Month: June 2015

Жил бүрийн тавдугаар сарын 31-нд Бүгд найрамдах өмнөд Судан Улсад энхийг сахиулах үүрэг гүйцэтгэхээр орон орноос ирсэн албан хаагчдын дунд Дани Улсын цэргийн багийн нэрэмжит “Данкон” гүйлтийн олон ул­сын тэмцээн болдог. Энэ жил тус уралдаан БНӨСУ-ын нийслэл Жубад зохиогдсон юм. Уралдаанд 80-аад орны цэргийн албан хаагчдын төлөөлөл болох 320 гаруй тамирчин оролцсоноос хурандаа М.Батчулуун за­хирагчтай мотобуудлагын дөрөвдүгээр ээлжийн ба­тальоны дэд ахлагч М.Бат-Эрдэнэ түрүүлсэн. Тэрээр түрүүлээд зогсохгүй дээд амжилтыг нь ч мөн шинэчлэн тог­­тоогоод байна. Дөрөвдүгээр мотобуудлагын батальоноос дэд ахлагч М.Бат-Эрдэнээс гадна 13 тамирчин оролцсон бөгөөд бүгд эхний 20 байрт шалгарсан бахдам амжилтыг үзүүлсэн байна.

Өдгөө өмнөд Суданд үүрэг гүйцэтгэж буй дэд ахлагч М.Бат-Эрдэнэ 1995 онд Төв аймгийн Заамар суманд төр­жээ. Дунд ангид сурч байх үеэсээ л сургуулийнхаа саг­сан бөмбөг болон хөнгөн атлетикийн дугуйланд хичээллэж эхэлжээ. Дэд ах­лагч М.Бат-Эрдэнэ “Би хар багын гүйж харайх дуртай байсан. Намайг хүүхэд байхад сумын төвийн хөвгүүд тэвэг өшиглөж, хөөцөлдөж тоглоно. Унадаг дугуй бол нүдний гэм. Харин хүүхдийн тэрэгний ч юм уу, унадаг дугуйны хэ­рэглэхээ больсон хуучин дугуйн бол хөвгүүдэд төвөггүй олдоно. Өнөөхөө үзүүрийг нь тахийлгасан төмрөөр түрээд машин, мотоцикль болгож тоглодог байлаа. Бас унадаг дугуйтай ганц хоёрхон хүүхдээ дагаад, өнөөх дугуйгаа түрээд гүйчихнэ. Хөнгөн атлетикийн дугуйланд явахаас гадна гадаа тоглосон ч, ус түлээгээ дөхүүлэхдээ ч гүйдэг байлаа. Энэ нь нэг ёсондоо амьдралын хэвшил болчихсон гэх үү дээ” гэж ярилаа.

Дэд ахлагч М.Бат-Эр­дэнэ 2013 онд цэргийн алба хаахаар Дархан хотын Зэвсэгт хүчний 330 дугаар ангид хуваарилагдан очжээ. Зэвсэгт хүчний аварга шалгаруулах марш тактикийн улсын тэм­цээн болж Ангийнх нь алба хаагчид салаагаараа түрүүлэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн хүн нь М.Бат-Эрдэнэ. Барианд орохын өм­нөхөн түүнтэй мөр зэрэгцэн гүйж явсан салааных нь нэг залуугийн шөрмөс нь татаад, уначихаж гэнэ. М.Бат-Эрдэнэ газар ойчсон цэргийг үүрч, үүргэвч, бууг нь хүзүүндээ тогтоон урагшилсаар барианд оржээ. Хэрэв хэдхэн минутаар хоцорсон бол аваргын болзол хангаж чадахааргүй байжээ. Тэрээр энэ талаар “Азаар бариа холгүй байсан. Ганц би гэлтгүй бүхий л цэрэг эрс ингэх байсан учраас энэ бол нэг их гайхуулаад, бардамнаад байх зүйл биш л дээ” хэмээн даруухан өгүүлэв. Харин “Суданд үүрэг гүйцэтгэж буй энхийг сахиулагчдын дунд зохиогдсон “Данкон” гүйлтийн олон улсын тэмцээнд түрүүлсэн тань өөрөөрөө бахархах тод амжилт мөн биз дээ” гэвэл “Энхийг сахиулах олон улсын ажиллагаанд үүрэг гүйцэтгэхийн тулд сэтгэл санаа болон бие бялдрын тэсвэр хатуужлын өндөр шалгуурыг даваад, Суданд энхийг сахиулах ажиллагаанд гар бие оролцож байгаа маань нэр төрийн хэрэг. “Данкон” олон улсын гүйлтийн тэмцээний холын зайн төрөлд оролцон 80 гаруй орны 320 гаруй энхийг сахиулагчдыг манлайлснаас гадна 40 гаруй жил эвдэгдээгүй рекордыг шинэчлэн тогтоосон. Энэ амжилт ганцхан би гэлтгүй Монголын энхийг сахиулагчдын бэлтгэл, сургуулилт хэр зэрэг өндөр түвшинд байгааг илтгэсэн болов уу. Тийм ч учраас тэмцээнд оролцсон 14 тамирчид бүгд эхний 20 байрт шалгарсан” гэж ярилаа.

Уралдаан зохиогддог өдөр 50 хэмийн халуун байсан гэнэ. Бүртийх үүлгүй, сэвэлзэх ч салхигүй тэр их халуунд хувцсаа бүрэн өмсөөд, дээрээс нь 10 кг-ын ачаа үүрээд 25 км-ы н зайг хоёр цаг долоон минутанд туулна гэдэг амаргүй. Зам талбайг нь урьдчилан засч, янзлаагүй учраас хайрга чулуу, гол усаар гарч, суваг шуудуу, хад модон дээгүүр харайж, биеийн хүчээ жинхэнэ утгаар нь дайчлан уралдсан аж. Хоёр км тутамд цэвэр усаар хангаж байжээ. Тэрээр туулах замынхаа тэн хагаст ортол нэгэн жигд хэмнэлээр гүйж байгаад, сүүлийн тойргуудад бага багаар хурдаа нэмэх тактикаар уралджээ. М.Бат-Эрдэнэ “Гараанаас гарахад үнэхээр бүгд л толгойн хэсэг буюу эхний хэдэн хүний тоонд багтах гэж хамаг хүчээ шавхан уралдаж эхэлсэн. Замынхаа тэг дундад орохын алдад хажуугаар минь салхи татуулаад өнгөрсөн бусад орны энхийг сахиулагчдаа гүйцэж эхэлсэн. Зарим нь бүр алхаж явсан. Ихэнх нь ядарч, сульдсан байхад миний амьсгаа задарч, хөл улам ч хөнгөрчихсөн байсан. Тэгээд өөртөө “Одоо л цаг нь болж” гэж хэлээд аажмаар хурдаа нэмсэн. Гэвч миний цанх татаад гүйх нь бүү хэл алхаж ч чадахаа больсон. Тэгтэл хажуугаар минь Хятад, Непалын тамирчид тү­рүүлээд өнгөрөхөд энэ будааны хүүхдүүдэд гүй­цэгдээд байхдаа яадаг юм” гэсэн бодол төрж, шар минь хөд­лөөд өөрийгөө гуядсан даа. Хятадаас хамгийн олон буюу 80 гаруй энхийг сахиулагч оролцсон. Тэд хамгийн хүчтэй өрсөлдөгч байсан” гэсэн юм. Мөн тэрээр “Аав, ээж маань “Хүүгээрээ маш их бахархаж байна” гэж хэлсэн нь надад маш том шагнал, хүндэтгэл байсан. Бага ч болов ачийг нь хариулж байна даа гэж бодсон шүү” гээд хоолой нь цахиртаж ирэв.

Өмнөд Суданд энхийг са­хиулах үүрэг гүйцэтгэж буй дэд ахлагч М.Бат-Эрдэнэ Зэвсэгт хүчний330 дугаар ангид алба хаадаг. Дархан хотод эхнэр, хүүхдийнхээ хамт амьдардаг юм байна.

М.УУГАН-ЭРДЭНЭ

Сургуулийн цонхыг таглах шахам ургасан монос, мойл жимсээ даахгүй газар шүргэх шахам бөхийжээ. Улиаснууд нь навчисаараа үерлэх мэт. “Би мойл их идсэн болохоор миний хэл чинийхээс хар болсон байна” гэж хүүхдүүдийг шуугилдах үеэр сургуулийн хонх жингэнэн дуугарлаа. Хэсэг хүүхэд газар тавьсан “Школа” цүнх­нүүдээ шүүрэн авч гүйлдэн одов. Энэ бол 1995 оны ес­дүгээр сарын нэгний хичээ^­лийн шинэ жилийн нээлтийн анхны хонх байв. Сургуулийн өмнөх талбайд ах нар чавх барьчихсан, охид нь хормой хотоо нуух маягтай зогсоцгооно. “Г.Халиун багш­тай 1а ангийнхан ороорой, араас нь Ариунаа багштай 1б ангийнхан яваарай” гэлээ. Манай анги аль нь юм бол хэмээн бодон явж байтал Ариунаа багш “Хөөе Боогий ангидаа ор” гэх нь дуулдав. Ямартай ч би арын гудамжныхаа эгчийн шавь болж байгаа юм байна хэмээн дотроо бодон баярлаад ангийнханыхаа араас гүйлээ.

Хичээлийн эхний цаг мэдээж танилцах. “Тэр тэрний хүүхэд үү, тэрэнтэй суу” хэмээн ангийн багш хэлж, би Магсарын Элбэгжаргал гэдэг охинтой тохой нийлүүлэн суух боллоо. Ээжээсээ өөр эмэгтэй хүний дэргэд сууж үзээгүй шахам байсан би нүүр хийх газаргүй мэт санагдаж ичиж билээ. Урд гудамжныхаа А.Отгондорж, Б.Мягмардорж, Б.Ундрах нарыгаа шоолох­тойгоо бас. Нэгдүгээр ангид 30 гаруй хүүхэд манай ангид элсэн орж байсан юм. Ариунаа багш биднийг багаас нь цэвэр бичигтэн болгоно гэж өдөр бүр бусад ангиас илүү их хуулан бичлэгийн даалгавар өгнө. Тоглох завгүй даалгавраа хийдэг байлаа. Хоёрдугаар ангид байхад хүрд тогтооно гэдэг хамгийн хэцүү ажил байсныг өнөөдөр манай ангийнхан ярьцгаадаг юм. Хүрдээ цээжлээгүй хүүхдүүдийг ангид орой 21 цаг хүртэл суулгаж нүдлүүлнэ. Ангийнхан маань багшаас айдагтаа юу, санаа гаргадаг байсан уу зарим нь өмдөндөө “морь” харчихна. Ийм амьтныг ангид суулгана гэж юу байхав.Багш “Яаж байгаа нь энэ вэ. Одоо харь” гээд явуулна. Өнөөх чинь ангиас гарахдаа мань мэт рүүгээ хараад инээх маягтай хаалга саваад гүйж одно. Бидний үеийнхэн “Цэвэр бичигтэн” өргөмжлөл авахын тулд мөн ч их хичээнэ. Бараг ангиараа цэвэр бичигтэн болж байсан цаг 1997 он. 1996 онд сургуулийнхаа урлагийн үзлэгт оролцон түрүүлж урлагийн авьяастай гэдгээ тэр хэмжээндээ харуулж байв. Би гэхэд л Х.Баянмөнх, П.Сайнжаргал маань Ж.Мөнхбат аварга гээд тухайн цаг үеийнхээ шилдэг хүмүүсийн дүрийг бүтээж байсан цаг саяхан мэт.

Манай ангид А.Баасанпүрэв гэж мундаг сурлагатай хүүхэд байлаа. Уран зохиолын хичээл дээр Ардын уран зохиолч Дэндэвийн Пүрэвдорж агсны “Чингэс” шүлгийг цээжлүүлэхэд хоёрхон удаа уншаад л багшийн өмнө дуржигнуулж байсныг манай ангийнхан одоо ч ярьдаг. Бидний үлгэр дуурайл болсон өөр нэг хүүхэд бол Цагаанчулууны Алтанбаатар хэмээх шавилхан бор хүүхэд байсан юм. Хичээлдээ сайнаас гадна шүлэг уншиж бичнэ гэж ярих юмгүй. Энэ хүүг дуурайдаг байснаа мартдаггүй юм.

П.Эрдэнэсүх гэж элдэвтэй, хөдөлгөөнтэй хүүхэд аавынхаа дуулах дуртай “Арслантай авдар” дууг дуулна. Сэлэнгийнхэн хар багаасаа л ногоо тарьж, хураах ажилд нухлагдан өсдөг. Энэ зам манай ангийг яаж тойрохов. Гурав, дөрөвдүгээр ангидаа Чимэдээ ахын том хашаанд лууван хурааснаар манай ангийнхны анхны намрын ажил эхэлж байлаа. Нэг хүүхэд өдрийн 400 төгрөг авч байсан нь тухайн үедээ л их мөнгө. PC тоглоом гээд янз бүрийн мөнгө үрчихээр зүйлс байсан биш. 200 төгрөгөөр гөөхий, улаан ус авч ангиараа ууцгаахаас хэтрэхгүй.

Бага ангид байхад хүүхэд бүрийн туйлын хүсэл ахлах ангид орох. “Өглөө хичээл орох гоё байхдаа” хэмээн өөр хоорондоо бувар хийцгээнэ. Төд удалгүй тавдугаар ангид орцгоож дөнгөж багшийн сургууль төгсөж ирсэн Б.Гэрэлмаа багшийн анхны шавь нар боллоо. Бидний багын мөрөөдөл шахуу болчихсон ахлах ангид орох хүсэл хүсээд байх зүйл биш юм байна хэмээн гэдгийг ойлгоцгоож эхлэв. Хичээл эхлээд төд удалгүй намрын ажилд гарцгаалаа. Хэрх уулынхаа өвөрт төмс хураалтад гарсан юмдаг. Сэргэлэн хөвгүүд нь тогооч охидууд дээрээ гүйж ирээд дал дөрвөн өндрийг нь чануулж иддэг байсныг сүүлд нь мэдэцгээж билээ. Ер нь бол манай ангийнхан хаана ч өлсөөд явахаар хүмүүс биш. Сэргэлэн нь дэндсэн ч гэсэн буруу тийшээ биш нөхдүүд байлаа.

Уран шувууны нислэг мэт гэрэл гэгээт он жилүүдээс Мандалын хөх уулс мэт охидоо бид үгүйлнэм. Уулын хөх чулуу мэт ангийн чинь хэдэн хөвгүүд “Ура” дуулан хашгирахад хавар ирнэм. Уулзах хүсэл гэгээн зовнил минь. Ургах өдрүүдийн тушаанд гэрэлтнэм. Учран золгох итгэлийн өндөр наранд минь. Энэ л ангийн охид минь солонго болон гэрэлтдэг дээ хэмээн шүлгээр өвчилж явахдаа ангийнхаа хөвгүүдэд хэлж байсан минь нэн тодхон.

1б ангийнхан элдэвтэй гэж дээр хэлсэн. Тэгвэл техник хөдөлмөрөөр Г.Нямпүрэв, П.Одгэрэл, Г.Баярхүү мундагчууд байв. Харамсалтай нь үүнийгээ хөгжүүлээгүй юм. Хэрэв сурагч ахуй цаг шигээ явсан бол өдгөө мундаг зохион бүтээгчид болсон байгаа гэдэгт ангийнхан маань эргэлздэггүй билээ.

Г.Банзрагч, А.Ганбаяр, А.Ганзориг, Н.Мөнхтогтох, Дарханболд гээд авьяастнуудаараа манай ангийнхан төдийгүй сургуулийнхан бахархана. Сургуульдаа анхны хип хоп хамтлаг байгуулж уран бүтээлээ хийж байсан юм. Манай ангийнхныг урлагт хөтөлсөн хүн бол Ганбаярын аав Алтанхуяг агсан байв. Мянган мэргэжлийн эзэн гэж байдаг бол үнэхээр л тэр эрхмийг нэрлэхээр байсан юм. Урлаг, спортоос эхлээд амьдралын бүхий л зүйлийг сургана.

Б.Алтанбагана маань Өмнөговиос шилжин ирлээ. Магадгүй анги дотроос хамгийн түрүүлж нөхөрлөсөн хүн нь Өлзий бид хоёр. Дүн өвлөөр ч гэсэн манайхаар орж гарах дуртай гэж жигтэйхэн. Нэг өдөр манайд ирэхэд хоёр дүү Хараа голоос загас барьчихсан ирэхтэй таарсан юм. Мань эр “Энэ юу вэ, Энхболдоо” гэж байна. “Чапак гэдэг загас, май” гээд гар дээр нь тавьтал чөтгөр үзсэн мэт зугтчихав. Яаав ийв гээд араас нь яваад очтол “Шпротоос өөр юм байна ш д” гэж билээ. Өлзий бид хоёр ч саваад унахын наагуур юм боллоо. Багаа маань ингэж анх удаа загас харсан юм. Долдугаар ангийн хичээл амрах дөхөж байсан үе. Хөхөө донгодсон юм чинь голын усны хор гарсан гээд ангиараа гол орж усанд орохоор явлаа. Алтанбагана говийн хүүхэд тул цэлэлзэн урсах Хараа голыг хараад уулга алдав. “Яаж байна” гэхэд “Ийм их ус байдаг юм уу” гээд гайхна. Манай нутагт хөлийн шагайгаар татсан усаа гол гэдэг юм гээд толгой сэгсрэх янзтай. Багааг шилжиж ирэхээс дөрвөн жилийн өмнө Т.Өлзийсайхан шилжиж ирсэн юм. Биеэр шавилхан тул ангийн хөвгүүд үл тоох янзтай. Биеийн тамирын хичээл дээр 3000 метрт гүйлгэв. Гэтэл өнөө үл тоогдогч адуу л гэсэн үг. Биднийг нэг тойргоор түрүүлэн барианд орж билээ. Тэр үеэс л жинхэнэ утгаараа ангийн эгнээнд бат орж, хичээлдээ шаггүй гэдгээ батлаад авсан юм. Ямартаа ч төгсөх жилээ хөнгөн атлетикийн аймгийн аварга шалгаруулах тэмцээнд оролцож мөнгөн медаль хүртээд ирж байсан санагдана.

Биднийг наймдугаар ангид орсны дараа гар утас гэж өдрийн од шиг зүйл байдаг байлаа. Есдүгээр сарын нэгэнд Одбаяр скайтелийн данхар саарал гар утас гарган ирж нүд бүлтийлгэж билээ. Одоо тэр гар утсыг харсан хүн “тоосго” гэж хэлэх байх л даа. Гэхдээ л сургуульдаа гар утас барьсан анхны хүүхэд болсон юм. Ээж нь хотод ажилладаг байсан тул гар утас авч өгсөн байлаа. Удалгүй Багаа маань мөн л скайтелийн дэлгэдэг цагаан гар утас авч ангийнхан маань гар утсаар өвчилж эхэллээ. Тэр хоёр хичээл дээр бие бие рүүгээ залгаж нэг их чанга ая явж хичээл үймүүлнэ. Зарим хуучны багш нар хөрөнгөтний хүүхдүүд гэж ад үзэх маягтай. Ингэж л манай анги бүү хэл сургуулиараа гар утасны аян эхлүүлж байлаа.

Ангийнхан маань “зөөлөн чихт” Б.Гэрэлчимэгээр хичээлээ хуулуулна. Анги болгонд хичээл хийх дургүй нөхдүүд байдаг даа. Яг тийм хэдэн нөхдийн хичнээн ч хичээлийг хуулж өгснийг бүү мэд. Биднийг наймдугаар анги төгсөх жил багш нар “Улсын шалгалтад орохдоо энийг авч гараарай” хэмээн сурлага гайгүй хүүхдүүддээ хуваарилж өгсөн юм. Яахав дээ багш нар ангиараа төгсөг л гэж бодсон хэрэг. Б.Ундрах, Б.Мөнхзул, Отгонтуяа, Гэрэлчимэг би гэх мэт хэдэн хүүхдүүд ангийнхаа хэдийг хувааж аваад шалгалтаа амжилттай өгч төгсөж байсан юм. Наймдугаар ангийн 100 гаруй хүүхдийг дүнгээр нь жагсаахад Э.Энхболд, Б.Ундрах, Б.Мөнхзул гээд манай ангийнхан эхний гурван байрт жагсаж байв. Эхний 10 хүүхдийн талаас илүү нь ганцхан 8б-ээс байсныг багш хараад баярласан байхдаа гэж одоо боддог юм. Харамсалтай нь Б.Гэрэлмаа багш маань хүндээр өвдөж есдүгээр ангид манай ангийг Э.Буянсайхан багш дааж авлаа. Б.Гэрэлмаа багшийгаа залуу шинэ багш гээд элэг барих янзтай байсан ангийнхан шинэ багштай болж номондоо орлоо.

Хүүхэд байхад бие биедээ хоч өгөхгүй байна гэж үгүй. “Шар муур шартай даа, шарсан мах амттай даа тэр юу вэ” гэвэл “Ундрах”, “Зелёный кошка гэж ямар амьтан бэ” гэхэд “Ганбаяр” гэх жишээгээр ангийнхны хоч хөвөрнө. “Эртний хүн” гэхээр Өлзий, “Тэмээ Лхагваа”, “Трактор Энхболд” гээд хочгүй хүн гэж энэ ангид байхгүй.

Сурагч ахуйд анхны дурлалын захидал ширээнээс ширээ дамжин нисдэг цаг. Бичгийн хэв гайгүй, шүлэг оролддог гээд манай ангийнхан сэтгэлийн гүн дэх нууцаа надад дэлгэн захиа бичүүлнэ. Бараг л нэг утгатай захидлыг хэдэн ч охинд ангийнхаа хөвгүүдийн өмнөөс бичиж өгсөн юм бүү мэд. Би ч юунаас нь дутахав гээд нөгөө ангийнхаа охинд захидал бичлээ. Ичингүйрэн байж гарт нь атгуулаад гүйчихлээ. Хоёрдугаар цагийн хичээлийн завсарлагаанаар хариу нь ирж байна. Догдлон догдлон унштал “Мангараа танай ангийн Ганзоригоос яг ийм захиа ирсэн. Битгий хүний янз үзээд байгаарай” гэсэн байна шүү. Юун өнөө догдлох вэ. “Тэр захиаг чинь би бичиж өгч байсан юм аа” гэж хэлэхийг хичнээн их хүссэнийг ярих юм биш.

Баасан гариг бүр сургуулийн их цэвэрлэгээ болно. Нэг өдөр манай ангийн хэсэг хөвгүүд цэвэрлэгээний ажлаас зугтан сургуулийн хоёр давхраас үсэрчихсэн байгаа юм. Үүнийг хэн нь ч юм харчихаад сургуулийн захиргаанд мэдэгдчихэж. Асуудал бослоо. Ангийн маань хөвгүүд айхдаа “Пунцагбалжир багшийн ангийн хойд хаалгаар гарсан” гээд худлаа хэлчихэв. Пунцагаа багш намайг гүтгэж байна гээд ангийнхныг донгодохгүй яахав дээ. Нэлээд ширүүхэн хурал хуй болж байж гайгүй өнгөрсөн удаатай.

Есдүгээр ангидаа манай анги Хэрх уулынхаа өвөрт Төрөө ахын компанийн төмсийг хураахаар намрын ажилд гарлаа. Тэр жил яагаад ч юм цас эрт унасан юм. Шал ч үгүй давхарга ч байхгүй гэрт ангиараа байрлаж байсан тул даарцгаасан гэж жигтэйхэн. Зузаан хувцсаа охиддоо өмссөн дэрчийсэн хэдэн хөвгүүн даараагүй юм шиг зогсоцгоож байсан нь одоо бодоход сайхан л санагддаг юм. 17 нас хүрсэн болохоор санаа сууж байсан юм байлгүй төв рүү хураасан төмсөө машинаар зөөх боллоо. Орой ажил тарсан байхад ангийн таван хөвгүүний хамтаар төмс буулгахаар төв явлаа. “Хоёр шуудай төмс замдаа унагая” гэж тохиролцоо ёсоор хоёр шуудай төмс замын жалга руу өнхрүүлчихлээ. Ачаагаа буулгаж дуусаад өнөө хоёр шуудай төмсөө дэлгүүрт аваачиж өгөөд оронд нь чихэр, жигнэмэг, ундаа авч ангийнхнаа дайлж байлаа. Үргэр дуурайл болгож болохгүй мэт боловч тэгж л ангийнхаа охидыг баярлуулж байсан нь нэн тодхон.

Төмс хураалтын ажил заримдаа эрт бууна. Эрчүүд нь хоорондоо хөзөр тоглож хожигдсон нэгнээрээ барааны саван идүүлж, хоёр гурван литр ус уулгаж шийтгэнэ. Саван идсэн нөхдүүдээсээ ямар байна гэхэд “Тос уучихсан юм шиг байна” гээд инээдэгсэн. Эр хүний тоглоом хатуу хойно хэн хэн нь шийтгэлээ өөрийн биеэр давцгаана. Сүүлд нэг дор тэгж их ус уувал ходоод хагардаг гэж дуулаад жигтэйхэн айж билээ. Бас болоогүй ээ намрын ажил дээр ариун цэврийн цаасыг хадаг шиг дэлгэн бариад сэтгэлтэй охин дээр нь очоод “Сарын сайныг саатан хүлээж, өдрийн сайныг өнжин хүлээж…” гэж байгаад л бэр гуйнаа. Нөгөө охид чинь хадагны оронд байсан цаасыг ураад хаячихвал нөгөөх нь гомдоод сүйд болно. Харин инээмсэглэх маягтай эвхээд авчихвал их л маадгар алхдагсан.

Манай ангийнхан урлаг спортод хувиа тавихгүй. Сургуулийн сагсан бөмбөгийн тэмцээний тэргүүн байраа алдаж үзээгүй анги байлаа.

Дэгж дэрвэсэн он жилүүд өнгөрч, аль хэдийнэ 10 жилийг ардаа үлдээжээ. Зургадугаар сарын 28-ны өдөр сургууль байгуулагдсаны 80 жил, 10б анги төгссөний 10 жилийн ой тохиож байгаа юм. 2005 онд 20 гаруй хүүхэд Э.Буянсайхан багшийнхаа гараас, сургуулийнхаа эрдэмтэн багш нараас “амьдрал” хэмээх томилолт авч галт тэргэнд суусан өдөр л дөө. Өдгөө Өлзий маань Биологийн хүрээлэнд эрдэм шинжилгээний ажилтан, Отгонтуяа АНУ-д, Учрал Японд суралцаж байна. А.Ганзориг Спирт бал бурам, П.Сайнжаргал маань МАК, Отгонцэцэг Хан-Уул дүүргийн нэгдсэн эмнэлэгт, Алтанбаатар, Булгантамир, Хишигдэлгэр нар хувиараа бизнес эрхэлж байгаа бол Оюун, Одгэрэл гээд нэлээд хэд нь багш болсон байна. Манай ангийнхан дотроос төрсөн ганц хос нь Отгондорж, Отгон хоёр. Тэд удахгүй үрийн зулай үнэрлэх гэж байна.

Жаргал зовлон, баяр гунигийн алинд нь нэг л зангаараа байдаг ангийнхнаа хараад баярлах, бахархах сэтгэл төрдөг юм аа. Тэр хуримаа хийнэ тэдэн төгрөг хурааж байна, тэдний тэр өнгөрчээ яах тухайгаа ярилцъя гээд цуглах жишээтэй. Амьдрал үргэлжлэхийн хирээр сурагч ахуй цаг өөрийн эрхгүй бодогдож, хоёр давхар цагаан сургууль, захидал атгуулсан охидын дүр, багшдаа загнуулаад самбарын өмнө зогссон хором гээд тэр бүхэн улам гэрэлтдэг ажээ.

Бид ардын боловсролын тэргүүний ажилтан, нэрт багш Доржсүрэнгийн Энхбаатар, Шаравын Цэцгээ, Ганбэх, Пүрэв, Намжилмаа, Алтанчимэг, Наранчимэг, Болд гээд олон мундаг багш нараас эрдмийн охийг хүртэж байсан. Эргээд бодоход азтай хүмүүс юм даа гэсэн бодол төрдөг. Аливаад сийрэг ухаантай, Гэрэлмаагийн хэрсүү ангийнхан гэж ганц биш хэд хэдэн багшаас сонсож байсан болохоор би одоо хүртэл ангийнхнаа хэрсүү л гэдэг юм.

Аравдугаар анги төгсөөд ангийнхныгаа үгүйлэхдээ ийм хэдэн мөрт шүлэг зохиож байсан ажээ.

“Та нар минь тэнгэрт нумрах солонго юм

Харин би солонго шүтэгч нэгэн юм

Та нар минь тэнгисийн давалгаа, газрын хаад, эрхэсийн гүнж юм

Харин би та нарыгаа харж тайтгарах нэгэн шүлэгч юм.

Арван жил дуулсан

Ангийн охидоо үгүйлнэм

Арван жил зүггүйтсэн

Ангийн хөвгүүдээ санагалзнам” гэж бичиж байснаа тэмдэглэлийн дэвтрээсээ оллоо. Тийм ээ, үеийн үед биесээ үгүйлэх тийм л гэгээн хором бүр сурагч ахуй насных.

Дахин нэг сургуулийнхаа босгыг алхаж, хонхны дуугаа сонсохсон гэж яарнам. Тэр цаг удахгүй, зургадугаар сарын 28-нд.

Ц.Намсрайжавын нэрэмжит Улсын Филармонийн Ерөнхий удирдаач Монгол Улсын урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, профессор Н.Бүтэнбаяртай ярилцлаа. Түүний Улсын Филармонийн уран сайхны удирдагч, хөгжмийн удирдаачийн уран бүтээлийн 25 жилийн ойн тоглолт ирэх даваа гаригт ДБЭТ-т болох гэж байна.

-Та аавынхаа анх үүсгэн байгуулсан симфони найрал хөгжим, Улсын филармонитой хувь заяагаа холбоод хэдийнэ 25 жил болчихжээ. Тэгэхээр даваа гаригт хийх ”Өнө мөнхийн эгшиглэн” нэртэй уран бүтээлийн тоглолт тань их баялаг дуурьсалтай содон тоглолт болох байх аа?

-Тоглолт маань гол нь, аавын төрсөн өдрөөр тохиож байгаа юм. Аав маань зургадугаар сарын 15-нд төрсөн. Хөгжмийн урлагийг удам дамжуулан авч явж байгаагийн хувьд, мөн миний охин, зээ охин гээд цааш нь энэ урлагийг залгамжлаад явж байгаа учраас тоглолтоо “Өнө мөнхийн эгшиглэн” гэж нэрлээд түмэн олондоо аавынхаа төрсөн өдрөөр хүргэе гэж бодсон юм. Уг нь өнгөрсөн тавдугаар сард хийе гэж бодож байсан боловч Филармони их ажилтай учраас хойшилсоор одоо л хэд хоног гаргаж бэлдэж байна. Ер нь он жил их хурдан өнгөрөх юм аа. Үнэндээ хурдан өнгөрөх юм. Эргээд бодох нь ээ, энэ 25 жил ерөөсөө л нүд ирмэхийн зуур өнгөрч шүү дээ. Яг сайхан юм хийх тийм гоё цагтаа тулаад иртэл нэг мэдэх нь ээ л тэтгэврийн нас нь болчих юм. Гэхдээ бас өөрөөрөө бахархаж явдаг юмаа хуваалцахад, аавынхаа энэ нөр ажлыг 25 жилийн турш нэр төртэй сайхан аваад явлаа. Өөрийнх нь бүтээн байгуулж үүсгэсэн оркестрыг нэр төрийг нь хугалалгүй, нэлээн өндөр түвшинд, дэлхийн түвшинд авч яваадаа би баярладаг юм.Өнөөдөр гадаад улс орнуудаас олон сайхан удирдаач ирж бидэнтэй хамтарч ажиллаж байна. Энэ бол манайх дэлхийн түвшиндээ байгаагийнх юм шүү. Дэлхийд өндөр биш юмаа гэхэд зохих түвшиндээ бид явж байна. Ирж байгаа удирдаач нар сэтгэгдэл их өндөр байдаг. Ази тивдээ нэлээн дээгүүрт орно шүү. 2003 онд бид Японд очоод тоглоход Монголд ийм симфони оркестр байдгийг мэдэх бүү хэл ойлголт ч бараг байгаагүй. Маш их гай­хаж байсан. Тэгэхэд тэнд Асашёорюүгийн нөлөө их байлаа. Эхний өдөр өөр улсын оркестр тоглоход заал 70 хувьтай байхад манайх зуун хувь, битүү байлаа шүү дээ. Тоглолт эхлэхийг хүлээгээд чив чимээгүй байсан танхим дүүрэн үзэгч Асашёорюүг ороод ирэхэд бүгдээрээ нирхийтэл босоод л. Ямар их хүндэтгэл вэ гэж гайхаж билээ. Ид барилдаж байсан үе нь. Японд тэр хүний нэр хүнд үнэхээр гайхалтай юм билээ. Манай оркестр тэгэхэд маш сайн тоглосон. Би үүнийг хааяа гайхуулж хэлмээр л байдаг юм.

-Тэгэхэд ямархуу хөтөлбөртэй явсан бэ?

-Үнэхээр сайхан зохио­луудаас шилж байгаад авч явсан. Монголынхоо Шаравыг ч эгшиглүүллээ, дэлхийн сонгодог сайхан бүтээлүүдээс тоглосон. “Лоэнгрин”-ийг тэнд бид тоглосон. “Лоэнгрин” гэдэг чинь жинхэнэ том зохиол л доо. Ийм том зохиолыг яаж ийгээд сайхан тоглож эгшиглүүлсэндээ бас бахархдаг юм.

-Рихард Вагнер өрнийн сонгодгуудаас хамгийн хүнд сэтгэлгээтэй нь гэдэг шүү дээ. Тэгээд ч маш эртний сэдвээсээ авахуулаад “Лоэнгрин” том бүтээл байлгүй яахав?

-Ёстой харин үүн дээр би оркестрынхоо түвшинг ямар өндөр байгааг илт мэдэрсэн. Үүнээс хойш арван хэдэн жил өнгөрч. Улам л сайжраад байна. Манай Филармонийн сүүлийн жилүүдэд хийсэн том тоглолтуудын нэг “Ногоон хэрэм” гэж төслийн хүрээнд байгаль экологио хамгаалах үзэл санаатай тоглолт болсон юм. 2005 билүү 2006 онд байх аа. Түүн дээр Хятадын том хөгжмийн зохиолчийн дэлхийд алдартай зохиолыг Одгэрэл маань Испанийн удирдаачтай хамтарч тоглосон. Тэр нэлээн сайн тоглолт болсон шүү. Манай оркестрын сургуулилт ч сайхан байлаа. Охин маань маш сайн тоглосон. Би түүн дээр охиноороо бахархдаг юм. Нэртэй томоохон хөгжимчдийн тог­ло­дог зохиолыг охин маань ёстой л Францад сурч төссөнийхөө хэргийг гаргаж маш сайн тоглосон доо. Дажгүй төгссөн нь мэдэгдэж л байна лээ. Удмын, төрөлхийн авьяас цаана нь байдаг л юм шиг байна.

-Таны хөтөлбөрт энэ удаа ямар ямар бүтээлүүд орж байна вэ?

-Голдуу аавынхаа хэдэн зохиолыг, тэгээд дээр нь өнөөгийн үзэгчид таашаан сонсох сонгодог сайхан бүтээлүүд оруулж байна. Тухайлбал, Ф.Суппегийн “Морьт цэрэг” гэж сайхан зохиол байна. Вальсын хаан И.Штраусын “Цэнхэр Дунай”, П.И.Чайковскийн “Цэцгэн вальс”, И.Брамсын “Унгар бүжиг”, Жорж Гершвиний “Цэнхэр рапсоди” гэсэн ийм зохиолуудыг онцолж сонгосон. Ийм зохиолууд нь үзэж сонсч байгаа хүмүүстээ их сайхан таашаалтай байдаг юм л даа. Ардын жүжигчин Ж.Чулууны “Уран Хас” вальсыг бас сонсгоно. Үүнээс гадна, миний өөрийн зохиосон хэдэн дуу байдаг юм. Тэднийгээ сонсгоно.

-Дуурийн дуучин Ц.Баттөр манай сонинд өгсөн ярицлагадаа “Эх орон та хаанаас эхэлдэг юм бэ” гэдэг дууны тань тухай ярьж байсан. Их сонин түүхтэй дуу, олон ч хүн дуулах гээд яагаад ч юм болоогүй. Дуурьслынхаа хувьд их том дуу, хоёр агуу хүний хүүхдүүд зохиосон, Явуухулан гуайн хүү Энхээ шүлгийг нь бичиж таныг хөгжмийг нь бичсэн гэж байсан?

-Тэр миний сүүлд зохиосон дуу л даа. Энэ тоглолтоор бас сонсгоно. “Ээжээ дурсахуй” гэж миний нэг дуу байдаг. Би ээжийгээ багадаа, их эрт алдсан хүн шүү дээ. Арван таван настай байхад ээж минь мөнх бусыг үзүүлсэн. Тэгээд “Ээжээ дурсахуй” гэдэг дуугаа 15 настай жаахан хүүхдээр дуулуулахаар бэлдэж байна. Аавынхаа нутаг Тариатад явж байхдаа тэр сайхан Тэрхийн цагаан нуур, байгалийн сайхныг нь үнэхээр биширсэн. Тэгээд “Тариат нутгаа магтан дуулъя” гэдэг дуу бичсэн, Ш.Сүрэнжав гуайн үг “Саран гийсэн үдэш” гээд бас нэг дуу бий. Иймэрхүү дуунууд бас сонсгоно.

-Удирдаачийн тань хувиар энэ тоглолтоос хү­мүүс Ц.Намсрайжав гуайн “Говь гурван сайхан” сим­фони зураглалыг сонсоно гэж мэдээж найдаж бай­гаа байх л даа. Энэ гайхам­шигтай бүтээлийг сонсгоно биз дээ?

-“Говь гурван сайхан” дуугар­на. Аавын зохиолуудаас жишээ нь, ”Ээжээ дурсана” гэдэг сайхан дууг Б.Зангад гуай дуулна. Аавд бүр цаа­наас нь зориулж бичиж өгсөн УГЗ Д.Баттөмөр гуайн “Миний ноён нуруу” гэдэг сайхан дуу бий. Манай хойд эх юм даа, “Сэрэлт” кинонд тоглосон Янжинжав гэж хүн аавд зориулж үгийг нь бичсэн юм. Энэ дууг ардын жүжигчин А.Долгор дуулна. Их гоё аятай дуу байдаг. “Халуун элгэн нутаг” нь бас дуугарна.

-Л.Бетховены IX симфо­нийг 1980 онд Ц.Намсрайжав гуай удирдан тоглуулсан нь Азид анхных гэдэг. Та 30 жилийн дараа 2010 онд шинээр дахин удирдан тоглуулж урлагийн ертөн­цөд онцгой үйл явдал өрнөж байлаа. Таны удир­даа­чийн урын сангийн нэгэн гялалзсан шижир алт. Энэ бүтээлийн хэсгээс та хөтөлбөртөө оруулсан уу?

-IX симфони орохгүй байх. Тоглолтын цагтаа тэр болгон багтахгүй. Нэг цаг хагас юм уу хоёр цагийн дотор сайхан юм сонсгоод үзүүлээд гаргачих хэрэгтэй. Яг сонгодгоо бариад хийх биш үзэж байгаа хүнээ бодож тоглолтоо хийж байгаа юм.

-Таны охин төгөлдөр хуурч Б.Одгэрэл, бас зээ охин тань ч энэ тоглолтод оролцоно гэлээ. Ямар бүтээл тоглох гэж байна?

-“Хувдай ишигний паян” гэж манай аавын зохиол бий. Энэ зохиолыг хөгжмийн зохиолч Ш.Өлзийбаяр төгөлдөр хуурт хөрвүүлэн найруулсан байгаа. Зээ охин маань тоглох юм. Гершвиний “Цэнхэр рапсоди” гэж том зохиол байдаг. Үүнийг охин маань тоглоно.

Н.ПАГМА