мөрийг алдалгүй дагасаар явтал хил зөрчигч мориноосоо бууж хүндэрсэн байжээ. Ингээд өнөөх дагасан мөр нь хулангийнх биш хөтөлгөө мориных болох нь баталгаажин эрлийн ажлыг эрчимжүүлжээ. Түүнчлэн 2002 оны зуднаар хошууч Л.Түвшинтулгын алба хааж асан Улаанхошууны заставын хариуцсан хилийн шугамаар шуурганд уруудсан 500 гаруй адууг хил давах гэж байсныг тогтоон, барьж чаджээ. Хошууч Л.Түвшинтулга “Үе үеийн хилчдийн ам дамжин ярилцдаг баатарлаг нэгэн гавьяа бий. Тэр нь бага дэслэгч З.Жигжидсүрэн ахлагчтай манааны гурван цэрэг буун дуу гаргалгүй, хил зөрчигчид болох хоёр машин дүүрэн хятадын цэргүүдийг буулган авсан байдаг. Энэ бол одоогоос 60, 70-аад жилийн өмнө болсон хэрэг л дээ. Өнгөрсөн тавдугаар сард энэхүү баатарлаг гавъяанд зориулсан хөшөөг байгуулсан. Ам мэхээр буулган авсан байдаг” гэв.
Л.Түвшинтулга бол 12 хүүхэдтэй айлын отгон нь. Гэсэн ч би аав, ээждээ эрхлэлгүй ах эгч нарынхаа гар хөлийн үзүүрт зарагдаж, хэлсэн бүхнийг нь хийж явсан нь хилийн цэргийн хүндхэн албыг түүртэлгүй хаах амьдралын сургууль болсон гэдгийг тэрээр хэлсэн юм.
Жаал шанд застав нь 1966 оны долдугаар сарын 11-нд тухайн үеийн МАХН-ын төв хорооны улс төрийн товчооны шийдвэрээр НАХЯ-ны тушаалаар байгуулагдаж байсан бөгөөд ирэх онд 50 жилийнх нь ой тохиох гэнэ.
М.Ууган-Эрдэнэ
Гэрэл зургуудыг Г.Дашчойнхор
УДЭТ-ын
залуу жүжигчин Б.Шинэбаяртай ярилцлаа.
-Хэдэн онд
сургуулиа төгссөн бэ?
-Би 2013 онд Соёл
урлагийн их сургуулийг Монгол Улсын соёлын тэргүүний ажилтан Л.Дэмидбаатар
багшийн удирдлаган доор суралцаж төгссөн. Одоо ингээд бодож байхад
Л.Дэмидбаатар багш маань намайг дөрвөн жилийн хугацаанд театрын урлагт бэлтгэж
байжээ.
-Гэр бүлд чинь
урлагийн хүн бий юу. Яагаад жүжигчин болохоор шийдсэн бэ?
-Гэр бүлд маань
ерөөсөө урлагийн хүн байгаагүй. Би л ганцаараа урлагийн хүн болчихоод байна.
Зурагтаар жүжигчдийг хараад “Ер нь л жүжигчин болъё” гэж боддог
байсан. Тэгэхээр энэ мэргэжлийг багаасаа хүсэж мөрөөдсөн гэсэн үг. Багаасаа
урлаг спортын арга хэмжээнд идэвхтэй оролцдог хүүхэд байлаа.
-Та хэдэн
кинонд тоглосон бэ?
-Одоог хүртэл
гэвэл “Хязгааргүй”, “19”, “Учрал”, “Аав” зэрэг таван кинонд тоглосон байна.
-“Учрал”
кинонд сагсуу залуугийн дүрд тоглосон, харин “Аав”киноны чинь дүр түүнээс
эсрэг. Амьдралд чинь аль дүр нь илүү ойрхон байсан бэ?
– Энэ хоёр киноны
аль аль нь миний амьдралтай ойр шүү. “Аав” кинон дээр гардаг шиг амьдралын
төлөө зүтгэдэг, зөөлөн талдаа хүн.
-Та амьдрал
дээрээ хэр тайван хүн бэ?
-Нэлээн тайван
талдаа.
-Таны хувьд
үлгэр дуурайл авдаг жүжигчин бий юу?
-Үлгэр дуурайл
авдаг жүжигчин байлгүй яахав. Л.Дэмидбаатар багшаасаа, Ц.Цэрэнболд,
Г.Эрдэнэбилэг ах нараасаа үлгэр дуурайл авна. Ер нь бол ахмад уран
бүтээлчдээсээ үлгэрлэл авна шүү дээ.
Ялангуяа урлагийн бид нар чинь гудамжаар явж байхдаа хүртэл ёс зүйтэй
байх хэрэгтэй байдаг учраас суралцах зүйл их байдаг.
-“Аав” кинонд
яаж сонгогдож байв?
-Ц.Цэрэнболд ах,
зохиолч Энхдалай ахтай манай өрөөнд ороод юм ярьчихсан сууж байсан юм. Тэр үед
нь би өрөөндөө хальт ороод “Сайн байна уу?” гээд мэндэлчихээд гарсан тэгэхэд яг
Цэрэнболд ах “энэ хүүхэд шүү дээ” гээд л
юм ярьж байсан юм. Дараа нь уулзсан чинь найруулагч Г.Эрдэнэбилэг, Ц.Цэрэнболд
нар “Аав” гээд кино хийх гэж байгаа. Ц.Цэрэнболд ахын залуу насны дүрд чамайг
харж байгаа гэсэн. Тэгээд л тоглохоор болоод орж байлаа.
-Драмын театрт
бүтээсэн дүрийнхээ талаар яриач?
-Одоохондоо
драмын театрт энэ тэр гээд хэлчих дүр байхгүй байна. Жүжгийн туслах дүрүүдэд
тоглоод явж байгаа.
-Драм болон
дэлгэцийн уран бүтээл хоорондоо ямар ялгаатай гэж боддог вэ?
-Дэлгэцийн
урлагийг би нөхөх, урлах урлаг буюу монтажны урлаг гэж ойлгодог. Драм бол цэвэр
амьд урлаг шүү дээ. Драмын театр дээр бэлтгэл сургуулилт хийх явцдаа өөрчилж
болохоос биш тайзан дээр өөрчлөх боломжгүй. Нөгөө талаас харах юм бол дэлгэцийн
урлагт ч гэсэн адилхан тал бий. Жишээлбэл, дүр дээрээ хамтрагчтайгаа харилцаад
тоглож байхад найруулагч авлаа гээд дуусгахад сэтгэлд хүрэхгүй үе байдаг. Дараа
нь киногоо үзэж суухдаа энэ дээр нь ингэдэг байж, жаахан өөрчилчихсөн бол гэсэн
бодол төрдөг юм.
-Драмд ажиллах
хэцүү юу. Шалгуур өндөр гэдэг шүү дээ?
-Ер нь бол босго
өндөртэй. Тухайн хүн өөрөө асар их хичээж, их хөдөлмөрлөж байж оршин тогтноно.
Тийм учраас маш их хөдөлмөр, хичээл зүтгэл, сэтгэл хэрэгтэй.
-Та найз
охинтой юу?
-Байхгүй.
-Амьдрал дээр
“Аав” кино шиг гэнэт эцэг болбол яах вэ?
-Хайрлана. Аминаас
минь унасан амь юм чинь түүнийхээ төлөө бүх зүйлээ зориулна даа.
-Хүнд үзээд
уйддаггүй кино гэж байдаг шүү дээ. Танд тийм кино байдаг уу?
-Хамгийн
дурсамжтай кино гэвэл миний хувьд “The Notebook” байдаг юм. Тэгээд “Бригад”
олон ангит кино байна. Хэд ч үзсэн уйддаггүй кино шүү.
-Таныг
найруулагчид голцуу ямар дүрд сонгодог вэ?
-Янз янз. Яг ийм
тийм дүр гэж онцлох зүйл байхгүй юм байна.
-Анхны уран
бүтээлийнхээ талаар яриач?
-Анхны дэлгэцийн
уран бүтээл гэх юм бол 2012 онд хийгдэж байсан “19” кино. И.Нямгаваа, Баатар,
Балжинням гээд Монголын гурван том найруулагч “19” киног 30, 30 минутаар гурван
хэсэг хувааж найруулж байсан юм. Энэ киноны хамгийн сүүлийн хэсгийг найруулсан
И.Нямгаваа найруулагчийн найруулсан хэсэгт тоглож байсан. Тэр үед ерөнхий
найруулагч нь Нямгаваа гуай байсан юм. Нэгдүгээр найруулагчаар нь Сэнгэдорж ах
ажилласан. Тухайн үед энэ кинонд тоглож байхдаа би Сэнгэдорж найруулагчаас их
юм сурсан. Миний хамгийн анхны уран бүтээл байсан болохоор их дурсамжтай
санагддаг. Бас хайрладаг юм.
-Чөлөөт
цагаараа юу хийж өнгөрөөдөг вэ?
-Чөлөөт цагаараа
өөртөө хэрэгтэй зүйлийг хийх дуртай. Жүжигчин хүн үзэгчдээсээ, нийгмээсээ нэг
алхам түрүүлж алхах ёстой гэдэг утгаараа чөлөөт цаг гарвал аль болох өөрийгөө
хөглөж, хөгжүүлэхийг боддог. Жишээлбэл
одоо англи хэл сурч байна. Мэдээж цаашаа хөгжүүлэх зүйл их байна.
-Залуу хүний
хувьд амьдралдаа баримталдаг зарчим юу вэ?
-Залуу хүн завгүй
байхдаа сайхан. Хэтэрхий задгай, чөлөөтэй байдал руу ороод ирэхээр хүн лазантаж
эхэлдэг. Тийм болохоор завгүй байх тусам ямар ч зүйлийг ар араасаа гарч ирсэн ч
хийж амжуулаад байдаг. Зав чөлөөтэй байх цагт хоёр ажил давхцахад за тэгж
байгаад хийчихнэ гээд хойшлуулдаг. Тэрний оронд өнөөдөртөө хийх ажлыг өдөрт нь
хийх хэрэгтэй.
Залуу хүн эрч
хүчтэй, сэргэлэн цовоо, бүтээлч хөдөлмөрч ер нь завгүй байх хэрэгтэй гэж
боддог. Ийм байвал илүү их амжилтад хүрдэг болов уу.
-Киноны санал
их ирж байна уу?
-Ирж байгаа.
Зарим нэг кинонд нь зөвшөөрсөн байгаа. Бас хэдэд нь татгалзчихсан.
-Хайрын тухай
кинонд тогловол эмэгтэй хамтрагчаар хэнийг сонгомоор байна. Ийм сэдэвтэй кинонд
тоглох уу?
-Яг хэнийг гэхээ
үнэхээр сайн хэлж мэдэхгүй байна. Гэхдээ залуучуудад хайрыг харуулсан үнэ
цэнтэй кинонд тоглохыг хүсч байгаа.
С.Ариунжаргал
М.Мишээл
“Хөгжим бол ноотуудын хоорондох орон зай юм”
Импрессионизмын загалмайлсан эцэг Францын хөгжмийн зохиолч Клод Дебюссийн мэндэлсний 151 жилийн ой, түүний төрсөн өдөр өнгөрсөн бямба гаригт тохиож дэлхий нийтээрээ түүнийг дурсав. Тэрбээр 1862 оны наймдугаар сарын 22-нд Парис хотын дагуул хот Сен Жерменд төрсөн. Дээрх алдартай ишлэл бол түүний хэлсэн үг. Хөгжмийг байж болох хамгийн өргөн хүрээнд авч үзсэн байхын хамт Дебюссийн хөгжмийн хэв шинжийг бүхэлд нь илэрхийлэх шиг. “Гүүгл” компани ойрын өдрүүдэд түүний “Сарны гэрэл” төгөлдөр хуурын зохиолоор сарны туяанд булхсан голын тохойг дүрсэлсэн энимэшн хийж нүүр хуудсаа чимлээ. “Сарны гэрэл” зохиол нь 1890-1905 онд бичсэн “Сюит Баргамаска” хэмээх симфони чуулбарынх нь гуравдугаар анги, Францын их яруу найрагч Поль Верлений “Сарны гэрэл” нэртэй яруу шүлгээс сэдэвлэсэн төгөлдөр хуурын зураглал юм. Дебюссийн нэр яагаад хөгжмийн импрессионизмтой нэгэн нэр мэт сонсогддог вэ. Тэрбээр сонгодог хөгжимд эргэлт, хувьсгал хийж, өнгө зохирлын шинэ концепцийг үндэслэн хорьдугаар зууны цоо шинэ хөгжмийг бүтээсэн хүн юм. Түүнчлэн төгөлдөр хуурын зохиолд прелюди зэрэг зохиолын хэд хэдэн хэлбэрийг бий болгожээ. Сэтгэл татам уран дүрслэл, хурц тод мэдрэмжээр амилсан уламжлалт бус өнгө зохирлын шинэ концепц нь хорьдугаар зууны хөгжмийн үндсэн хүч, суурь болж өгчээ. Дебюсси хөгжмийн зохиолын байгууламж, хөг эгшиглэгээний системийг өндөр түвшинд хөгжүүлсэн нь хөгжимд хийсэн эрс эргэлт байв. Энэ эргэлтээр дэлхийн хөгжим романтизмаас модернизмд шилжив. Ийнхүү эрс өөрчлөлтийг хийхдээ хэмнэлийг баяжуулж, эгшгийн өгүүлэх хүрээг өргөтгөв. Тухайн үеийн шинэчлэгч зураачид Клод Монэ, Дега нарын сэтгэлгээ Дебюссийн сэтгэлийг ихэд татаж байв. Францын уран зурагт гарсан шинэчлэл хөгжимд мэдээжээр нөлөөлжээ. Гэхдээ Дебюссийн уран бүтээлийг импрессионизмаас ч өргөн хүрээтэй гэж үздэг. Тэрбээр маш өндөр боловсролтой нэгэн байжээ. Дебюссийн хөгжимд сэтгэл хөдлөм ер бусын өөдрөг бадрангуй романсууд нь мартахын аргагүй. Тэдгээр романсаа Францын яруу найргаас сэдэвлэсэн байх бөгөөд Поль Верлений шүлгүүдээр хэд хэдэн романс бичсэн. Жишээ нь, “Мандолин”, “Сарны гэрэл”, “Нам гүм дунд” гэхчлэн. Дебюссийн романсууд нь төгөлдөр хуурын дуурьслын зарчмыг шинэчилсэн гэдэг бөгөөд романсуудаа оюутан байхаасаа бичиж эхэлсэн байх аж. Түүний дөчөөд романс нь дуулаачдын урын сангийн эрдэнэс болон үлджээ. Дебюсси хөгжмийн амьдралаа нэн багаасаа эхэлсэн байдаг. Арван настайдаа Парисын консерваторт элсэн орсон байна. Яруу найрагчдын уран уншлагын үдэшлэгт байнга очдог байсных, Маллермогийн зохиолоор “Дагинасын үдшийн амралт” зохиолынхоо удиртгалыг бичсэн. 1892-1894 онд бичсэн энэ бүтээл нь машид алдартай юм. Түүний симфони зохиолууд нь санаанд оромгүй чамин тансаг зураглал, өвөрмөц сонин зохиомж найралжуулгаараа бусдаас эрс ялгаатай. 1903-1905 онд “Тэнгис” байгалийн зураглалаа, 1908 онд ”Иберия” симфони чуулбараа бичжээ. 1902 онд “Пеллиас Мелизанда хоёр” дууриа бичиж тайзнаа тавьжээ. Дуурийн анхны тоглолтын дараа “Яруу найргийн сэтгэл булаам увдис, давтагдашгүй зохиомжийн шинэ арга маяг бий боллоо. Энэ бол дэлхийн дуурийн импрессионист чиглэлийн агуу суут бүтээл болжээ” гэж тухайн үеийн хөгжмийн нэрт зохиолчид үнэлж байжээ. Улмаар энэ дуурь нь түүний дараагийн бараг бүх зохиолуудад гүнзгий нөлөө үзүүлсэн байдаг. “Пеллиас Мелизанда хоёр”-ыг 1893-1902 онд бичсэн. Дуурийн анхны тоглолтоос мэргэжил нэгтнүүд нь импрессионизмын агуу бүтээл төрлөө гэж дуу алдаж байсны хамт нийгэмд ихээхэн сенсаац дэгдэв. Нэг хэсэг нь шүүмжилж, нөгөө хэсэг нь биширчээ. Дуурийн цомнолыг алдарт “”Цэнхэр шувуу”-гийн зохиолч Метерлинк бичсэн. Гэтэл тэрбээр хөгжмийн зохиолчтой санал зөрөлдөн анхны тоглолтын дараа бараг л буудалцахдаа тулсан байдаг. Гэсэн ч Метерлинк ч, Дебюсси ч үүгээр хайр дурлалын сэдвийг гайхалтай яруу сайхнаар амилуулжээ. Дебюсси энэ дуурийнхаа талаар “Би хөгжмийн сэтгэл хөдлөл, тоглогчийн хувийн сэтгэл хөдлөл хоёрыг тасралтгүй үргэлжийн, нэгэн бүхэл цогц байлгах гэсэн юм” хэмээн дараа нь өгүүлжээ. Тэрбээр энэ дуурьтаа яруу найргийн символизмын аргыг ашигласан байх аж. Дуулаачдын тал дээр, гоцлон дуулаач найрал хөгжим хоёрын харьцааг ч шинэчлэхийг хүсчээ. Тиймээс харилцан яриа, хүүрнэл, үглэн дуулах хэлбэрийг ихэнхдээ оруулж ирсэн байх ажээ. Дебюссийг зохиолоо бичихдээ хөгжим дээр удтал тоглон найруулан хөгжимдөж байж бичдэг байсан гэдэг. Игорь Стравинскийн хэлснээр Дебюссийн хөгжим нь “хорьдугаар зууны хөгжмийн эхлэх цэг” нь болжээ. Дебюсси хөгжмийн зохиолчоос гадна удирдаач, төгөлдөр хуурч байв. Амьдралынхаа сүүлийн жилүүдэд Европын орнуудаар аялан тоглолт хийсний хамгийн сүүлийнхийг нь 1913-1915 онд Москва, Петрбургт хийжээ.
Хувийн амьдралдаа амаргүй сорилтыг туулав
Одоо Дебюссийн хувийн амьдралаас товчхон сонирхъё. Хувийн амьдрал нь байнгын адармаатай байв. 18 настайдаа Парисын албан хаагч Генри гэгчийн эхнэр хэмээх дуучин эмэгтэйтэй хайр сэтгэлийн холбоотой болж найман жилийн турш амрагийн харилцаатай байв.1884 онд тэд саллаа. Римийн дээд шагнал хүртсэний учир Италид хоёр жил амьдрах шаардлагатай болов. Ингээд тэд салжээ. Уг шагнал нь ийм болзолтойгоор олгогддог байжээ. Гэвч Дебюсси үүнд тийм ч таатай байсангүй. 1888 онд тэрбээр хожим ногоон нүдэн Габи хэмээн алдаршсан Габриель Дюфонттой танилцаж удалгүй хамт амьдрах болов. Гэсэн ч удалгүй түүнээс “чөлөөлөгдөх”-ийг хичээх болжээ. Энэ хоорондоо дуучин Тереза Ружер гэгчтэй амрагийн холбоотой болов. Тэд маш богино хугацаанд дотносон сүй тавихдаа тулав. Эцэст нь тэр Дюфонтын найз загвар өмсөгч Розали Тексьертэй танилцаж 1899 онд тэд гэрлэв. Розалигийн эелдэг, илэн далангүй зан, Дебюссийн найз нөхөд, ер бүх хүмүүст ихэд таалагддаг байсан хэдий ч,энэ бүхэн нэг л худал хуурмаг болохыг мэдэрч, мөн хөгжмийн мэдрэмжгүй байдал зэрэг нь Дебюссийн уурыг бардаг болов. Тэр ч бүү хэл Розалигийн царай зүс нь хүртэл цагаасаа эрт өтлөхийн дээр, хүүхэд төрүүлэх чадваргүй байв. 1904 онд Дебюсси нэгэн шавийнхаа ээж Эмма Бардактай учрав. Парисын банкны эзэн Зигсмунд Бардакийн эхнэр энэ эмэгтэй хоёр хүүтэй байсан бөгөөд том хүү нь Дебюссийн шавь нарын нэг байв. Эмма үүнээс өмнө Францын нэрт хөгжмийн зохиолч Габриель Фюретэй мөн амрагийн харилцаатай байжээ. Эмма авьяаслаг дуучин, бас гайхалтай сайн харилцан ярилцагч байв. Эммад зориулж Габриель Фюре Поль Верлений шүлгээр «La bonne chanson» нэртэй дуулаачийн цуврал бүтээл туурвисан нь маш алдартай. 1905 оны тавдугаар сард Зигсмунд Эмма нар салав. Мөн оны аравдугаар сард Эмма Дебюссигийн охиныг төрүүлэв. Тэд охиноо Клод-Эмма хэмээн нэрлэв. Эцэст нь 1908 онд Дебюсси Эмма хоёр гэрлэв. Дебюсси охиндоо зориулж 1909 онд “Хүүхдийн булан” цуврал аяз бичлээ. Дебюсси Розалид үнэнийг бичжээ. Гэрлэлт нь бүтэлгүйтсэн загвар өмсөгч бүсгүй өөрийгөө буудаж амиа хорлохыг завдав. Сумны шархнаас болж тэрбээр насан туршдаа суумгай болжээ. Үүнээс үүдсэн шуугиан дуулианы улмаас олон найз нөхөд нь Дебюссигээс холджээ. Эммаг гэрлэлтээ цуцлуулснаар тэр хоёр Англид богино хугацааны аялал хийж тэнд түр амьдрав. Энэ үед Дебюсси “Тэнгис” хэмээх симфони сюитээ бичсэн. Энэ бол машид алдаршсан бүтээл. Тэд Англиас Парист буцаж ирэн байшин худалдан авч энэ байшиндаа хөгжмийн их зохиолч насан туршдаа амьдрав. Энэ байшинд хөгжмийн их зохиолчийн цорын ганц хүүхэд болох Клод-Эмма нь мэндлэв. Дебюсси Эмма хоёрын амьдрал амаргүй сорилтыг туулан давж хэцүүхэн нөхцөлд үргэлжилсэн ч хөгжмийн зохиолчийг 1918 онд нас барах хүртэл нь тогтвортой үргэлжилсэн юм. Охин Клод-Эмма нь түүнд хөгжмийн оргилсон их онгод тэмүүллийг хайрлажээ. Харамсалтай нь охин аавыгаа өөд болсны дараа жил эмч нарын буруу эмчилгээнээс болж нас баржээ. Дебюсси 55 настайдаа тэнгэрт хальсан. Францын засгийн газар Дебюссиг 1903 онд Францын үндэсний баатар одонгоор шагнаж байв.
Н.Пагма
Өнгөрсөн оны сүүлээр Дэлхийн банк зэрэг олон улсын байгууллагынхан инфляцийг хоёр оронтой тоо руу орно гэж таамаглаж байсан бол Төв банк долоон хувь дээр барина гэж дуугарсан. Одоогоор инфляци Монгол банкны зорьсон долоон хувиас ч доогуур байна. Гэхдээ зуд болно гэсэн таамаг инфляцийг өндөр авахад хүргэж магадгүй гэж эдийн засагчид болгоомжилж байна.
Инфляци өслөө, буурлаа гэсэн өгүүлбэр яагаад анхаарлын төвд байх учиртайг энгийнээр тайлбарлая. Товчхондоо худалдан авах чадвар буурахыг инфляци гээд байдаг юм. Батаа гэрийнхээ сарын хүнсийг 100 мянган төгрөгөөр бэлддэг байсан бол инфляци өсөнгүүт 150 мянган төгрөг зарцуулахаас аргагүйд хүрнэ. Авдаг барааных нь үнэ цойлчихоор хэрэглээгээ танахаас аргагүйд хүрнэ, хэрэглээ танагдах хэрээр үйлдвэрлэгчдийн бараа зарагдахаа болино, үйлдвэрлэгчид бараагаа зарж чадахгүй болонгуут татварт өгдөг мөнгө нь багасна, татвар багасаад ирэхээр эдийн засаг хумигдана. Америкийн Ерөнхийлөгч Роналд Рейган “Инфляци бол дээрэмчин мэт хэрцгий, алуурчин мэт аюултай” гэж зүгээр ч нэг хэлээгүйг сая дурдсан нөлөөллөөс харчихаж болно. Доллар өснө гэдэг импортын хэрэглээ үнэтэй болно гэсэн үг. Харин инфляци өсөхөөр нийт хэрэглээ үнэтэй болдог. Энэ утгаараа инфляци гэдэг долларын өсөлтөөс чухал үзүүлэлт. Инфляцийн аюул нь ийм том учраас улс орнууд инфляцийн эсрэг бодлогыг идэвхтэй хэрэгжүүлдэг. Инфляциа барьж чадаагүй жишээнүүдийг анзаараад байх нь ээ хөгжил нь сул талдаа орнуудын нэр дуулддаг. Боливи улсын хагас жилийн инфляци 1985 онд 38000 хувьд хүрч байсан жишээ бий. Зимбабвегийнх бүр 231 сая хувьд хүрсэн тоо сонсогддог. Манайд инфляци хамгийн өндөр цэгтээ очсон жил ардчилал ялсны дараахан буюу 1992 он байдаг юм билээ. Тэр жил инфляци 325.5 хувь хүрснийг статистикаас харж болно. Ер нь эдийн засгийн хямралтай улсуудад инфляци хэдэн мянган хувьд хүрсэн өчнөөн баримт дуулддаг. Харин эдийн засгийн өсөлт нь урт хугацаанд үргэлжилсэн улсуудын хувьд инфляци нам дор байдаг. Сингапурын 40 жилийн дундаж инфляци гэхэд л ердөө 3.2-хон хувь байх жишээний. Манайх шиг байгалийн баялаг ихтэй улсуудад инфляци өндөр байх эрсдэлтэй гэж шинжээчид онцолдог.
Инфляцийг бодож гаргах арга нь их энгийн. 329 төрлийн бараа бүтээгдэхүүний үнийн дунджаар бодоод гаргачихдаг. Айлуудын хэрэглэдэг бараа бүтээгдэхүүнийг багцалж тооцоод инфляцийг гаргадаг гээд ойлгочихож болно. Хэрэглээний сагсанд багтдаг бараануудын бараг 70 хувь нь хүнс, ундаа, ус, хувцас, орон сууц, тээврийн үйлчилгээ байдаг. Инфляци өндрөө авахын сөрөг талыг ганц тоогоор жишээлье. Инфляци жилийн 15 хувь байвал тав хүрэхгүй жилийн дотор юмны үнэ хоёр дахин өснө гэсэн тооцоог эдийн засагчид хийсэн байдаг.
Инфляци бол үнийн хэт өсөлт буюу мөнгөний ханшийн үнэгүйдэл. Эрэлт болон нийлүүлэлтээс үүдэлтэйгээр үүсч болдог. Эрэлтээс үүдэлтэй инфляцийн хувьд бараа бүтээгдэхүүний үнэ огцом өсч дэлгүүрийн лангуу хоосрох, хүмүүс ямар ч хамаагүй бараа авч дарах үзэгдэл гардаг. Нийлүүлэлтээс үүдэлтэй инфляцийн үед үйлдвэрлэгчдийн олгох цалин, үндсэн түүхий эдийн үнэ огцом өссөнөөр бараа бүтээгдэхүүний үнэ өсөх явдал ажиглагддаг.
Манайд инфляци үүсэх хэд хэдэн эрсдэл бий. Эхний эрсдэл нь шатахуун. Бид шатахуунаа зуун хувь гаднаас авдаг. Тэр дундаа ганц улсаас дийлэнхийг нь авдаг сул талтай. Тээвэр хангамжийн дутагдал гэсэн сул тал бас байгаа. Хэрэглээнийхээ бараа бүтээгдэхүүний бараг 70 хувийг гадны улсуудаас авдаг нь гурав дахь том эрсдэл. Ургацаас хамааралтай гурилын нийлүүлэлтийн хомсдол гэж бий. Ургац муу байвал гурилын үнэ өсөх эрсдэл өндөр гэсэн үг. Гурилын үнэ өсвөл дагаад талх, нарийн боов гээд хүнсний бүтээгдэхүүний үнэ өсөх эрсдэл байгаа. Махны нийлүүлэлтийн зөв суваггүй гэсэн зовлонг орхиж болохгүй. Монгол хоёрхон сая хүнтэй, 50 сая малтай хэрнээ Шинэ Зеланд, Австралийн иргэдээс үнэтэй мах хэрэглэдэг. Зуд болно гэсэн таамаг үнэн бол махны үнэ одоогийн өндөр үнээсээ ч галзуурах эрсдэл бий. За тэгээд дараагийн шалтгаан нь хүнсний ногооны зоорь, агуулахын асуудал. Зоорь багатай учраас хүнсний ногоогоо хадгалж чаддаггүй, жилийн жилд импортын өндөр үнэтэй ногоо хэрэглэдэг. Энэ жилийн хувьд зарим аймгууд гантай байснаас болоод өдийд навс хямдардаг хүнсний ногоо үнэтэй хэвээр байна. Лууван гэхэд л өнгөрсөн сараас 50 хувиар нэмэгдсэн гэсэн мэдээг статистикийнхан хэлж байна.
Монгол банкны хувьд сая дурдсан инфляци үүсгэх эрсдэлтэй хэсэг рүү анхаарч ажилласныг хэрэгжүүлсэн дэд хөтөлбөрүүдээс нь харчихаж болно. Мах, гурил, шатахууны үнийг тогтворжуулах хөтөлбөрүүд хэрэгжүүлж, шатахуун импортлогч, мах бэлтгэгч, гурилын үйлдвэрийн эздэд эргэлтийн хөрөнгө гэж дажгүй нөхцөлтэй мөнгө зээлсэн. Бас хүнсний агуулах зоорь барих хүмүүст ч мөнгө зээлсэн юм билээ. Шатахууны үнийг зохицуулах тал дээр явуулсан бодлогыг нь зарим эдийн засагч “Зах зээлийн жамыг сөрсөн” гэж шүүмжлэх нь бий. Ямартай ч инфляци үүсгэх өндөр эрсдэлтэй хэсэгтэй тулж ажилласных нь өгөөж гэвэл эдийн засаг таагүй энэ үед иргэдийн халаасан дахь хэдийг хэрэггүй цаас болгочихолгүй аж төрүүлж байна. Мах, гурил, шатахуун, орон сууцны үнийн өсөлт сүүлийн хоёр жил нам, тогтвортой түвшинд байгааг статистикаас харж болно.
Инфляцийг ингэж барих нь бага, дунд орлоготой иргэдийн цалин, орлого, төгрөгийн худалдан авах чадамжийг хамгаалахаас гадна алсдаа зээлийн хүүг бууруулах хөшүүрэг болдог гэж эдийн засагчид онцлох нь бий. Инфляци өсвөл эсрэгээрээ бага орлоготой иргэдийг үгээгүй ядуу хэсэг рүү оруулах эрсдэлтэй. Чинээлэг нь дундаж давхарга руу, дундчууд нь бага орлоготой хэсэг рүү хальтирдгийг дэлхийн түүх бэлхнээ нотолдог.
Инфляцийг бага түвшинд барьж, иргэдийнхээ авдаг хэдийг үнэ цэнтэй байлгахын тулд төр, засгаас хийх ажлууд ч бий гэсэн сануулгыг эдийн засагчид хэлж байна. Гадаадын хөрөнгө оруулалтыг сэргээх, төсвөө сахилгатай байлгах, төр нь эдийн засаг дахь оролцоогоо хумих гээд хийх ажлууд олон байгаа.
Ц.Баасансүрэн
Хоёр Солонгосын төлөөлөгчид олон өдөр хэлэлцсэний үр дүнд хойгт үүссэн хурцадмал нөхцөл байдлыг намжаах зөвшилцөлд хүрснийг өнөө өглөө /VIII.25/ мэдээллээ. Өмнөд Солонгосын хоёр цэрэг энэ наймдугаар сарын эхээр газрын тэсрэх бөмбөгт өртөн шархатсан хэрэгт Пхеньяний тал уучлал хүсч, харамсаж буйгаа илэрхийлсэн нь талууд зөвшилцөлд хүрэхэд том түлхэц болсон байна.
Хоёр Солонгосын албаныхны уулзалт хилийн зэвсэггүй бүсэд өнгөрсөн бямба гаригт /VIII.25/ эхэлсэн юм. Түүнчлэн хэлэлцээний үеэр хоёр Солонгосын албаныхан 70 жилийн өмнөх хойгийн дайны үеэр хагацсан гэр бүлүүдийг энэ намар болон цаашид уулзуулахаар ярилцаж, тохирчээ.
Өмнөд Солонгосын цэргүүд шархатсан хэрэг явдлаас болж Сөүлийн албаныхан Умардын хил дээр чанга яригчуудыг байрлуулан Пхеньяний эсрэг суртал ухуулга цацаж эхэлсэн билээ. Улмаар үүнд эгдүүцсэн Умардын тал Өмнөд Солонгос руу гал нээснээр талууд харилцан буудалсан юм. Үүний дараа Хойд Солонгос хилийн дагуух их бууны тоог нэмж, шумбагчуудаа бэлэн байдалд оруулсан нь хойгийн нөхцөл байдлыг түгшүүртэй болгож байв.
Өмнө нь 2010 онд Өмнөд Солонгосын байлдааны хөлөг живж, 46 хүн амь үрэгдсэнээр хоёр Солонгосын харилцаа тасарч, яриа хэлцэлүүд зогссон юм.
Засгийн газрын ээлжит хуралдаанаас өчигдөр МАН-ын дэд сайдыг нарыг чөлөөлжээ. Ингэснээр Аж үйлдвэрийн дэд сайд Х.Баделхан, Боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны дэд сайд Я.Төмөрбаатар, Гадаад харилцааны дэд сайд Н.Оюундарь, Эрүүл мэнд, спортын дэд сайд Д.Атармаа, Уул уурхайн дэд сайд Г.Тэмүүлэн, Хүн амын хөгжил, нийгмийн хамгааллын дэд сайд Б.Мөнхбаатар, Хүнс, хөдөө аж ахуйн дэд сайд Б.Батзориг нарыг үүрэгт ажлаас нь чөлөөлжээ. Харин орных нь дэд сайд нарыг хэзээ томилох вэ гэдэг одоогоор тодорхойгүй байна.
Онцлоход, Ерөнхий сайдын зүгээс намрын ээлжит чуулганаар сайд нарыг хэлэлцүүлж, Засгийн газрыг бүрдүүлэхээс аргагүй байгаагаа өчигдөр хэвлэлийн төлөөлөгчөөрөө дамжуулан мэдэгдсэн. Тиймээс дэд сайдын томилгоо ч мөн ирэх аравдугаар сард болж мэдэх талтай.
Нийслэлийн Баянзүрх дүүргийн түүх 50 жилийн ой, Залуучуудын хөгжлийг дэмжих жилийн хүрээнд “Дүүргийн хөгжилд залуус бидний оролцоо” сэдэвт залуучуудын чуулганы урьдчилсан хэлэлцүүлгийг хийлээ. Хэлэлцүүлэгт дүүргийн 28 хорооны төлөөлөл болох 280 залуу оролцсон юм.
Дэлхийн залуучуудын өдрийг угтан зохион байгуулагдсан уг чуулга уулзалтын гол зорилго нь залуучуудын дунд тулгарч байгаа асуудлыг тэдний оролцоонд тулгуурлан гаргаж ирэх, хамтран шийдвэрлэхэд оршиж байлаа. “Дүүргийн хөгжилд залуус бидний оролцоо” чуулга уулзалтад оролцогсод залуучуудын дунд тулгамдаж буй асуудал, түүнийг шийдвэрлэх арга зам болон дүүргийн хөгжилд залуус бидний оролцоо гэсэн сэдвээр санал солилцсон.
Чуулга уулзалтад оролцсон залууст Дэлхийн Пара Олимпийн аврага, Монгол Улсын Хөдөлмөрийн баатар, Гавъяат тамирчин Д.Баатаржав, Мэдээлэл технилоги, харилцаа, шуудан холбооны газрын дарга Ц.Жадамба, ЗГХЭГ-ын зөвлөх Г.Оюунбат, Зөв амьдрах ухаан ТББ-ын тэргүүн Г.Загдаа, Гэр бүл судлаач, доктор профессор Т.Намжил, ДЗОУБ-ын гэр бүл судлаач Б.Алтанцэцэг нар “Гэр бүл төлөвлөлт”, “Гэр бүлийн үнэ цэнэ”, “Монгол залуу хүн” сэдвээр лекц уншлаа.
Дүрэлзэж буй галаас дүүгээ аварсан
ахад туслах, эмнэлгийн өрөөг тохижуулах зэрэг бусдын сайн сайхны төлөөх аянд оролцох
хүсэлтэй хүн олон болсон байна лээ. Тэд өөрт байгаа боломжийнхоо хэрээр бусдад тусалдаг.
Олны хүч оломгүй далай гэдэг болохоор сайхан сэтгэлтэй хүмүүсийн тус заавал нэг
сайн үр дүн дагуулдаг юм. Энэрэх сэтгэлээр өвдөж зовсон нэгэнд туслах шиг сайхан
зүйл хаа байх билээ. Харин олон хүний бусдыг гэх сэтгэлийг зөв зүйлд ашигламаар
санагдах юм. Саяхан фэйсбүүк хуудаснаа “Улаан чулуутын хогийн цэг дээр амьдардаг
хүмүүст тусалъя” гэсэн уриалга явж байв. Газар дээр нь очиж хүмүүстэй танилцахад
хогон дотроос хоолоо олж идэн ядуу амьдарч байгаа учраас тусалцгаая гэжээ. Тэр уриалгыг
уншаад дэмжмээргүй санагдсан. Ихэнх тохиолдолд ядуу, тарчиг амьдарч байгаа нь тэдний
өөрсдийнх нь буруу байдаг. Эрүүл саруул биетэй, эрхтэн бүтэн байтлаа бусдын адил
ажиллаж яагаад болохгүй гэж. Мэргэжил, боловсролгүй бол манаач, цэвэрлэгчээр ажиллаж
болно. Иймэрхүү ажлын байранд боловсрол гэхээсээ илүү найдвартай хүн хайж байгаа
компаниуд зөндөө бий. Тэд хамгийн гол нь архи уудаггүй, хулгай хийдэггүй байх ёстой
гэсэн шаардлага тавьдаг юм байна лээ. Тэгэхээр ажил олдохгүй байна гэдэг худлаа
л болов уу. Гар хөдөлбөл ам тосдоно гэдгийг мэдэх мөртлөө залхуу, арчаагүй зангаасаа
болж ядуу амьдарч байгаа хүмүүсийг тусламж нэрээр өөгшүүлэхээ болих хэрэгтэй. Магадгүй
тэдний үр хүүхэд хүний өмнөөс ядуу амьдарч байгаа мэт бусдаас бэлэн хоол хүлээгээд
сурчихаж мэднэ. Харин тэрний оронд өөрсдийн хүч хөдөлмөрөөр сайн сайхан зүйлд тэмүүлэн
амьдарч байгаа хүмүүсийг урамшуулдаг болъё. Өглөөнөөс орой болтол ажилладаг, хөдөлмөрийнхөө
шимээр сайхан амьдарч болдог жишээг бусдад харуулж буй айл өрхөд тусалж яагаад болохгүй
гэж. Тэдэнд мөнгө төгрөг, эд материал гэхгүйгээр нэг өдрийнх нь ажилд нэмэр болъё.
Залхуурч хэвтээд бусдын сэтгэлийг өвтгөөгүйнх нь төлөө, бас өдөр бүр ажиллаж байсных
нь төлөө ажилсаг хүмүүст тусалцгаая.