Month: July 2015

ШУА-ийн Түүх, археологийн хүрээлэнгийн Дундад зууны судалгааны салбарын эрхлэгч Ц.Цэрэндоржтой ярилцлаа.

-Эзэнт гүрний их хаан Хубилайн 800 жилийн ой ирэх есдүгээр сард болох юм байна. Зарим түүхч түүнийг хаадын хаан гэх юм билээ?

-Монголын эзэнт гүрэн эзэн Чингис хаанаас авахуулаад маш олон хаадтай байсан. Бүгд тодорхой гавьяа байгуулсан түүхэн хүмүүс байсан. Энэ дотроос Хубилайг онцолж ярих учир шалтгаан бий. Хубилайг бол Монголын эзэнт гүрнийг хөгжлийн оргилд хүргэсэн хүн гэж хэлж болно. Чингис хаан тэргүүтэй түүний өмнөх хаад байлдан дагуулалт маш их хийсэн. Гэтэл Хубилай бол энэ байлдан дагуулалтыг үргэлжлүүлэхийн хамтаар эзэнт гүрнийг харьцангуй тогтвортой байдалд аваачиж, түүний үед Монголын эзэнт гүрэн хүн ам, газар нутгийн хувьд дээд цэгтээ хүрсэн. Хубилай байлдан дагуулалтыг гүйцээгээд, энх амгалан цагийг авчирсныхаа дараа Монголын эзэнт гүрнийг тохинуулах нөр их ажлыг хийсэн. Хубилайн байгуулсан Юань улстай холбоотой түүхийн маргаан байдаг. Юань улсыг Хятадын улс уу, Монголын улс уу гээд дэлхийн түүхчид маргалддаг. Ялангуяа Хятадын түүхчид бол Юань улсыг Хятадын төр улс гэж үзээд, Хубилай тэргүүтэй Юанийн хаад тэр ч байтугай Хубилайн өвөг дээдэс Чингис хааныг хүртэл Хятадын аугаа их хаадын нэг гэж үздэг. Энэ хүнийг олон улс өөрийн болгох гэж булаацалддаг. Зуун жилд нэг тохиолддог тэгш ой тохиож байгаа дээр Хубилай хааныг Монголын их хаан, Чингис хаанаас дутахгүй том эзэн хаан байсан юм аа гэдгийг сурталчлах ажил зайлшгүй хэрэгтэй байгаа. Ойг тохиолдуулаад төр засаг үүнийг анхаараасай гэж бид хүсч байна. Оны эхээр ШУА-аас Хубилай хааны тэгш ойг төр засгийн хэмжээнд тэмдэглэн өнгөрүүлэх санаачилга, уриалга гаргасан. Их ойн хүрээнд эрдэм шинжилгээний хурал хийхээр бэлтгэж байгаа. Хубилай, Их Юань улс, эзэнт гүрэн судлалын гадаад, дотоодын томчуудыг урьж авчрахаар бэлтгэж байна. Мөн судалгааны бүтээлүүд гаргана.

-Толуйн хөвгүүд хаана ширээнд удаан суусан байх шүү?

-Хубилай бол Чингис хааны ач хүү Толуйн тухай энд бас хэдэн үг хэлэх хэрэгтэй болов уу. Чингис хаан гуравдугаар хүү Өгэдэйгээр хаан ширээ залгамжлуулахаар тогтсон шүү дээ. Гэхдээ отгон хүү гал голомт сахьдаг монголчуудын уламжлал ёсоор Толуйд маш их хэмжээний хүн, цэрэг, газар нутаг ногдсон байдаг. Чингис хаан их хатнаасаа төрсөн дөрвөн хөвгүүнийхээ том гуравт нь Монгол нутагт хувь эзэмшил газар соёрхсон. Толуй бол Чингис хааны захирч байсан гал голомт Монголын гол хэсгийг өвлөж авах нь ойлгомжтой. Чингис хаан нэр цохож Өгэдэйг хаан ширээ залгамжлуулна гэсэн ч түүнийг өөд болсны дараа хоёр жил Толуй төрийн хэргийг түр хамаарч байсан гэж үздэг. Яагаад Өгэдэй шууд хаан ширээнд суугаагүйн гол шалтгаан Толуйг хаан суулгах уу, Өгэдэйг хаан суулгах уу гэдэг дээр алтан ургийн ноёд санаа бодол нийлэхгүй байсантай холбоотой. Бодит эрх хүч чадлын хувьд Толуй хамаагүй хүчтэй байдаг. Харин Чингис хааны гэрээс захиас ёсоор Өгэдэй хаан ширээнд суух учиртай. Ингэж эргэлзэж байсны улмаас хаан ширээ залгамжлах ажил удааширсан гэж судлаачид үздэг. Өгэдэй хаан ч Толуй өөрт нь маш их найр тавьж, буулт хийснийг ойлгож байсан.

-Мөнх нь хаан суусан байх аа?

-Мөнх хаан суусан. Өгэдэйн удам Монголын их хааны суурийг залгамжлах уу, өөр удам угсаа руу шилжих үү гэсэн асуудал байсан л даа. Өгэдэйн дараа түүний хүү Гүюг хаан суусан. Түүний дараа Толуйн хүү Мөнх хаан сууснаар үүнээс хойш Монголын их хааны ширээ Толуйн удамд бүрэн шилжсэн гэж болно.

-Мөнх хаан урт наслаагүй хэрэг үү?

-Мөнх хаан Толуйн ахмад хүү. Толуйн их хатан Хэрэйд аймгаас гаралтай Сорхугтани бэхи хатнаас төрсөн түүхэнд алдартай дөрвөн хүү бий. Мөнх, Хубилай, Хүлэгү, Аригбөх нар. Мөнх хаан 1251 онд Монголын их хаан суусан. Харамсалтай нь 1259 онд өмнөд Сүн улсыг байлдан дагуулах замдаа өвчнөөр нас барсан. Дараагийн хаан ширээ залгамжлагчийн асуудал гарч ирсэн. Мөнхийн нэг дүү Хүлэгү их хааны даалгавраар баруун зүгт Иран, Иракт байлдан дагуулалт хийж байсан. Нутагтаа бага дүү Аригбөх гал голомтоо сахиж үлдсэн байв. Хубилай бол Мөнх хааны гурван замаар довтолсон их цэргийн нэг замын цэргийг удирдаж өмнөд Сүн улстай байлдах аян дайнд оролцож байсан. Мөнх хааныг нас барсан мэдээг авангуутаа эзэн хааныг залгамжлах талаар Хубилай, Аригбөх нарын аль аль нь санаатай байсан бололтой байдаг. Хубилай аян дайнаасаа буцаж, өөрийн хувь эзэмшил болгож авсан өнөөгийн Өвөр Монголын нутагт буцан ирж, Монголын эзэнт гүрний их хаан суулаа гэж 1260 оны хавар зарласан. Түүнээс нэг сар гаруйн дараа түүний дүү Аригбөх Хархорум буюу тухайн үеийн Монголын нийслэлд эзэнт гүрний их хаан боллоо гэдгээ зарласан. Монголд нэгэн зэрэг хоёр хаан гарч ирсэн. Их хааны ширээний төлөө энэ хоёрын тэмцэл өрнөсөн юм.

-Аригбөх нь ялсан бол Монголын нийслэл Хархорум илүү хөгжих байсан гэсэн үзэл санаа явдаг?

-Хубилайд нэгэнт төв хэсэгт эзэмшил газар оногдоогүй учраас өөрт ногдсон өнөөгийн Өвөр Монголын нутагт сууж, Умард Хятадын байдлыг сайн мэддэг болсон хүн. Хубилайн бага залуу насны тухай сурвалжийн мэдээ бага. Хубилай Умард Хятадад хувь эзэмшихтэй холбоотойгоор түүхэнд гарч ирсэн. Тэндээ байхдаа хятад хүмүүстэй нүүр тулж байсан. Тухайн үед монголчууд Хятадад байсан Алтан улсыг мөхөөгөөд эзэлж авсан ч тухайн газар нутгийг яаж захирах, ямар маягаар авч явах талаар айхавтар сүрхий бодлого боловсруулж чадаагүй юм шиг байгаа юм. Тэр үед Умард Хятад нэгэнт Монголын эзэмшилд орсон ч орон нутгийн цэргийн эрхтнүүдийн нөлөө маш ихтэй, Монголын төрийн тогтолцоо бүрэн хэрэгжиж чадаагүй байдалтай байлаа. Тэр газарт суухдаа Хятад нутгийг Хятадын уламжлалт хэв маяг, тогтолцооных нь дагуу захирах нь зүйтэй гэдэг бодол Хубилайд төрсөн шиг байгаа юм. Сүүлд социализмын үед Хубилайг суурьшмал иргэдийн талд орсон, Аригбөх бол нүүдэлчдийн соёл иргэншлийг хадгалах гэж үзсэн мэтээр үнэлдэг байсан. Хубилай нийслэлээ Хятад руу шилжүүлснээр Монгол нутаг зах хязгаар орхигдмол газар болж хувирч, Монголын эзэнт гүрний хөгжил саарсан гэж Хубилайг үнэлдэг байсан. Гэтэл тухайн үед өнөөгийн Бээжин гэдэг бол Хятад, Монгол хоёрын зааг газар байсан. Энд өмнө нь Алтан улс гэж монголчуудтай ойролцоо зүрчид хэмээх нүүдэлчин угсаатны байгуулсан улсын нийслэл байсан газар. Цагаан хэрэм дөнгөж даваад шахуу байгаа. Тухайн үед Дай Юань улс хоёр нийслэлтэй байсан. Нэг нийслэл нь өнөөгийн Бээжин хотын суурин дээр байсан Дайду гэж хятадаар хэлдэг, монгол сурвалжуудад Хаан балгас гэж нэрлэдэг хот. Энэ бол үндсэндээ өвлийн нийслэл гэж болно. Зуны цагт буцаад өнөөгийн Өвөр Монголын нутагт байсан Шанду гэдэг газарт халууныг өнгөрөөдөг байжээ. Тиймээс зөвхөн нэг нийслэлээ л өнөөгийн Хятад нутагт шилжүүлсэн гэж үзэж байгаа юм. Тухайн үеийн нөхцөл байдлын үүднээс нийслэлийг урагш шилжүүлэхээс өөр аргагүй байсан. Монголын эзэнт гүрэн өмнө тийш ихэд тэлсэн учраас урьдын адил Монгол нутгаас удирдахад бэрхшээлтэй байсан тал ч бий.

-Сорхугтани бэхи угсаа гарал нь хэний охин бэ?

-Сорхугтани бэхи хатан бол Чингис хааны үеийн Хэрэйд аймгийн Ван хан Тоорилын дүү Жаха Хамбугийн охин. Монголын нэг том аймгийн өндөр сурвалжит язгууртай эмэгтэй шүү дээ. Тухайн цагийн түүхчид энэ эмэгтэйг маш их ухаантай. Хар багадаа өнчирсөн хүүхдүүдээ хүмүүжүүлж, хаан суух арга ухаанд сургасан гэж үнэлдэг.

-Хубилай хувь хүнийхээ хувьд юугаараа онцлогтой хүн байсан бэ. Энэ хааны нэрээр үлдсэн түүхэн ололтууд юу байв?

-Мөнх хааныг эрдэмтэй мэдлэгтэй хүн байсан гэдэг. Мөнх хаан олон гадаад хэл мэддэг, ухаан мэдлэг төгс хүн байсан гэж сурвалжид тэмдэглэсэн байдаг. Хубилайн тухай гоц гойд гэж тэмдэглэсэн мэдээлэл ховор. Монгол сурвалжид Чингис хаан Хубилайн тухай “Хубилай хүүхний үг ажигтай гарнам бөлгөө” гэж хэлсэн гэдэг. Үг нь хэрсүү сүрхий юм байна гэж хэлсэн гэсэн үг. Зарим судлаачид үүнийг сүүлд зохиосон гэдэг. Ямар ч байсан Чингис хаан бусад ач нараасаа арай өөр гэж үнэлдэг байжээ. Хубилайн үед хэд хэдэн гол зүйлийг хийсэн. Нэгдүгээрт: Монголын хаадын явуулж байсан байлдан дагууллыг туйлд нь хүргэсэн. Энэ үед Хятадын өмнөд хэсэгт байсан Өмнөд Сүн улс, Түвдийг бүрэн эзэлсэн. Солонгосыг өөрийн хараат улс болгосон. Хэдийгээр амжилтгүй төгссөн ч Япон руу хоёр удаа довтолгоон хийсэн. Бирм, Вьетнам гэх мэт зүүн өмнөд Ази, өмнөд Азийн улсуудыг хараат улс болгож, өөрийн захиргаанд оруулсан. Зүүн өмнөд Азийн Ява, Суматра арал өнөөгийнхөөр бол Индонез, Энэтхэг хүртэлх олон далайн жижиг улсуудыг өөртөө алба барьдаг хараат улс болгож чадсан. Хоёрдугаарт: Тухайн үеийн өрнө, дорныг холбосон. Монголчуудыг XIII зуунд мандаж гарч иртэл өрнө, дорнын харилцаа холбоо муутай байсныг илүү чөлөөтэй нээлттэй болгож, нэг эзэнт гүрний захиргаанд орууллаа. Үүнтэй холбоотой мэдлэг ухаан чөлөөтэй бие биедээ дамжих нөхцөл бүрдсэн нь хожим дэлхийн газарзүйн том том нээлт гарах, хожим дэлхий орвонгоороо хувьсч өөрчлөгдөх эх үндсийг тавьсан.

-АСЕМ-ийн үндэс тавигдаж байсан юм биш үү?

-Одоогийнхтой хамаагүй зүйрлэж болохгүй л дээ. Гэхдээ өмнө нь монголчууд Юань улс Монголын эзэнт гүрний нэг хэсэг гэж үздэг байсан. Одоо бол Хубилайн үед тэгж их тасарч салсан юм байгаагүй юм байна. Монголын эзэнт гүрэн сул боловч нэгдэлтэй байжээ. Хубилай тэргүүтэй их хаадын удирдлагад оршсоор байсан гэдгийг илүү их нотолж байна. Ил хаант улс гэж Хубилайн дүү Хүлэгүгийн улс баруун Ази, өнөөгийн Иран, Ирак, Түркийн зүүн хэсэгт байсан. Хойд талд нь өмнөд Орост Алтан ордны улс гээд Зүчи хааны удмынхан байсан. Тэрнээс наашаа Цагаадайн хаант улс Дундад Азид байсан. Энэ гурван улс Хубилайнхаа захиргааг ерөнхийдөө хүлээн зөвшөөрөөд, нэгдсэн байдлаар оршиж байсан юм. Тийм ч учраас их хааны зарлиг тушаалыг хүлээн зөвшөөрдөг. Нийт эзэнт гүрний хэмжээнд Хубилайн бодлого үйлчилж байсан гэж үздэг.

-Монголчууд далайд гарцгүй улс гэдэг. Тухайн үед далайн тээвэртэй байжээ?

-Байлгүй яах вэ. Хубилай хаан хэд хэдэн шинэчлэл хийсэн. Нэгдүгээрт: мөнгөний бодлого, цаасан мөнгө гэдгийг Монголын эзэнт гүрний хэмжээнд нэгдмэл байдлаар хэрэглэх болсон. Хубилай хаан цаасан мөнгө санаачилсан гэж манайхан буруу яриад байдаг. Цаасан мөнгө түүнээс өмнө ч байсан. Цаасан мөнгийг явцуу хүрээнд хэрэглэдэг байсан. Тэр хүрээнээсээ гарахаар хүн итгэдэггүй байсан. Цаас шүү дээ. Ийм байсныг Хубилайн үед төрөөс цаасан мөнгийг нэгдсэн байдлаар хэвлэж гаргаад, цалин цагаан мөнгөний баталгаа олгосон байдаг. Одоо валютын алтан баталгаа банкинд байдаг шиг гэсэн үг шүү дээ. Тиймээс Хубилай орчин үеийн цаасан мөнгөний тогтолцооны эх үүсвэрийг тавьсан гэж болно. Хоёрдугаарт: Далайн тээврийн хувьд Юань улсын үед оргилдоо хүрсэн. Өмнөд Сүн улсыг буулгаж авах үед тэдний флот тэр чигээрээ шахуу монголчуудын мэдэлд орж ирсэн. Хубилай цэргийн хөлөг онгоцыг байлдаанд ашиглаж байсан. Бусад хөлөг онгоцууд ялангуяа Баруун Азийн ислам шашинтнууд хэдийнээ өмнөд Хятадад ирээд далайн худалдаа эрхэлдэг. Тэд баруун тийш Энэтхэг, Иран хүртэл далайгаар аялдаг, худалдаа хийдэг байж. Тэр их уламжлалыг Хубилай өвлөж аваад илүү өргөн хүрээтэй болгосон. Худалдаа хийх эрхийг нь ислам гаралтай худалдаачдад олгосон. Улсаас хөхиүлэн дэмжиж тэдэндээ мөнгө цаас зээлүүлж, санхүүгийн туслаж үзүүлдэг. Хууль эрх зүйн дэмжлэг үзүүлдэг. Нөгөөдүүл нь худалдаа наймааныхаа ашгаас хуваалцдаг. Хэн хэндээ харилцан ашигтай, түншийн хэмжээнд хүрсэн байдаг.

-Хубилай хэдэн жил хаан суусан бэ?

-Хубилай Монголын хаадын дотроос хамгийн өндөр насалсан хүн шүү дээ. 80 насалсан. 1294 онд нас барсан. Анх хаан сууснаас нь хойш тоолбол 34 жил, Аригбөхийн тэмцлийг дараад ганцаараа хаан ширээнд суусанаас тооцвол 30 жил хаан суусан.

-Хубилайг хэн залгамжилсан бэ?

-Хубилай урт насалсан учраас түүнийг амьд байхад олон хөвгүүд нь нас барсан байсан. Тэгээд түүний ач хүү Төмөр гэдэг хүнийг Хубилай дараагийн залгамжлагчаараа нэр цохсон. Төмөр нэртэй хүн олон. Монголын хаад нэрнээс гадна тодотгодог цолтой. Жишээлбэл: Хубилайг Сэцэн хаан, Төмөр хааныг Өлзийт гэдэг байсан. Өлзийт Төмөр хаан 13 жил хаан суусан. Өлзийт Төмөр хааны үед урьд нь хэдэн арван жил Хубилайтай тэмцэлдэж байсан Хайду тэргүүтэй “самуун” намжиж, монголчууд хоорондоо найрамдсан. Ямартай ч Төмөр хаан өвөг эцгийн байгуулсан их гүрнийг тэр хэвээр нь хадгалаад дараагийн хүнд өгсөн. Түүний дараагаас хаан ширээний төлөө тэмцэл ах дүү нарын хооронд өрнөсөн билээ.

Б.Янжмаа

УИХ-ын гишүүн
Я.Содбаатар, Г.Лүндээжанцан нар Есөн зүйл
сум, Өвгөн суварга

Их соён гэгээрүүлэгч, Өндөр
гэгээн Занабазарын мэндэлсний 380 жилийн ойн хүрээнд түүний төрж өссөн, ажиллаж
амьдарч байсан нутгаар аяллаа. Өнөө жил Өндөр гэгээний өлмий нутаг Өвөрхангайд
нар, хур тэгш дүүрэн байна. Түүний төрсөн нутгийг нь өнөөгийн Өвөрхангай
аймгийн Зүйл сумын Есөн зүйлийн булаг хэмээн эрдэмтэд тогтоосон. Судалж
тогтоосон гэхээсээ хууч домог, нутгийн ардуудын яриагаар маргашгүй
нотлогдчихсон байдаг. Одоогоос 380 жилийн тэртээ буюу 1635 онд Түшээт хан
Гомбодоржийн хатан Ханджамц төрөхөөр болжээ. Хэдийгээр хатан нь бие давхар, өвлийн
тэргүүн сар гараад байсан ч отор нүүдэл хийн Орхоны хөндийгөөс Есөн зүйлийн хөндийг зорьсон байгаа нь
сонирхол татна.

Учир нь тухайн үед Монгол
нутагт шашны томоохон хямрал болоод байсан цаг. Шашны хямралаас гарахын тулд Өндөр
гэгээн Занабазарыг мэндлэхээс хоёр зууны тэртээд Автай сайн хан олон ч ажил
зохион байгуулсан түүхтэй. Тодруулбал Автай сайн хан нэгэн удаа нутгаа эргэж
явахдаа Есөн зүйлийн булагт шарын шашны ухаанд нэвтэрсэн хүмүүстэй таарч тэндээ
тэмдэг тавин “Ирэх цагт энд Монголын шашны тэргүүн мэндлэх учиртай” хэмээн
хэлсэн нь түүхэнд тэмдэглэгдсэн байдаг. Уг бэлгэдлийн дагуу Түшээт хан
Гомбодоржийнх өвлийн тэргүүн сард Есөн зүйлийн хөндийг зорьсон нь тэр. Ингэж л Өндөр гэгээн Занабазарын түүх Есөн зүйлийн
булаг, Мандаа толгойгоос эхэлжээ. Энэ болоод Өндөр гэгээнтэй холбоотой бусад түүхийг,
түүхийн ухааны доктор Д.Хоролдамба, нутгаас төрсөн УИХ-ын гишүүн Д.Лүндээжанцан,
Я.Содбаатар, АН-ын бүлгийн ажлын албаны дарга С.Дэмчиг, Гандантэгчинлэн хийдийн
тэргүүлэгч лам, гавж Д.Лувсанжамц, Түүх, археологийн хүрээлэнгийн эрдэм
шинжилгээний ажилтан доктор С.Амарбаяр нар тун ч сайн ярина. Өнгөрсөн өдрүүдэд
зохион байгуулагдсан “Өндөр гэгээний нутгаар” тойрон аялалд ч тэд оролцож
холбогдох бүхий л түүхийг сэтгүүлчдэд ярьж, тайлбарлаж өгч байлаа.

Өндөр гэгээн Занабазар хөлд
орсон цагаасаа л их хөдөлгөөнтэй хүүхэд байсан гэдэг нь олон ч эх сурвалжаар
батлагддаг. Түүнийг төрсөн цагаас нь хойш Түшээт хан Гомбодоржийнх байнга шахам
нүүдэллэсээр өнөөгийн Өвөрхангай аймгийн Бүрд сумын Ширээт цагаан нуурт 1640
оны үед ирсэн түүх бий. Энэ цагт буюу Өндөр гэгээн Занабазарыг Халхын анхдугаар
Богдод өргөмжилж гэгээнтэн цол олгосныг хүмүүс мэднэ. Эндээсээ хоёр жилийн
дараа Өндөр гэгээн Занабазарыг долоон настайд түүний хүй цөглөсөн газар болох
Есөн зүйлийн булгийг тахиж, сүм бариулан, суварга босгон шүтэж ирсэн нь өнгөрсөн
зуунд түүхээс арчигджээ. Их хэлмэгдүүлэлтийн тэр жилүүдэд буюу 1930-аад оны
дунд үед “Орос хүмүүс ирж 300 жилийн настай суварга, хийдийг нураан туурийг нь
ч үлдээлгүй ачиж явсан” гэдгийг нутгийн ард Гомбо гуай өнөөдөр хүүрнэж байна.
Тэрээр өдгөө 96 нас элээсэн ч тухайн суварга, хийдийн шүншиг, аравнайг нутгийн
ардууд хадгалж явсаар 1950 оны дундуур Улаанбаатар хотод, Төв ганданд хүлээлгэж
өгчээ. Одоо Гандантэгчинлэн хийдэд байдаг Буяны модны баруун дээд суваргад 370
орчим жилийн настай тэр шүншиг, аравнай бий гэдгийг ярьж байна.

Өндөр гэгээн Занабазарын
мэндэлсний 380 жилийн ойг тэмдэглэн өнгөрүүлэх үндэсний хороо, Засгийн газрын
хэтийн зорилго нь түүний төрж, ажиллаж, амьдарч байсан нутгаар шашин номын
аялал жуулчлал буюу мөргөлийн замыг нээх ажээ. Монголчууд Өндөр Богдоо шүтэхгүй
хэрнээ хойд урд этгээдэд зорчиж байгаа нь эдийн засаг талдаа, бусад
ойлголтоороо ч баахан буруу хэмээн анхдугаар Богдын байгуулсан сүмийн үйлийг үргэлжлүүлж
буй лам хуврагууд тайлбарлаж байна. Өндөр гэгээний нутгаар аялахуйд ийм үзэлтэй
олон ч хуварга, хувилгаан таарах агаад Гэгээнтэй холбоотой түүхийг энд
ишилснээс ч өнгөтөөр ярьж өгөх юм. Тодруулбал, Шанхын хийд, Төвхөн хийд, Эрдэнэ
зуугийн тайлбарлагч, хуврагууд “Ер нь бол шарын шашны Монгол дахь урсгал бол
хойд урд хөрш, тэр дундаа Түвдэд дэлгэрснээс тэс өөр. Өндөр гэгээн бол Монголын
шарын шашныг нээн дэлгэрүүлэгч хийгээд нэрт соён гэгээрүүлэгч юм гэж эхлээд
цааших түүхийг ёстой л нэг амьсгаагаар хөврүүлцгээнэ. Шанхын хийдийн хувьд Өндөр
гэгээн Занабазар 1647 онд 13 настайдаа үүсгэн байгуулсан бөгөөд тухайн хийд нь
их хэлмэгдүүлэлтийн үе хүртэл үйл ажиллагаа явуулж байжээ. Тухайн үед сүм
дуганыг нь бүрэн бүтэн авч үлдэхийн тулд зориулалтыг нь өөрчлөн ашиглаж байсан
аж. Тухайлбал, гурван гол дуганы нэгийг нь ноосны агуулах нэрээр бүтэн үлдээсэн
түүхтэйг хийдийн бурханч лам онцолж байсан. Шанхын хийдэд Өндөр гэгээн
Занабазарын таван настайдаа өмсч байсан баривч зэргээс эхлээд холбогдолтой бүхий
л үзвэр, баримт нь бий. Харин бидний Төвхөн хийд хэмээн хэлж заншсаныг 1653 онд
Өндөр гэгээн Занабазар Дувхан хийд нэртэйгээр анх байгуулж байжээ. Өндөр гэгээн
Занабазар Төвхөн хийдэд сууж байхдаа олон сор бүтээл туурвисны нэг нь 1686 онд
зохиосон соёмбо үсэг юм.

УИХ дахь АН-ын бүлгийн ажлын албаны дарга С.Дэмчиг, Гандантэгчинлэн хийдийн гавж Д.Лувсанжамц

Түүний ажиллаж амьдарч байсан
нутагт түүнтэй холбоотой түүхэн үзвэр, сүм хийд элбэг байхын зэрэгцээ үзэсгэлэнт
газрууд олон. Өвөрхангай аймгийн Бүрд сум, Элсэн тасархай буюу Их Монгол Уул,
Ширээт нуур, Зүйл сумын Есөн зүйлийн хөндий, Өлзийт сумын Сангийн далай, Бат-Өлзий
сумын Үүртийн тохой, Улаан цутгалан, Хархорин сумын Орхоны хөндийн олон ч газар
очсон хүн бүрийн нүдийг булаахаар байна. Өндөр гэгээний замналаас гадна
Монголын үе үеийн төр түшиж явсан хүмүүсийн түүх ч тэнд оршжээ.

Л.Мөнхөө

Монгол Улсын гавьяат дасгалжуулагч, хүчит арслан Лувсанчимэдийн Сосорбарамтай хөөрөлдсөнөө хүргэе.

-Өмнөх үеийнхээ бөхчүүдээс Түвдэндорж аваргатай ойр байсан гэдэг. Аваргатай барилдаж байв уу. Тэр тухай хуучлахгүй юу?

-Халхын их аваргатай хоёр удаа барилдах хувь тохиосон юм. Тавин найман онд спортын төв ордон анх нээлтээ хийлээ. Спортын ордны нээлтэд зориулсан барилдаанд Түвдэн аварга манлайлж бослоо. Аварга бол надаас 21 насаар ах хүн. Уг барилдааны их шөвөгт аварга намайг амласан юм. Хав дөрвөлжин барьцнаас шууд баглаад авахаараа тун эвгүй шүү дээ. Би түүнийг нь эрхбиш гадарлана. Тийм барьц өгөлгүй сэрвүү барьцнаас хүч үзээд унагачихаж байсан. Жаран онд байна уу даа, Ховд хотын ой болдог юм. Түвдэн аварга бид хоёр онгоцоор явж таарлаа. Ховдынхон аваргыг урьсан хэрэг. Би яахав, оюутан хүүхэд дагаад оччихсон. Тэр наадамд Х.Баянмөнх анх тав давж, аймгийн начин болж байсан. Шөвгийн дөрөвт Түвдэн аварга Увсын Норовыг амлаж, Завханы “уран гараат” Г.Баттогтох бид хоёрыг тунаадаг юм. Би Баттогтохыг давж аваргатай үлдээд “Түвдэндорж гуай та түрүүлэх үү” гэхэд “Үгүй, үгүй. Хоёулаа сайхан барилдана” гэж байсан. Намайг давна гэж бодсон байх л даа. Ингээд тэр том ойд аваргыг давж түрүүлж байсан түүх бий.

-Мөөеө аварга улсад анх түрүүлэх жил(1963 он)-ээ шөвгийн дөрөвт тантай тунаж барилдсан. “Со арс­лантай барилдахаар гара­хад хоёр хөлийн өвдөг салганатал чичрээд, амихандаа түүнийгээ мэдэг­дүүлэхгүй гэж гуяа алгадан дороо тойрон эргэл­дэж байлаа” гэж дурссан байдаг?

-Дороо учиргүй дэвхцэж, гуяа алгадаад байж билээ. Намайг сүрдүүлж байна гэж л бодохгүй юу. Тэгтэл хоёр хөлийнх нь өвдөг чичрээд байсан юм билээ л дээ.Тэр үед Мөнхбатыг би ихэвчлэн давдаг байсан юм. Хөвсгөлийн “хужаа” Ө.Чүлтэмсүрэн арс­лан Мөнхбатад “Чи Сосор­барамтай баталгаатай туна­на. Чи олон ойчсон. Чамд түү­нийг хаях ганц арга бай­на. Сосорбарам эхлээд чам руу их хүчтэй дайрна. Энэ дайралтыг чи ямар нэгэн байд­лаар тогтоох ёстой. Цаа­дах чинь дайраад зогсохдоо арагшаа заавал ухарч гиш­гэдэг юм байна. Яг тэр гиш­гэд­лийг тааруулан чи ард нь хөл тавиад түлхчих“ гэж тун нарийн хэлж өгсөн байдаг. Хашир арслан миний барил­дааныг ажиглаад л байж. Яг ийм байдлаар Мөнхбатад би унасан. Дараа жил бид хоёр шөвгийн наймд тунадаг юм. Би Мөнхбатын баруун хөлийг авч энгэртээ авчраад хаяж чадаагүй шүү дээ. Ер нь Мөнхбат надаас их айдаг байв. Учир нь би ах Чадраабалтай нь найз. Одоо ч намайг ах аа л гэнэ шүү дээ. Чи гэж нэг ч хэлэхгүй. Анхдугаар спартакиадын тойргийн барил­даанд би Архангайн бөх, Чимэд-Очир аваргын дүү Намсрайжавыг суйлж хаяхдаа солгой ядам хуруугаа булгалчихсан юм. Тэгээд боож бай­гаад үзсэн дээ. “Ноёны бөх” гэгддэг улсын начин Жоржооны Жигмэддорж, Ж.Мөнх­бат, Ж.Чойжилсүрэн нарт унасан юм даг. Мөнхбат тэр барилдаанд Дундговийн Цэнд-Аюуш арсланд унасан. Тэр барилдааны дараа Төмөр замын соёлын ордонд болсон нэг барилдаанд “Дундговийн мангар улааныг хаяад өгье” гэж амлаж барилдаад бас унасан. Ер нь хэд хэд унасан байх. Цэнд-Аюуш гэж өндөр том биетэй, ханхалзсан эр. Эргэлдсэн улаан алаг нүдтэй сайхан бөх байж билээ. Мөнхбатыг олон хаясныг хүмүүс тэр бүр мэддэггүй юм.

-Та бол Түвдэндорж, Батсуурь, Дамдин авар­гуудтай барилдаж явсан, мөн өөрийн үеийн Цэрэн, Бээжин аваргууд байна. Залгуулаад “Хоёр Мөнх”, “Тэмээ өргөдөг” Жамьян­дорж, Дэмүүл, Мижиддорж, Чойжилсүрэн, “том” Жамц, Эрдэнэ-Очир, Дагвасүрэн гээд аваргын дайтай хүчит арслангуудтай нэгэн үед зодоглож байсан түүхтэй бөх. Тэдгээр бөхчүүдийн тухай ярилцана гэвэл урт түүх болно. Гэхдээ зах зухаас нь асууя. Жалбуугийн Чой­жил­сүрэн арслан та хоёрыг их ойр байсан гэдэг?

-Яриа юу байхав. 1958 онд анх Монгол Улсын их сургуулиас бие дааж байгуу­лагдсан Хөдөө аж ахуйн их сургуульд хамт орж байлаа. Тэр цагаас хойш Чойжоогоо өнгөртөл нь ойр дотно явсан.Надаас нэг ах хүн байв. Ө.Эрдэнэ-Очир тэр хоёр чацуу юм. Би малын эмч, мань хүн зоотехникч. Сурлага тийм сайнгүй болохоор багшаар үлдэх тухай бодоо ч үгүй байтал бид хоёрыг багшаар үлдээсэн. Жамьянжав багш гэж бурхан хүн. Чойжоо их уран барилдаантай, гэм нь залхуу. Сурч байх үедээ үеийн бидний нөлөөгөөр барил­даж байгаад тэгсхийгээд барил­дахаа больчихсон хүн шүү дээ. Чойжоогийн маань хоёр мөр ч мөн лут даа. Манай хүн ярианд их тааруу. Нэг удаа сурвалжлагч баахан юм асуухад нь ганц нэгхэн зүйл хэлчихээд “Миний тухай Сосорбарам сайн мэднэ. Түүнээс асуу” гэсэн юм гэнэ лээ. Үнэн барилдахгүй, барилд­маар аядсанаа л инээгээд унаад өгнө. 1963 оны наадмын долоогийн даваанд Ш.Батсуурь аварга Чойжилсүрэнг авч би хэдэн хүний дараа Эрдэнэ-Очир, Баянмөнх, Дэмүүл гурваас Дэмүүлийг авлаа. Засуул дээр Чойжоо бид хоёр зэрэгцээд гардаг юм байна. Чойжоо“Би ч мөн азтай хүн ээ. Миний барилдах хүнийг чи хардаа, тоодгоносон хөгшин аварга, чинийх болохоор бул чулуу, чи яана даа, хөөрхий” гэж хор шар малтах аястай хэлж байна. Тэгээдби муу Дэмүүлээ даваадахав. Харин Чойжоо маань аваргыг хоёр хөлөндөө давхар гүйлгээд байдаггүй. Үндсэндээ Батсуурь аварга түүнийг хүүхэд шиг аваад шидчихлээ. Асарт ирээд би “За, нөгөө тоодгоносон хөгшин аваргаа яав” гэтэл “Ингэнэ гэж би ердөө санаагүй” гээд дахин дахин үглээд байж билээ. Мөн Хадааг начин болдог жил тавын даваанд амлан удаж, удаж уначихаад ирэхдээ инээгээд л байх юм. Юу болов гэсэн чинь “Би тэгтлээ муудаа юу, энэ хүүхэд тэгтлээ их хүчтэй хүн үү, нэг тийшээ унаж явтал татаж босгоод нөгөө тийш нь дарах юм. Унахын даваан дээр л өргөөд босгочих юм. Ядартлаа нухуулаад арайхийж нэг унаж амарлаа” гэж байв.

-Чойжилсүрэн гуай жаран хоёр онд “Би аварга боллоо” гэж гуяа алгадаж гараад Д.Жамц гуайг бараагүй түүх бий байх?

-Тэр жил бид хоёр төг­сөх ангийн оюутнууд боло­хоор дадлагад яваад бэлт­гэлд гарч чадалгүй шууд наадамд барилдсан юм. Яахав тэгээд л хаядаг хүнээ баралгүй уначихсан хэрэг. Манай Д.Жамц бяртай л даа, мундагладаг хүн. Харин барилдаан жаахан муутай юм. Сони­ноос нөгөө чөлөөтийнхөн (Ж.Мөнхбат, С.Цэрэн, Ч.Бээжин, Ө.Эрдэнэ-Очир нар) Болгарт анхны бэлтгэлд явсан жил Чойжоо бид хоёр зааланд ээлжлээд л түрүүлээд байж билээ. Ямар сайндаа би нэг өдөр гурав туучихаж байхав. Чойжоо “өмсдөг” Ц.Дамдиндорж, Ч.Бээжин хоёрт огт унахгүй. Намайг уначихаар их зэмлэнэ. Би угаасаа өмсөө, дэгээ хоёрыг хариулж чаддаггүй хүн. Булганы “дэгээ” Н.Батчулуунд (аймгийн арслан) их олон унасан. Тэр ч дэгээгээ л орооно, би ч савчиж, савчиж байгаад л унана. Нэг удаа циркийн жүжигчин Дундговийн Молдой гэж нэг жижигхэн нөхрийг дэгээ ороочихоор нь яаж ч чадалгүй унаад өглөө. Манайхан “Хөлөөр ньоролдвол мөн чмаруухандаа” гээд л намайгаа дооглодог байсан нь тийм учиртай.

-Дэмүүл арслантай, Булганы “дүүгүүр” Гомбо­сүрэнтэй барилдсан хор­жоон­той дурсамжууд их бий. Барилдааныхаа ховор сайхан дурсамжуудыг Бөхийн холбооны Д.Данзан тэргүүнд та нэгэнтээ дурссан байдаг юм?

-Данзан бол өвгөн бидний­хээ хууч яриа, дурсамж дур­датгалыг дандаа тэмдэглэж, олон түмэнд нэг их дэлгээд байдаггүй, амьхандаа нуу­цал­­­даг бүгдийг маань ил гар­га­чихдаг хүн л дээ. Наадам хаяанд ирсэн энэ өдрүүдэд ид барилдаж явсан үеийн дурсамж дурдат­гал илүүтэй тодрох юм. Жараад оны наадмын бөхийн барилдаан гэдэг чинь одоо бодоход зүрх үхмээр болдог байжээ. Түвдэндорж, Батсуурь аваргууд хараахан хариагүй ид л байсан үе. Дамдин аварга ёстой л нөгөө “гарлаа, өрлөө, давлаа” гэдгээ дуудуулж байсан. За тэгээд “Хоёр Мөнх” аймаар амьтад байна. Цэрэн, Бээжин гэж уран барилдаант аваргууд байна. Тэдэнтэй зэрэгцээд Жамъяндорж, Мижиддорж, Чойжилсүрэн, Эрдэнэ-Очир, Дэмүүл, П.Дагвасүрэн, Ж.Хайдав, У.Пүрэв, Т.Зундуй гээд яралзсан амьтад байлаа. Тэдний дундаас дээшээ гарч ирэх үнэндээ амаргүй. “Тэмээ өргөдөг”-ийг зааланд дэвээд гарахад шал дүн дүнхийгээд байдаг сан. Манайхны хэн нь ч гэсэн Жамьяндоржийг хав бариад дэгээ орооно. Тэгэхэд дэгээ ороосон хөлийг нь мулт татаад өөр дээрээ аваад ирнэ. Гэхдээ түүнд Дамдин аваргаас илүү бяр байгаагүй юм шүү. Дамдин гуайтай золгоход хад чулуу мөргөж байгаа юм шиг аймаар. Дамдин аваргатай би улсын таарч барилдаагүй юм. Аварга намайг амлаж байгаагүй хэрэг л дээ. Заал танхимд бол олон барилдсан.

Дэмүүл маань Өмнөговийн бөхчүүдээ “ЗИЛ-130”-ийнхаа тэвшин дээр ачаад л ирнэ. Их хурц, бэлэн цэцэн үгтэй хүн байв. Бид хоёр барилдаад будилсан удаа бий. Гэхдээ Дэмүүл түүнд огт юм бодохгүй. “Бид хоёр зүг нэг, муу шар толгойт минь” гээд над их сайн байж билээ, зайлуул. Наадамд ирж буцахдаа манай Бараатыг дайрдаг хэрэг л дээ. Нэг удаа заалны барилдаанд Дэмүүл бид хоёр будиллаа. Шүүгч Дэмүүлд “Чи унасан” гэчихэж.Мань эр уурлаад “Хотынхонд дээрэлхүүлэхгүй” гээд л сүйд. Тэгээд дахиж барилдлаа. Би давчихлаа. Гэтэл нөгөө шүүгч чинь “Одоо болов уу, унав уу” гээд асуучихлаа. Манай хүн “уналаа” гээд алгадчихдаг юм. Цагдаа сэргийлэх дуудах юм боллоо. Гэтэл Дэмүүл гэнэт татаад уначихсан. Тэгээдцагдаагийн машинаар эмнэлэг рүү явж байлаа шүү дээ. Болохоо болилоо гэж мэдээд зальдаж байхгүй юу. Тиймл сийрэг толгойтой, гүйлгээ ухаантай хүн байж билээ. Булганы дүүгүүр Гомбосүрэн бол бас л лут бөх. Манайхны хэлдгээр тийм ч амар боорцог байгаагүй. Далаад оны нэгэн барилдаанд бид хоёр хүч үзэж байтал үзэгчид “Сосорбарам аа, наадах чинь дүүгүүрдэнэ шүү” гээд орилолдож бай­на. Тэгтэл мань эр “Та бүх­нийг хэлсэн ч, хэлээгүй ч дүүгүүрдэнээ” гээд хэд хүчтэй эргүүлж байгаад үзэгчид рүү шидчихсэн сэн. Тэр үед хоёр хөл эмнэг адууных шиг байж дээ. Дөрвөн хөллөөд буусан санагдана. Харин толгой жаахан эргэж байлаа. Одоо бол үхэхгүй юү. Гомбосүрэн начин тийм л аатай барилддаг бөх байсан.

-Самдангийн Оргодол гэж танай Баянбараатын сайхан бөх байсан. Тавин таван оны наадамд хөтөлгөө морьтой ирж түрүүлчихээд буцсан юм гэнэ лээ. Үнэн юм болов уу?

-Тэр ч үнэний ортой байх шүү. Оргодол гуай 1954 онд Дундговь аймгийн наадамд Шарын Доржтовуу начинтай барилдахаар очсон байгаа юм. Тэгтэл шөвгийн дөрөвт үлдээд Чимэддорж гэж хүнд уначихаж. Өнөө Доржтовуутайгаа барилдаж чадалгүй аймгийн начин цол аваад буцжээ. Хойтон жил нь улсын наадамд зодоглох санаатай сумын даргадаа хэлтэл “Хадлан тарианы цаг эхлэх гэж байна. Юуны чинь найр наадам” гээд хавьтуулсангүй гэнэ. Тэгэхээр нь ямар ч байсан улсын наадамд зодоглоно доо гээд унаа морио уяачдад өгч явуулаад, өөрөө замын унаанд эмээлээ аваад суусан гэдэг шүү. Тэр жилийн наадам чинь гурвын даваанаас сугалаагаар барилдсан. Мань хүн У.Мижиддорж, Г.Цоодол гээд хүчтэй арслангуудтай таарч хаясан байдаг. Тун ч их бяртай хүн л дээ. Хэд хүч халаад гар дээрээ хий цохиод татчихдаг мэхтэй. Түүнд нь тогтох хүн ховор. Хоёр хөл нь гозойгоод л яваад өгнө.

-Та Оргодол арслантай барилдаж байв уу?

-Наймдугаар ангид орох жилээ Бараатынхаа наадамд анх барилдсан. Миний барил­дана гэж ямар юм байхав. Арслан мэх хийхэд туранхай чөргөр хүн чинь суганд нь наалдчихаад болж өгөхгүй байж. Тэгтэл гэнэт хүчтэй сэжихдээ тохойгоороо хамрыг минь сөхчихлөө. Хамрын хоёр нүхнээс зэрэг цус садраад тогтдоггүй. Хоёуланг нь бөглө­төл амаар гоожоод байж билээ. Оргодол гуай “Өндөр Лувсанчимэдийн энэ хүүг хоёр жилийн дараа би барахгүй шүү” гэж байлаа даа. Үнэндээ ч хоёр жилийн дараа арслан давж сумынхаа наадамд түрүүл­сэн. Бид хоёрт нэг нэг бор эсгий өгч байлаа. Үзүүр түрүүний бөхчүүдийн бай. Арслан байныхаа эсгийг эмээлийнхээ араар, мориныхоо хондлой дээр нэвсийтэл хаяад мордтол морь нь булгиад л, наадамчид “хүүе хаая, яадаг билээ” гэж хашгиралдаад л. Манай хүн тоож байгаа ч юм алга. Морио булгиулаад хээв нэг инээж харагдаж билээ. Адуу маланд мөн ч эрэмгий хүн байсан даа.

-Наадмын өмнө өвгөн арслантай уулзаж байна. Энэ жилийн бөхийн өнгийг тодорхойлж хэлэхгүй юу. Та­най галаас дээшээ барилдах бөхчүүд хэн байна?

-Богд хаан уулынхаа өвөр бэлийг бараадсан Өвөр хөндлөн хэмээх энэ газар сүүлийн хэдэн жил Эрдэнэ-Очир бид хоёр Төв аймгийнхаа бөхчүүдийг авч бэлтгэлд гарч байна. Цагаан толгойтой хоёр өвгөн гэртээ тогтож чадахгүй энд ирээд хэвтчихдэг. 60 шахам жил наадмын бэлтгэлд гарч байна. Гэр бүлийнхэн, хүүхдүүд одоо боль л гэдэг. Гэвч миний бие хөлс, тоос хоёртой хутгалдах хувьтай юм байлгүй дээ. Бөхийнхөө буянаар 70 настайдаа гавьяат авлаа. Энд ирээд хэвтэж байх нь жаргал юм. Сүүлийн хэдэн жил надаас олон хүн наадмын бөхийн өнгийг асууж байгаа. Би тэр энэ түрүүлнэ гэж хэлж байсангүй. Нэг хэсэг монгол бөхийн чанар заануудад байсан. Ялан­гуяа залуу зургаан заан гэж манай­хан ярьж байлаа. Тэд бүгд аварга, арслан, гарьд болцгоосон. Б.Ганбат л заанаараа байж байгаад сүүлд арслан боллоо. Уул нь би Ганбатыг ирээдүйн аварга мөн дөө гэж бодож байсан. Гэвч арслангаар үлдэж байна. Одоо бол наадмын түрүү үзүүрийн бөхийг таах багцаагүй болсон. Аймгийн цолтой бөх ч түрүүлэхийг үгүйсгэх аргагүй болсон. Шижигнэсэн начин, харцага, заанууд байна. Тэднээс зарим нь дээшээ гараад ирнэ гэж таа­вар­лаж байна. Манай галаас Б.Батмөнх заан, Ч.Батчулуун начин гээд дээшээ барилдах залуучууд байна.