Month: June 2015

ШУТИС-ийн харьяа Коо­сэн загварын Технологийн дээд сургуулийн захирал А.Ганбаяртай ярилцлаа.

-Коосэн сургуульд ес­дү­гээр анги төгссөн хүүхдүүд шал­­гаруулж авдаг юм байна. Ингэхэд манай есдүгээр ангийн сурагчид Коосэнгийн шаардлага хан­­гаж байна уу. Японд бас есдүгээр анги төгссөн хүүх­дүүд авдаг гэсэн. Тэдэнтэй харь­­­­цуулах боломжтойюу?

-Элсэлтийн шалгалт Японы Коосэнгуудад арван жил авсан шалгалтын мате­риалаар авсан. Өмнө нь нэг сарын давтлага өгсөн л дөө. Тэр бодлогуудыг үзэхэд Японд Коосэнд геометрийн талын сэтгэн бодох чадварын шалгалтуудих авдаг юм бай­на. Манайд тийм юм алга.

-Коосэнгийн шалгалт авах­даа Японы Коосэнгийн шалгалтын материалыг шууд хуулбарладаг уу. Эс­вэл Монголын нөхцөлд то­хи­руулж өөрчилсөн гэсэн үг үү?

-Японд Коосэнд ямар шалгалт авдаг тэр бүх материалыг бид авсан. Бэлтгэх явцад манайхаас нэлээд өөр байсан учраас бид хүүхдүүдэд давт­лага өгсөн юм.

-Геометрийн хичээлд сайн байх ёстой гэсэн үг үү?

-Инженер хүн чинь мате­матик, физикийн суурь мэдлэг сайн байх ёстой. Яагаад гэвэл байнга тооцоо бодно шүү дээ. Сэтгэн бодох чадварт геометр их үүрэгтэй юм байна. Ма­найхаас ялгаатай нь тэр.

-Есдүгээр ангиасаа орж ирсэн хүүхдүүд хэдэн жил су­ралцаад ямар мэргэжлээр төг­сөх вэ?

-Таван жил сураадмеханик, ца­хилгаан электроникийн ин­женер, барилгын инженер гэсэн гурван мэргэжлээр төг­сөнө. Ямар ч оронд бүтээн байгуулахын тулд эхлээд дэд бүтцээ сайн шийдэх хэрэгтэй. Дэд бүтцээ байгуулахад хам­гийн хэрэгтэй таван салбар бий. Механик, цахилгаан элект­роник, зам барилга, мэ­дээллийн технологи, химийн технологи.

-Яагаад хүүхдийг ес­дү­гээр ангиас нь авдаг юм бол?

-Хүүхэд багадаазадгай сэтгэлгээтэй байдаг. Хориг хязгаар байхгүй, чөлөөтэй сэт­гэдэг өөрийгөө хөг­жүүлэх сонирхол их байх үед нь сургаж тайлбарлаж өгдөг сургалт. Насанд хүрэхдээ хүн чөлөөтэй сэтгэж чадахгүй болдог.

-Хэр олон хүүхэд элсч оров. Коосэнг монгол хүүхдүүд хэр сонирхож бай­на?

-Эцэг эхийн хувьд хүүхдээ юм хийдэг болгомоор байна, инженер болгомоор байна гэсэн хүсэл их байдаг.

-Танайхичээлүүд Мон­гол сургуулиас өөр байх. Сур­галтын үеэр юу бүтээдэг вэ?

-Эхний гурван жил Мон­голын бүрэн дунд бо­ловсролын гэрчилгээ олгох ёстой. Тийм учраас ахлах сургуульд заавал үзэх хи­чээлээ зааж өгнө. Эхний жил мэргэжлийн хичээл цөөхөн ор­но. Хоёр дахь жилээс мэр­гэж­лийн хичээлүүд нь нэ­мэгдээд явах юм. Гол онц­­лог нь “Бүтээх ухаан” хи­чээл байгаа юм. Дадлага туршлагад суурилсан хичээл л дээ. Эхлээд инженерийн ажлыг үзүүлчихээд ахлах ангид орохдоо яагаад ийм болсон юм гэдэг тооцоог нь хийдэг юм.

-Шалгалтад хамраг­дахаар хэдэн хүүхэд бүрт­гүүлээд байна вэ?

-Энэ жил манайх меха­никийн, зам барилга, цахил­гаан электроник гэсэн гурван ангидаа нийт ерэн хүүхэд авна. Одоо­гийн байдлаар 30-40-өөд хүүхэд л бүртгүүлсэн байна. Ерөнхий боловсролын сургуулийн төгсөлт энэ долоо хоногт болж дүнгээ гаргаж байгаа юм шиг байна лээ. Түүнтэй холбоотой юм уу аль эсвэл мэдээлэл дутуу хүрч байх шиг байна.

-Засгийн газрын тэт­гэлгээрсурах уу эцэг эх нь сургалтын төлбөрөө тө­лөх үү?

-Эцэгэх нь төлбөрөө төл­нө. Жилийн гурван сая төгрөгийн төлбөртэй. Дад­лагад түшиглэсэн сургалт учраас хүүхдүүд материал их хэрэглэдэг. Японоос бас багш нар ирнэ. Цахилгааны эсэргүүцэл хэмждэг багажгэхэд лзадгай ирдэг. Хүүхдүүд баг­шаараа заалгаад, өөрөө гагнаад, насан туршийн багаж болгож авдаг. Иймэрхүү юманд их зардал ордог.

-Та өөрөө Коосэн төгссөн юм байна, мэдээллийн тех­нологийн инженер юм уу?

-Уг нь цахилгааны инженер, дип­­ломын ажил мэдээллийн тех­нологитой холбоотой уч­раас тэр чиглэлээр ажилд ороод мэдээллийн тех­нологийн чиглэлээр Японд 18 жил ажиллалаа. Нийтдээ 22 жил Японд сурч, ажилласан.“Fujitsu”,“Sony”,“IBM”, “Hitachi” гээдЯпоны том том компаниудад ажиллаж үзсэн дээ. Хамгийн том ажил гэвэл “Fujitsu”-д байхдааЯпоны 320 шоронг холбосон сүлжээ хийсэн.Хоригдлууд өөрийнх нь хоригдож байгаагазар байхгүй номыг өөр шоронгоос захиалж авч болдог, эм ду­тагдалтай бол өөр газраас олж авдаг сүлжээ л дээ. Есөн шидийн юм хийсэн. Хамгийн сүүлд “Hitachi” компанийн Орос дахь үйлдвэрийг байгуулахад хамтарч ажилласан. “Hitachi” Японд бүх юм хийдэг компани. Хий­мэл дагуулаас авахуулаад атомын цахилгаан станц бүгдийг хийдэг. “Hitachi”-гийн хүнд машин механизм хий­дэг компани дэлхийд 33 үйлд­вэртэй. 34 дэхийг нь Орост барьсан юм.

-Япончууд Монголд үйлд­вэр барих сонирхол байдагуу?

-Засгийн газар хоорон­дын эдийн засгийн харил­цан түншлэлийн гэрээ бай­гуулагдсанаар таатай нөхцөл бий болсон. Нэр заасан бараа бүтээгдэхүүнийг Японд тат­варгүй гаргах боломжтой. Японы үйлдвэрлэгч компаниуд Монголд орж ирэх таатай нөхцөл бүрдлээ.

-Японд хийхээр яадаг юм?

-Хөдөлмөрийн үнэлэмж нь өндөр. Монголд хямд ажил­лах хүчтэй, хоёрт манайх ашигт малтмал, түүхий эдээр баялаг. Хятадад үйлдвэрлээд Япон руу гаргахад 24 хувь орчмын татвартай. Монголд үйлдвэрлээд гаргахад тат­варгүй болсон.

-Монголдажиллах хүч хэр байгаа юм бол доо?

-Энэ маш чухал. Японы компаниуд орж ирэхэд Японы сургалтын стандартаар бэлт­­гэгдсэн хүмүүс байх нь маш чухал. Коосэн төгссөн хүнд Японд бол 30-40 ком­пани ажлын байр санал бол­годог. Намайг төгсөхөд ч олон компани санал тавьж бай­сан. Япон компаниуд бол эхлээд боловсон хүчин л хар­на. Орост үйлдвэр барихад боловсон хүчний асуудал маш хэ­цүү байсан.

-Манайх Коосэнгийн ча­нарыг ч гэсэн оруулж ирж чадах болов уу?

-Коосэн машөндөр шаард­лагатай учраас бүгдийг богино хугацаандхийхэд хэцүү. Шаталсан маягаар үе шаттайгаар аажмаар хий­нэ. Японы Боловсролын яамны харьяа Коосэнгийн агентлаг манай БСШУЯ-тай хамтарч ажиллахаар болсон. Манай сургуулийг багшаар хангах, стандарт хянах, тоног төхөөрөмж нийлүүлэх гэрээ хийсэн юм. Манай сургуульд өнгөрсөн жил хоёр сая дол­ларын тоног төхөөрөмж бу­цалтгүй тусламжаар бэ­лэглэх болсон. 12 төрлийн лаборатори авах юм.

-Японы Коосэн загварын сур­галтыг хэр олон орон авсан бэ?

-Азид их сонирхдог. Европоос Финлянд харил­цаатай байдаг. Азиас хамгийн түрүүнд сонирхсон нь Малайз. Малайзын Ерөнхий сайд Ма­хатир гэдэг хүн “Зүүн тийш харъя” гэсэн бодлого барьсан. Зөв­хөн Англи, Америкт хүн сургах биш,Японд хүнээ сургаад үйлдвэрлэл хөг­жүүлэх бодлого юм.Энэ хү­рээнд хүмүүсээ Коосэндсургаад боловсон хүчин нь бэлтгэгдчихээр Япон ком­паниуд Малайз руу ордог.“Манай сургалтын системээр сурсан инженерүүд байна” гээд сонирхдог. Ингэж татсан туршлагууд бий. Малайз, Ин­донез, Тайланд, Энэтхэгбайна. Эх орондоо сургалтын тогтолцоог оруулж ирж бай­гаагаараа Монгол анхных. Бидний дараахан Туркүүд очиж Коосэнгийн агентлагтай гэрээ хийсэн. Анхныхгэдэг утгаараа манайд том дэмжлэг бий.

-Японд сурахад зардал өндөр биз дээ?

-57 Коосэн байдгаас 51 нь улсынх. Сургалтынзар­дал өндөр ч Япон улсын бод­логоороо сургалтын төлбөрөө хямдхан байлгадаг. Тэнд ч манайхтай адил төлбөр нь 2500 доллар орчим байдаг. Гэхдээ нэг хүүхдийн сургалтанд зориулж улсаас жилд 10 мянган доллар зар­цуулдаг.

-Манайхулсаас тийм их мөнгө өгч чадахгүй шүү дээ?

-Гэхдээ арга зам бий. Манайх улсын сургууль. Байр­ны халаалт улсаас өгдөг. Коосэн сургууль дээрээ Тех­нологийн төв байгуулаад орон нутгийн компаниудын технологийн асуудлыг ший­дээд, захиалгаарсудалгаа хийж өгнө, хамтарсан бү­тээг­дэхүүн хийнэ. Японд ч тийм байдаг. Түүгээрээ хүүхдүүддээ зориулах мөнгө олжболдог. Зам хагархай байна. Нэг өдөр халж хөрөөд температурын зөрүү маш их­тэй. Ийм нөхцөлд Орос технологийн асфальт авчраад цац­чихаар хагаралгүй яах юм бэ.Судалж байгаад тэгш­хэн зам хийж болно. Хүүх­дийн сагсны талбайд бороо орохоор ус тогтчихоод байна. Яагаад тэгшхэн хийж болдоггүй юм бэ. Энэ мэтийг бид судалж шийдэж болно.

Австрийн Салзбург хот бол алдарт хөгжмийн зохиолч Моцартын төрсөн нутаг. Манайхны хөдөө нутгийг санагдуулам буйдхан газар ажээ. Хотын хаана ч очсон Моцартын зураг байх юм. Моцартын нэртэй хоолны газар, гоо сайхны салон, кофе шоп алхам тутамд таарч байлаа. 150 мянган хүн амтай энэ жижигхэн хотод жилд хоёр сая жуулчин ирдэг гэсэн. Тэд алдарт хөгжмийн зохиолчийн гэр музейг үзэж төрсөн нутгаар нь аялахыг урьтал болгодог ажээ. Хотынхоо төвд байх Моцартын гэр музейн тасалбар 15 евро. Музей түүний амьдарч байсан байшинд тэр чигтээ нүүж орсон бөгөөд нийт 11 өрөөтэй юм байна. Эдгээрээс дээд давхрын гурван өрөөнд Моцарт амьдарч байжээ. Музей үндсэн гурван хэсэгтэй. Түүний хөгжмийн зэмсгийн өрөөнд ороход метр хүрэхгүй өндөртэй гурван төгөлдөр хуур байв. Орчин үеийн нүсэр төгөлдөр хууртай харьцуулахад хүүхдийн тоглоом гэмээр жижигхэн хөгжим дээр Моцарт суугаад “Увидаст лимбэ”-ээс эхлээд дөч, дөчин нэгдүгээр симфониудаа бичсэн байна. Төгөлдөр хуурын эх биеийг сайн чанарын модоор хийсэн байх бөгөөд цөөн даруултай ажээ. Харин он цагийн уртад элэгдэн муудаж байгааг үзүүр хэсгийн гөлчийснөөс харж болохоор байв. Хөгжмийн цаахна Моцартын зарим ноотны гар бичмэлийг эгнүүлсэн байсан. Хар хөх өнгийн бэхээр нямбай бичсэн ноотны хуудсыг шилэн хоргоор хамгаалжээ. Хөгжим судлаач, сонгодог урлагийн үнэнч фэнүүд энд ирэхээрээ алдарт хөгжмийн зохиолчийн төгөлдөр хуурыг хараад л сэтгэлээ барьж дийлэлгүй нулимс мэлмэрүүлдэг гэсэн. Хөтөч “Гурван жилийн өмнө Монголын нэлээн алдартай хөгжмийн зохиолчийн хүүхэд энд ирсэн юм. Улаанбаатараас гарахдаа л Моцартын музей гэж ярьсаар ирсэн. Музейд орж ирээд бараг шоконд орсон байх аа. Уйлж байснаа өрөөний нэг буланд очоод бясалгаад зогсчихсон. Сүүлд учрыг асуувал тэр хүний энергиэс хуваалцаж байсан юм билээ” гэж ярив. Гадныхан ч бас Моцартын гэрт орж ирээд уйлах тохиолдол олон гардаг гэсэн.

Хөгжмийн өрөөтэй залгуулаад Моцартын өмсөж байсан хувцас, бичиж байсан захиа, хэрэглэж байсан үзэг тэргүүтэй эд зүйлсийг дэлгэн үзүүлжээ. Тэрээр намхан нуруутай байсан болохоор үеийнхээ хүүхдүүдэд “Тайрдас” гэж хочлуулдаг байсан гэнэ. Үнэхээр л өмсөж байсан хувцас нь хүүхдийнх гэмээр ажээ. Зузаан даавуугаар хийсэн хөх өнгийн өмд, цайвар өнгийн цамц нь тухайн үеийнхээ сайн чанарын материалаар хийсэн бололтой байв. Түүний эцэг, эх сэхээтэн гаралтай хүмүүс байжээ. Аав Леодолд Моцарт хотдоо төдийгүй Австрали улсад алдар нэрээ цуурайтуулсан хөгжмийн зохиолч байсан байна. Өөрөө хийл тоглодог байсан болохоор хүүдээ төгөлдөр хуур зааж өгчээ. Тэр үед хүү гуравхан настай байсан гэдэг. Хүү нь аавынхаа зааж өгснийг нэг ч алдалгүйгээр сурч байсан болохоор Леодолд хөгжим зохиохоо больж хамаг цаг зав, анхаарлаа Моцартад хандуулж байжээ. “Миний Вольфи (Моцартыг гэрийнхэн нь ингэж дууддаг байсан байна) надаас илүү хөгжмийн зохиолч болно” гэж байнга хүүгээ урамшуулдаг байсан гэнэ. Тэгээд ч тухайн үед Европын сонгодог хөгжим оргил үедээ хөгжиж байсан болохоор өчүүхэн төдий авьяастай хүүхдээ эцэг, эхчүүд нь төгөлдөр хуур, хийл тоглуулдаг байжээ.

Моцарт гуравтай байхдаа төгөлдөр хуураар амархан тоглохооргүй аянуудыг тоглож сурсан тул эцэг нь хийл зааж өгчээ. Улмаар анхныхаа аяыг таван настайдаа зохиосон түүхтэй. Түүний анхны бүтээл минуэт буюу бүжгэн жүжгийн хөгжим байжээ. Зарим эх сурвалжид “Моцарт анхны бүтээлээ дөрөвтэй байхдаа бичсэн” гэдэг юм байна. Жаахан хүүхэд хэрнээ хөгжмийн зохиол бичиж эхэлснээс хойш янз бүрийн тоглоом тоглож сатаарахаа больсон гэсэн. Үүнийг батлах мэт түүний музейд багадаа тоглож байсан болов уу гэмээр тоглоом харагдаагүй. Харин анхны тоглолтын үеэр өмсөж байсан хувцас байв. Кинон дээр гардаг ихэс дээдсийнх шиг улаан хүрэм, цагаан цамцтай ёслолын хувцас ажээ. Чамин тансаг харагдах энэхүү хувцсыг тэрээр долоон настай байхдаа өмсөөд хотынхоо бүжгэн жүжгийн сургуулийн танхимд анхны тоглолтоо хийсэн гэдэг. Түүнийг төгөлдөр хуур сайн тоглох, хөгжим зохиох, тоглолтоо хийх бүрт эцэг нь хүүгээрээ бахархаж юу юунаас илүүтэй баярладаг байжээ. Түүгээр ч үл барам Моцартын төрсөн эгч Мариа Аннаг дүү шигээ хөгжмийн хүн болохыг ятгаж байсан гэдэг. Гэвч Анна сонгодог урлагийн авьяасгүйн дээр ойлгодог ч үгүй байжээ.

Моцартын гэр бүл ихэнх суутнуудын адил ядуу тарчиг байсангүй. Тухайн үед үнэтэйд тооцогдож байсан гангар шаазан тэргүүтэй эд хогшилтой байсан нь музей доторх үзмэрүүдээс харагдаж байлаа. Бас Австрийн хатан хаанаас өгч байсан бэлэг анхаарал татав. Тэрээр есөн настайдаа Венад очиж Австрийн хатан хаан Мариа Тресагийн төрсөн өдрөөр төгөлдөр хуур тоглож өгчээ. Мэргэжлийн уран бүтээлчдийн хүнд, хэцүү гэдэг аяыг ямар ч зовлонгүйгээр тоглох нь хатан хааны төдийгүй язгууртнуудын анхаарлыг татсан гэдэг. Улмаар хоёр жилийн дараа хатан хаан Моцартыг Венад байх үед нь ордонд хоёр дахь удаагаа урьжээ. Энэ удаа бас л ихэс дээдсийн хүлээн авалтад өөрийн бүтээлээ сонордуулахдаа хар даавуугаар нүдээ боож байгаад тоглосон байна. Нүдээ боож байсан хар даавуу нь өдгөө Моцартын музейд байдаг ажээ. Урт нарийхан энгийн даавуугаар нүдээ боож “гайхуулахад” нь хатан хаан “Та бол Австрийн бахархал” гэж магтаад гарын бэлэг өгч байсан байна. Бэлгэн доторх зүйлсээс ган үзэг өдгөө олны нүдийг хужирлан музей дотор хадгалагдаж буй.

Цаашлаад Моцартын аялж байсан газруудын зураг, тэнд юу хийж байсан тухай тэмдэглэл бий. Энэ хэсгийн хамгийн сонирхолтой нь Моцартын жинхэнэ төрхийг харуулсан хар зураг байв. Зорьж ирсэн хүмүүсийн анхаарлыг хамгийн их татдаг уг зурагт Моцартын толгой хэсгийг л харуулсан байлаа. Шингэхэн хэрнээ өрөвгөр үс, нийлэх шахам зайтай хоёр нүд, хэлбэр муутай том хамартай царай муутай хүн байжээ. Бас болоогүй нуруун дээрээ том овойсон бөгтрөгтэй байсан гэдэг. Музейн тайлбарлагч “Моцартын жинхэнэ төрхийг харахаар л бурхан хэзээ ч төгс хүн бүтээдэггүй гэх үг санаанд буудаг юм. Ийм муухай царай бэлэглэснийхээ хариуд агуу бүтээл туурвих гоц авьяас заяажээ” гэлээ. Харин Австричууд өөрсдийнхөө суут эрхмийг дэлхий нийтэд танилцуулахдаа ихэнх европчуудын нэгэн адил өндөр хамартай, өө сэвгүй царайтай зурдаг. Музейн нэг хэсэгт Моцартын өндрийг харуулсан метр байв. Харвал суут хөгжмийн зохиолч ердөө 150 см-ийн өндөртэй хүн байсан байна. Дэлхийн сонгодог урлагийн түүхэнд алдар нэрээ мөнхөлсөн тэрээр 1791 онд 35-хан насандаа үе мөчний өвчнөөр хорвоог орхижээ. Өдгөө Салзбург хотын төвд Моцартад зориулсан дурсгалын хөшөө бий. Түүнийг тойрсон бэлэг дурсгалын дэлгүүрүүдэд алдарт хөгжмийн зохиолчтой холбоотой эд зүйлсийг зардаг юм байна. Мөн хатан хаан Сиситэй холбоотой дурсгалын зүйлс бий. Уг хотод “Хатан хаан Сиси” киноны Франц Иосеф хааны дүрийг бүтээсэн жүжигчин амьдарч байгаад өнгөрсөн жил 87 насандаа өөд болжээ. Түүнийг амьд сэрүүн байхад уулзахыг хүссэн хүмүүс хотын аялал жуулчлалыг нэмэгдүүлдэг байсан байна.

Хотын төвөөс 30 гаруй минут яваад Сант гилген нууран дээр ирлээ. Явах замд “Хатан хаан Сиси” киноны зураг авалтыг хийсэн байшингаар дайрах ажээ. Бас “Red bull” ундааны төв оффисийн дэргэдүүр өнгөрөв. Гаднаас нь харахад албан байгууллага гэж хэлэхээргүй усан дээр тогтсон энэ газар “Red bull” ундааны түүхтэй холбоотой музей байдаг гэсэн. Гэвч амралтын өдөр таарсан тул орж үзэж чадсангүй.

Нуурын эрэг дээр ирэхэд газар газраас ирсэн жуулчдын хөл хөдөлгөөн ихтэй байв. Нуурын эргэн тойрны уулс мөнх цасаар хучигджээ. Хад асга ихтэй, сүрлэг сайхан уулын дээгүүр шүхрээр бууж байгаа хүмүүс харагдав. Энд ирэхийн гол зорилго нь сэрүүн үед өндрөөс шүхрээр буух байдаг юм байна. Мөнх цастай уулыг дээрээс тольдохын зэрэгцээ Сант гилген нуурын эрэг дэх нов ногоон зүлэгтэй цэцгийн талбайг харж болно. Хэрэв цаг агаар дулаан байвал моторт завинаас чирэгдэн нуурын усаар аялж болох ажээ. Бас эрэг дээрээс Салзбургийн алдарт шарсан нугасны мах идэх боломжтой юм байна. Ерөнхийдөө байгалийн үзэсгэлэнг хослуулсан аялал жуулчлал гэж юу байдгийг эндээс харж болохоор байв. Нуурын эрэг дээр байх зочид буудлууд жуулчдын захиалгаар янз бүрийн адал явдалт аялал зохиодгоороо алдартай гэнэ. Уулан дээрээс шүхрээр үсэрч үзэхийг хүсэж байвч зориг хүрээгүй тул далайн түвшнээс дээш 1265 метрийн өндөрт байх Гайсберг ууланд гарлаа. Энэ уул Альпийн нурууны хойд салбар уулсын нэг ажээ. Уулын замаар машинтайгаа өгсөх тусам чих дүнгэнэсээр яг орой дээр нь ирэхэд онгоцонд суусан мэт болов. Бас хүйтэн салхи ширүүн үлээж байлаа. Энэ хэсэгт жуулчдаас гадна Салзбург хотын иргэд явган аялал хийдэг юм байна. Манайхаар бол Цэцээ гүн бололтой. Оргил дээр нэг еврогийн зоосон мөнгөөр ажилладаг дурангууд байрлуулсан байв. Түүгээр нь Салзбург хот болон эргэн тойрны мөнх цаст сүрлэг уулсыг харлаа.

Твиттерийн ертөнцөд шуугиантай жиргэдэг @HalzanXYY “Эх орон, эх орон гэж гайхуулцгаах юм. Энэ дэлхий дээр чинь эх оронгүй хэн байгаа юм бэ!?” гэж жиргэсэн байна лээ. Дэлхийн бүх хүн эх оронтой байдаг. Гэвч өнөөдөр сайхан амьдарч байгаа газраа л эх орон гэж үздэг болсон гэдгийг энэ жиргээч хэлжээ. Өнгөрсөн жил манай улсад “Эх орон” нэртэй төсөл хэрэгжиж 14-35 насны залуусын дунд эх оронч үзлийн талаар ямар бодолтой явдгийг нь асуужээ. Судалгаанд оролцогсдын 11.8 хувь нь энэ талаар бодсон зүйлгүй гэж хариулсан байх юм. Өмнөх жилийн судалгаагаар ингэж хариулсан хүний тоо гурван хувь байсан гэж судлаач нь ярьсан байна лээ. Энэ судлаач цааш нь “Эх орон гэдэг яриа энэ дэлхийн долоон тэрбум хүний амнаас цөөхөн гардаг болж байгаа нь Олон улсын байгууллагуудын судалгаанаас ч харагдах болсон” хэмээн онцолсон юм.

Тэгэхээр “Хаана сайхан амьдарч байна тэр миний эх орон” гэсэн үзэл Европоос эх авч дэлхийг нөмөрч байгаа нь, шинэ үеийнхэн энэ үзэл рүү явж байгаа нь дээрх судалгаануудаас харагдаж байгаа юм. Европ яагаад тэгэв. 1980-аад оноос “Европ-Нэг орон гэр” хэмээх хөдөлгөөн өрнөж, эдүгээ 25 улс Европын нэгдсэн холбоонд багтан орсноор тэдгээрийн хооронд хил хязгаарын нарийн зааггүй, бас визгүй зорчдог, евро хэмээх нэгдсэн мөнгөн тэмдэгтэй, Европарламент хэмээх төвлөрсөн байгууллагатай, нэгдсэн Үндсэн хуультай болох төлөв бүхий байна. Үндсэндээ нэгдсэн нэг үнэт зүйлтэй болж байгаа нь дээрх үзлээс харагдаж байгаа юм. Дэлхийн хөгжлийн загвар, гол эдийн засаг, улс төрийн пирамид болсон хөгшин европт өнөөдөр эх оронч үзлийн хуучин ойлголт огт өөр болжээ. Эх оронч үзэл нэгэн улсын хүрээнээс хальж, нэг тив, нэг бүс нутаг-нэг гэр орон, улмаар энэхэн замбуулин-бидний өлгий нутаг хэмээн ярьж, бичиж тэр нь тэлж өргөжиж байгаа юм байна. Энэ тэлэлтийн хурд дэлхийн бас нэг том тив АНУ-д хүрчээ. Америк бол олон үндэстний өлгий. Тэнд энэ дэлхийн хамгийн сайхан амьдрал байгаа учраас тийш дэлхийн хүмүүс хошуурч байна. Ийм хандлагад угсаа гарвал, хэл, сэтгэлгээ, аж төрөх ёс, шашин суртал, зан заншил огт өөр дэлхийн 220 гаруй улс орон бүрэн автах хүртэл нэлээд урт хугацааг туулна хэмээн үзэж байсан судлаачид одоо бууж өгч байна. Дэндүү хурдтайгаар “Сайхан л амьдарч байвал аль нь ч миний эх орон” гэдэг үзэлд дэлхий нэгдэж эхлэв.

Дэлхий ийм байхад монголчууд л өөрсдийгөө дэлхийгээс тусгаарлачих шахан “Эх орон минь” хэмээн халаг­лаж, эх оронч үзэл ярин хийрхэцгээж байна. Ийм байлаа гээд бид юу хожсон юм бэ? Юу ч хожоогүй бай­на шүү дээ. Бусдаас онцгойрох гэсэн улс төрийн хийрхэлтнүүдийн нэг арга нь эх оронч үзэл байдаг байна. Цаг хугацаа, орон зайн баримжаагүй хүмүүсийн үг гэдэг нь цаг хугацаа өнгөрөх тусам ойлгогдож байна. Тавин жилийн өмнө “Оюу толгой”-г өнөөдрийнх шиг өмгөөлж, хойч үедээ үлдээнэ гэж ярьж болох байлаа. Одоо бол юмыг үнэ цэнтэй байгаа дээр нь үнэд хүргэж зарсан нь хөгжиж байгаа дэлхий. Хөгжилтэй орнуудын хөгжсөн түүх үүнийг харуулдаг. Үнэндээ эх оронч үзэл өөрөө биегүй зүйл. Гэтэл бид биет зүйлийг өдөр тутам хүсч байна. Тэр нь мөнгө. Монголын өнөөдрийн “эх орончид” байгалийн баялагаа хойч үедээ үлдээнэ хэмээн ярьдаг. Өнөөдрийн бид нар хойч үе биш юм уу. Ерэн онд мал хувьчлах үед малыг хувьчилж болохгүй хэмээн хамгийн их эсэргүүцсэн нэгдлийн дарга “эх орончид” гарч ирсэн. Мал хувьчлахад тэдгээр “эх оронч” нэгдлийн дарга нар хамгийн түрүүнд очиж эрхийн бичгийг нь авч нэгдлийг хувааж идсэн. Одоо Оюу толгой өгөөжөө өгөөд эхэлбэл хамгийн түрүүнд өнөөдрийн “эх орончид” гар дүрэх байх. Манай түүх өөрөө ийм юм чинь.

Дэлхий дахинаас өөрс­дий­гөө тусгаарлаад, эх оронч үзэл гаргалаа гээд юу ч хождоггүй, харин ч алддаг гэдгийн хамгийн том нотолгоо Венесуэл улс. Уго Чавес гэдэг “эх оронч” Ерөнхийлөгч нь гарч ирээд, гадаадын бүх хөрөнгө оруулагчдыг эх орноосоо “найрсгаар” хөөж гаргасан. Тэгээд эх орон хийгээд үндэсэрхэг үзлийг онцгойлон авч үзсэн. Яг л өнөөдрийн манай эх орончид шиг. Үр дүнд нь өнөөдөр Венесуэл улсад нэг талхыг сая төгрөгөөр авч идэж байна шүү дээ. Инфляцаа ингэж тэнгэрт гаргаад сүйрлийн ирмэгт хүрээд байна. Монголын “эх орончид” ихэдвэл Монгол ч бас удахгүй Венесуэлийн араас орох байх.

“Үзлийн амьтан” гэдэг үгийг арай түрүү үеийнхэн мэдэх байх. Эх оронч үзэл нь улс төрийн үзэл суртал. Харин “Үндэсний үзэл” гэдэг нь “Хүн ядрахаараа ургаа, Тураг ядрахаар уулаа” гэдэг шиг ядарч ягдсан үедээ л үгүйлдэг үзэгдэл, тэрхэн зуур аврал болж санагалзах үзэл гэж манай нэг нэртэй эрдэмтэн хэлсэн байна лээ. Үндсэрхэг үзэл нь ямагт асар их сэтгэлийн хөдөлгөөнийг дагуулж байдгаараа аюултай аж. Улс орныг удирдаж, бодлого тодорхойлж байгаа хүмүүст сэтгэлийн хөдөлгөөн шиг аюултай зүйл байдаггүй байна. Хэт үндсэрхэг үзэл зонхилж, сэтгэлийн хөдөлгөөнөөр удирдсаны үр дүнд улс төрийн хагарал, нэг улс нөгөө улстайгаа зөрчилдөх нөхцөл бүрдсэний тод жишээ фашизм гэж үздэг юм билээ. “Германыг хайрла” гэсэн сэтгэлийн хөөрөл бүхий уриа хэт давалгаалсан нь дэлхийн II дайныг эхлүүлж 100 сая хүний амийг авч одсоныг түүхчид онцгойлон бичдэг. Одоо энэ “Монголыг хайрла” гэсэн уриа юунд хүргэх бол. Монгол Улсыг хэрхэн сүйрүүлэх бол гэхээс айдас хүрч байна. “Монгол Улсыг Орос-Хятад хоёр удахгүй эзлэх гэж байна, Монгол Улс уул уурхайгаасаа болж барууны орнуудын эрхшээлд орж, хар Африк шиг боолчлох гэж байна” хэмээн эх орончид ярьж байна. Ийм юм огт болоогүй шүү дээ, болох ч үгүй. Эх оронч үзэл ингэж л хэтрэхээрээ хэт үндсэрхэг үзэл болдог. Япончуудын хайр хүндэтгэл, буян хишгийг хүртэж, хүнээс илүү яваа Хакухо сумод түрүүлж шагналаа авахдаа монгол хэлээр “Эх орон нэгтнүүддээ…” гэж мэндчилгээ дэвшүүлсэн нь үнэндээ япончуудын сэтгэл рүү ус цацсан үйлдэл болсон юм. Япон үндэстний бахархал болсон спортод нь түрүүлсэн түүнд монголчууд ямар хамаатай юм бэ. Зөвхөн япон үндэстэнд хамаатай. Тэдний хөөр баяр, бахархал. Гэтэл хань хамаатахгүй монголчуудад зориулж мэндчилгээ дэвшүүлж байгаа нь орон зай, цаг хугацаагаа мэдэрдэггүй монгол хүний эх оронч гэх сэтгэлгээ нь хэтэрсэн, үндэсэрхэг царай харуулж буй хүдэг хийрхүү, муухай зан араншин юм. Дэлхийн хамгийн алдартай Оксфордыг төгсөж буй монгол залуу ганцаархнаа монгол дээл өмсөж, Монголын төрийн далбааг бариад явж байгаа нь таатай харагдахгүй байна. Бусад орны төгсөгчид яагаад тэгээгүй юм. Үүнийг эх оронч гэх үзэл хэтэрсэн нэг хэлбэр гэж үзэж болно. Тэр сургууль өөрийн олон зуун жил тогтсон стандарттай. Тэр стандартыг нь бүх орны төгсөгчид дагаж байхад манай нөхөр ганцаараа “эх оронч” царайлж байгаа юм. Хөгжилтэй орны хувьд эх оронч үзэл ийм хоцрогдсон үзэл болоод байгааг тэр орчинд нь байгаа монголчууд яагаад ойлгохгүй байна.

Энэ дэлхийд эх оронч үзлээрээ хамгийн алдартай нь оросууд. Гэтэл Орос орон жаргалтай байна уу. Дайн самуун, террорист халдлага, салан тусгаарлагчид, эдийн засгийн хямрал, гадаад ертөнцийн шахалт… бүгд уналттай байна. Дэлхийн чиг хандлага ийм байхад монголчууд бидэнд эх оронч гэж цээжээ дэлдэх нь тэнэг хэрэг болоод байна. Тэртээ тэргүй бидэнд хүн төрөлхтний түүхээс хэзээ ч арилашгүй их түүх байна, төрт ёсны 2000 жилийн түүх байна. Даравч далдайх, булавч бултайх их түүхтэй монголчуудын хувьд эх орон, эх оронч үзэл ярьж тунхаглах нь муухан шиг бараагаа зах зээлд худалдах гэж ядаж байгаа худалдаачин лугаа харагдана.

Харин жинхэнэ эх оронч үзэл бол иргэн хүн татвар төлөхөөс эхэлнэ. Татвар төлж байгаа хүн хүчирхэг байдаг. Хүчирхэг иргэнтэй улс орон хүчирхэг байдаг. Орчин үед эх орон гэдэг ойлголт, эх оронч үзэл гэдэг ийм л өөр ойлголт болоод байна. “Эх оронч үзэл бол адгийн шааруудын хорогдох сүүлчийн оромж” гэж Британийн зохиолч, түүхчСэмуэль Жонсон 1775 оны дөрөвдүгээр сарын 7-ны орой нэгэн том хүлээн авалт дээр үндсэрхэг үзлээсээ болж улсаа хүнд байдалд оруулж байсан либерал улстөрч Эдмунд Бёркэд хэлсэн байдаг юм. Энэ нь эх оронд “эх орончид” илүүдэж гай болдог гэдгийг хэлсэн хатуу үнэн үг хэмээн түүхэнд тэмдэглэжээ.

Үндсэн хууль тогтоогчдын хорооны орлогч дарга, АИХ-ын депутат асан Л.Дашнямтай ярилцлаа. Бидний ярилцлага Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийн хүрээнд өрнөсөн юм.

-Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг ажлын хэсгийнхэн боловсруулаад дуусч байгаа гэсэн. Та ажлын хэсэгт орсон биз дээ?

-“Таныг Үндсэн хуулийн өөрчлөлийн ажлын хэсгийндэд хороондорууллаа шүү” гэж УИХ-ын гишүүн Н.Батбаяр ярьсан. Дэд хороонь хуулийн төслийн найруулга дээр ажиллах юм. Биднийг Үндсэн хууль баталж байх үед“Үндсэн хуулийн хороо” гэж байгууллага байсан. Үндсэн хуулийн найруулга, утга зүй дээр ажилладаг байлаа. Үүн шиг бэлэн болсон хуулийн төсөл дээр ажиллана гэж ойлгосон.

-Тэгэхээр танд одоо хийх гэж байгаа Үндсэн хуульд чухам ямар өөрчлөлт орох талаар ойлголт байгаа биз дээ.

-Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийн хууль гэж нэрлээд байх юм. Уг нь тухайн үед бид Үндсэн хуулийн нэмэлтийн хууль хийсэн шүү дээ. Үндсэн хуулиа хэвээр нь үлдээгээд Үндсэн хуулийн нэмэлтийн хуулиар зохицуулмаар байна. АНУ-ын Үндсэн хууль гэхэд огт өөрчлөгдөөгүй. Харин 300 гаруй нэмэлтийн хууль хийсэн. Үүгээрээ Үндсэн хуулийн гол үзэл баримтлалаа өөрчлөлгүй, цаг үе амьдралаас ургасан өөрчлөлтийг Нэмэлтийн хуульдаа тусгаад байгаа хэрэг. Гэтэл Үндсэн хуулиа тэр чигт нь өөрчилчихвөл нэг тогтолцооноос нөгөө рүү шилжихдээ бүх нийтээрээ хэлэлцэж баталсан, хадаг өргөн байж өгсөн эх маань үндсээрээ алга болчих гээд байна шүү дээ.

-Үндсэн хуулийн нэлээд олон зүйл заалт өөрчлөгдөнө гэх юм. Энэ нь таны ярьж байгаа үндсээрээ өөрчлөгдөх асуудал уу?

-Үндсэн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийн тухай хууль үйлчилж буй. Тэр хуульдаа нийцүүлж байгаа гэж найдаж байна. Өөрчлөх гэж байгаа зүйл, заалтаа нийтэд танилцуулж, олон нийтийг оролцуулмаар санагдах юм. Яагаад гэвэл Үндсэн хуульд бүх иргэдийн оюун бодол шингэсэн, эцэг хууль гэж итгэж, хүндэлдэг. Тийм учраас Үндсэн хуульд гар хүрэх шалтгаан, нөхцөл, юуг нь яаж өөрчлөхөө УИХ-ын гишүүд, ажлын хэсгийнхэн танилцуулах шаардлагатай. Өнөөөдрийн байдлаар “Өдрийн сонин”-д УИХ-ын дэд дарга Р.Гончигдорж ярилцлага өгснөөс л мэдээлэл авлаа шүү дээ. Хууль тогтоогчид үнэндээ нийгэмд гарцгүй ажиллаж байна.

-Р.Гончигдорж гишүүн гурван багц асуудал дээр өөрчлөлт хийхээр ярилцаж байгаа тухайгаа манай сонинд ярьсан. Нутаг дэвсгэр, засаг захиргааны зохицуулалт дээр та ямар бодолтой байна вэ?

-Өөрчлөх юм бий. Үндсэн хууль тогтоосноос хойш олон жил боллоо. Хотоо хөдөөгийн аймаг, сумтай адилтгасан нь буруу гэдгийг одоо харж байна. Нэгжийн хувьд адилтгаж болох ч хүн амын тоо, амьдрах нөхцөл нь өөр байгааг бодолцож хуулиа өөрчлөх шаардлага гарчихлаа.

-УИХ, Засгийн газар, Ерөнхийлөгчийн эрх мэдлийн хуваарилалт дээр ямар өөрчлөлт оруулах юм байна. Эрх мэдлийн хуваарилалт ямар байх ёстой бол. Жишээлбэл, Ерөнхий сайдыг Ерөнхийлөгч буцаахгүй, шууд батламжилдаг болох юм байна.

-Эрх, үүргийн хуваарилалт, тэнцвэржилт гэж яриад байх юм. Хуульдаа асуудал байгаа юм биш. Хуулиа хэрэгжүүлж байгаа нөхдүүд төрийнхөө төлөө ажиллахгүй байна. Компани, хувь, намын эрх ашгийн төлөө, намын эрх ашгийн тулд төрийн ажлыг зогсоочихдог. Үүнээс асуудал гардаг болохоос Үндсэн хуулиас болоогүй. Н.Багабанди тухайн үед санал болгосон Ерөнхий сайдыг нь олонудаа буцаасан зэргээр жишээ татаадЕрөнхийлөгчийн эрх мэдэл хэтэрхий байна гэж яриад байдаг юм. Үнэндээ тэр тохиолдол бүрийг аваад үзэхээр буцаахаас аргагүй байсан шүү дээ. Түүнээс Ерөнхийлөгч хэтийдсэн эрх мэдэлтэйгээ харуулаад байсан хэрэг биш.

Бидний үед Үндсэн хуулийг батлахдаа хэрэгжих үед нөхцөл байдал огт өөр болохыг тооцоогүй алдаа бий. 1990 оноос өмнө төрийн ажил үүргийн хуваариар л ажилладаг байсан. Харин одоо өөр, өөр намын нөхдүүд хэдэн тийшээ хараад суучихдаг. Улсын эрх ашиг намын эрх ашгийн дараа тавигддаг болохыг тэр үед урьдчилж харж чадаагүй. Гэхдээ одоо өөрчлөхдөө тэр байдалд зохицуулж биш төрийн үйл ажиллагааны нэгдмэл чанарыг хатуу болгох ёстой. Төрийн эрхийг УИХ барьж байгаагийн хувьд Засгийн газрыг байгуулж, хийх ажлыг нь баталж өгнө. Засгийн газар ажлаа хийх хөрөнгийг нь бас баталж, хийж байгаа ажилд нь хяналт тавих ёстой. Гэтэл одоо УИХ өөрөө Засгийн газарт гүйж очоод ажилд нь хутгалдаад, мөнгө төгрөгнөөс хүртчих гээд, тойргийнхоо асуудлыг оруулчих гээд байдаг болчихсон. Ийм байдлаар УИХ өөрөө гүйцэтгэх засаглалын ажлыг хийлгэхгүй байна. Засгийн газар чадваргүй болоод байгаад УИХ өөрөө буруутай. Тийм учраас УИХ юу хийх ёстой түүнийгээ л хий. Засгийн газар, Ерөнхийлөгч юу хийх хуультай түүнийгээ л хийг. Энэ ажил үүргийн хуваарийг нарийн тогтоогоод өгчихсөн юм, уг нь.

-Засгийн газрын тогтвортой байдлыг хангах үүднээс өөрчлөлт хийнэ гэсэн. Ямар өөрчлөлт хийвэл одоогийнхоос сайжрах вэ?

-УИХ байж байгаад л Засгийн газраа унагачихдаг байдлыг халахад ямар тохиолдол байна, түүн дээр нь хуулийн заалтыг чангаруулж болно. Ерөнхий сайд огцорвол Засгийн газар огцордог гэх зэрэг шалгууруудыг нь өөрчлөх боломжтой. Ер нь УИХ, Засгийн газар, Ерөнхийлөгчийн ажил үүргийн зааг, хуваарийг нарийн тодотгож өгөх шаардлага бий болсон. Өнгөрсөн 20 жилд хуулийг гууль болгож, өөрсдийнхөөрөө тайлбарладаг, Үндсэн хуулийн Цэц нь хүртэл намтайгаа хуйвалддаг гээд хөгийн юм их боллоо. УИХ-аас намын бүлгийг гаргаж, салгах ёстой. Намын бүлгүүд нам дээрээ ярина биз. УИХ-даа суучихаад хугацаа аваад хуулиа хойшлуулдаг, наймаацдаг гэдгийг болиулах шаардлагатай.

-Ерөнхийлөгчийн эрх мэдэл хэтийдсэн гэх юм. Үндсэн хуулийн өөрчлөлтөөр эрх мэдлийг нь хумих юм аа даа.

-УИХ-аас гаргаж байгаа хуулийн процессд Ерөнхийлөгчийн аппарат өөрөө оролцож, саналаа өгч байх ёстой. Ерөнхийлөгч эв нэгдлийн бэлэгдэл байна гээд заачихсан. Өөр намуудын хэдэн тийшээ хараад суучихсан нөхдүүдтэй Ерөнхийлөгч Үндэсний аюулгүйн зөвлөл дээрээ ярилцаж, улсын эрх ашгийн төлөө ажиллах ёстойг нь сануулах ёстой. Одоо мөрдөж байгаа Үндсэн хуульд ингэж тусгасан. Өөрчлөлтөөр Ерөнхийлөгчийн хууль санаачлах эрхийг хумих юм байна. Үүнээс болоод муудах зүйлгүй. Түүнээс хуульд хориг тавих зэрэг давхар хяналтыг нь хориглож болохгүй. Давхар хяналт тавьж байж хууль чанаржина.

-Ерөнхийлөгчийг сонгодог тогтолцоог бас өөрчлөх асуудал яригдаж байна. УИХ-ын гишүүд, 21 аймаг, гурван хотын ИТХ-ын дарга нийлээд Ерөнхийлөгчийг сонгоно. Энэ нь Ерөнхийлөгчийг сонгох зөвлөл болох бололтой. Үүнийг хэрхэн харж байна вэ?

-Ерөнхийлөгчийг парламентаас сонгож болно. Мөн ажлын хэсгийнхний ярьж байгаачлан тусгай комисс гараад, тэр нь хяналт тавьж, нэр дэвшигчийг олоход тусалдаг ч байж болно. Гэхдээ нам нь нам шиг байгаач. Хуйвалдаж байгаа нөхдүүдээс нэг хуйвалдагчийг гаргаад ирвэл ард түмний сонгосон хүн шиг байж чадахгүй. Зөвхөн УИХ-тайгаа ярьдаг нөхөр болж таарна. Ерөнхийлөгчийг сонгох гэж байгаа зарчимдаа биш намуудад итгэж чадахгүй байгаад асуудал байна. Намуудын үндэсний зөвлөл хүртэл зохиомол болчихсон, тэр нь ажлаа хийж чадахгүй байхад тэндээс хүн гаргаж ирнэ гэдэг яах л бол, итгэхгүй байна. Нөгөө талаас, парламентаасаа Ерөнхийлөгчийг сонгодог болчихвол зардал мөнгөнөөс эхлээд олон ажил цэгцэндээ орно. Сонгуулиа нэг хийдэг болохоос өөрчлөлт эхлэх хэрэгтэй болов уу?

-УИХ-ыг дээд, доод танхимтай болгох талаар ажлын хэсэг ярьж байгаа. Та үүнтэй санал хэр нийлж байгаа вэ?

-Хоёр танхимтай болсноор УИХ-аас баталж байгаа хуулиуд амьдралтай нийцэж байна уу гэдгийг шалгах чадвар сайжирна. Өөрөөр хэлбэл, доод танхим нь амьдрал дундаа байна. Дээд танхимын нөхдүүд хэтэрхий агаарт хөөрчихвөл бас хазаарлаж чаддаг болно. Мөн байнгын ажиллагаатай парламентаа мэргэжлийн, илүү чадварлаг болгох, зардлыг нь багасгах боломжтой. Нэг танхим нь 25, нөгөө нь 52 хүнтэй байх талаар яригдаж ч байсан.

Ц.Өрнөх