Month: May 2015

Монгол Улсад нисэх хүчин үүсгэн байгуулагдсаны 90 жилийн ойг тохиолдуулан ахмад нисгэгч Дашнямын Сэнгэдоржтой ярилцлаа. Тэрээр Монголын нисэх хүчинд 40 ажиллахдаа хүнд бэрхшээл бүхнийг туулж гарсан зоригт шонхор юм.

–Та бол нийгмийн өмнө хувь хүн бүр тогтсон үүрэг харицлагатай, түүнийгээ ч чанд сахин биелүүлдэг тийм нийгмийн хүн. Тэр үеийн хүүхэд ахуй, тухайн нийгмээс ямар хүмүүжил төлөвшлийг олж авсан талаар яриагаа эхэлвэл ямар вэ?

-Миний бие 1947 онд Биокомбинатид төрсөн. Социалист нийгмийн үед төрж, сурч боловсорч, ажил хөдөлмөр эрхэлж байсан минь аз завшаантай хэрэг. Цэцэрлэг,сургуульд хүмүүжин, пионерийн гишүүн байсан. Улаанбаатар хотын 1-р 10 жилийн сургуулийг төгсөж, онц сурлагатан гэж ханын самбарт зургаа тавиулж байлаа. Төрөөс сурч боловсроход чухал дэм хүч өгч, айл өрх бүр хямгатай амьдарч, улс эх орныхоо төлөө төлөвлөгөөт таван жилийн төлөвлөгөө биелүүлэхийн тулд үнэн сэтгэл, хүчин чармайлт гарган хууль дүрмийг ягштал мөрдөж сахин биелүүлдэг байсан үе. Аливаа ажлыг нэгэн үзүүрт сэтгэлээр хийж чин үнэнчээр ажиллахыг нийгэм минь бидэнд зааж байжээ. Мөн өсч дэвжих, зорилгодоо хүрэх эрмэлзлэлтэй болгож байж гэж боддог. Энэ бүхэн хүнийг урамшуулж нийгмийн идэвхтэн болгон хүмүүжүүлж байсан байна.

–Нисэх хүчний 90 жилийн ой энэ онд тохиож байна. Анх энэ байгууллагад ажилтнаар орж байсан үеэ дурсахгүй юу?

-1965 онд 10-р ангиа төгсөөд МИАТ-ын доод нисэх дэх нисэхийн техникийн газарт качегар хийж улмаар ахлагч цолтой тушаал дэвшин моторчин засварчнаар ажлын гараагаа эхэлж байлаа. Хүүхэд ахуйн шохоорхолоор нисэхэд ажилд орохоор очиход ажилд авахгүй, гуйж байж качегараар анх орж байлаа. Энэ нь нэг юм руу тэмүүлбэл цаана нь гарч байж санаа амардаг хүүхэд ахуйн зан, аав ээжийн минь алив юманд зорьвол эцэст нь амжилт олдог гэж төлөвшүүлж чиглүүлж байсных байх. Удалгүй үндсэн ажилд өсөх ур чадварыг минь үнэлж, ахлагчцолтой техникч болон дэвшсэн. Аав ээж минь тухайн үед ихэд баярлаж байсансан.Тэр үед ижий аавтайгаа авахуулсан зургаа одоо ч энгэртээ байнга авч явдаг даа. 1969 онд дотоодын техникийн курст суралцан АН-2 онгоцны техникч мэргэжлээр төгсч Монголын 18 аймагт томилолтоор ажиллан онгоц засварлах, онгоцны буултын зам барих ажлыг хийж байлаа.

–Таны мэргэжлийн онцлог юу бол?

-Нисэхэд моторчин, засварчин, техникч хийнэ гэдэг нь нямбай гярхай ажигч байх, хариуцлага өндөртэй онцгой мэдрэмж шаардсан ажил шүү дээ. Жишээ нь машин бол саатал гарвалзамаас гараад зогсчихно. Харин 2000-4000 км өндөрт яваа онгоц алдаа гарвал наанадаж хүний амь нас, цаанадаж улсын өмч сүйтгэсэн том асуудал гарна. Засварт ирсэн онгоцны эд ангийг задлан цэвэрлэж, шинээр солих, нэг нэгэнгүй шалган буцаан угсрах, нэг чийрэг эрэг боолт дутуугүй чангалах, сэнсний эргэлт жигд байх, моторын дуу доголдолгүй, саадгүй байх гээд бүгдийг шалган бэлэн болгосон ч сэтгэлдээ шаналан, унтах нойроо хасан өдөр нь хийснээ нэг бүрчлэн бүртгэж нягтлан шалгадаг байсан нь хийх л ёстой ажил маань болж байсан.

-40 жил агаарын хүчинд ажиллажээ. Энэ хугацаанд эгзэгтэй, хүнд хэцүү нөхцөл, онцгой тохиолдлуудтай бишгүй тулгарч байсан болов уу?

-1985 онд баруун аймаг хариуцсан Баянхонгор аймаг дахь районы төвд АН-2 онгоцны нөхөн хангалтын ашиглалтын техникчээр ажиллаж байлаа. Гэтэл аймгуудынрайоныг татан буулгаж,1986 онд УБ-т агаарын тээврийн базад нэгтгэсэн. Энэ үед Польш улсаас ирсэн таван ширхэг АН-2 онгоцыг задлан угсрах, нислэгт бэлтгэх ажилд томилогдож амжилттай гүйцэтгэсэн.1989 оны 10 сарын 18нд Мөрөн Эгүүрийн чиглэлд нислэг үйлдэж байсан онгоцны дарга Хишигдорж ахлагчтай АН-2 онгоцны хөдөлгүүр агаарт татгалзсаны улмаас эгийн голын салаанд ослын буулт хийх үед онгоц шатаж эхэлсэн. Энэ үед би онгоцоор зорчиж явж байсан. Ингээд онгоцонд яваа12 хүний амийг богино хугацаанд авран аюулгүй газарт бүх хүмүүсийг аваачсан ч онгоц цаашид ашиглагдах боломжгүй болсон юм. Тэр богино хугацаанд утаанд угаартаж өөрсдөө ч амь алдахад бэлэн амьсгалахад ч хүнд нөхцөлд, хүний амь аврах гэж зүтгээд, ядарснаа дараа нь лсэхээ ороод мэдэрч билээ. Шатаж байгаа онгоцоо хараад гар хоосон улс харамсаад ч барахгүй.Туршлагатай нисгэгчийн хүчинд буулт хийсэн ч буудлаасаа хол учир юун тусламж ирэх нүд ирмэх төдийд онгоц шатаж эхэлсэн. Энэ үед хэн хэнгүй амьд үлдсэндээ л бие биедээ тусалсандаа баярлаж билээ.

–Өөр ямар нөхцөл байдалтай тулгарч байв?

-1992 онд Мөрөнгөөс Галт сум руу, Галтаас Мөрөн рүү нисэж явсан шуудангийн онгоц холбоо тасарсан. Онгоцоор Галт сумын чиглэлд эргүүл хийснээр уулын оройн довцог дээр ослын буулт хийснийг олж илрүүлсэн.Тэр үед буудлын дарга Оюунбаатар Жамьянсэнгээ бид хоёрыг ослын буулт хийсэн онгоцыг уулын бэл рүү осол гэмтэлгүй буулгахыг даалгасан. Онгоцны техникийн комиссын инженер Цулахмарын хамт өөрсдийн мэдлэг чадвараа дайчлан уг онгоцыг бэл рүү машинаар чирэн буулгасан. Энэ үед хөдөө ууланд техник кран байхгүй маш их хугацаа шаардсан боловч, ямар нэгэн техникийн гэмтэлгүй буулгасны дараа асааж шалган, техникийн үзлэг хийж, нислэг үйлдэхэд бэлэн болсныг Мөрөнгийн буудлын дарга Оюунбаатарт мэдэгдснээр онгоцны дарга асан Алтангэрэл зөвшөөрөлтэйгээр нисч байсан.

–Таныг хүний амь аварсан ч онгоц шатсан хэргээр яллах гэж байсан гэдэг. Үнэхээр тийм юм болсон юм уу?

-Би хүнд хэцүү хүний аминд тулсан ажлуудыг ямар нэгэн алдар нэр гавьяа шагнал горьдон хийж байсангүй. Хийх ёстой техникчийн ажлын хариуцлага, мэргэшсэн мэргэжилдээ үнэнч байх эрмэлзлэлдээ хөтлөгдөн ямарч үед амь хайргүй бусдын амь насыг аврах бусдад туслах чин сэтгэлээр хандаж хийсэн билээ. Үүнийг минь Хөвсгөл аймгийн нисэх буудлын дарга Сайшаалын үнэмлэх, мөнгөн шагнал өгч урамшуулсан юм. Бүхий л ажлаа мэргэжил нэгт нөхөдтэйгээ хамт талархал, баяр хөөр дунд өнгөрөөж, амь аврагдсан хүмүүс, бүрэн бүтэн нисэж байгаа онгоцноосоо асар их урам авч байсан. Дээрхи асуудлаар хүний амь нас аварсан, онгоц гэмтэлгүй уулнаас буулгасан гэж шагналд тодорхойлох тухай ярьж байснаа чимээгүй болж, харин Зам тээврийн яам хариуцсан хуулийн прокуророос дуудан хүний амь аварчихаад, улсын өмч ямар санаатайгаар шатаасан бэ гэсэн хариуцлага тулгаж байв. Харин 1989 онд шалгах комиссоос энэ онгоцны хөдөлгүүр нь үйлдвэрийн дутагдал байсан гэдэг нь нотлогдож, агаарт мотор нь гацаж унтарсан нь техникийн актаар батлагдаж, хүний алтан амь аврагдсан нь нотлогдсон юм. Ингээд юун шагнал, ялгүй үлдсэндээ, бүрэн бүтэн нисч байгаа онгоцноосоо асар их урам авч ажиллаж байлаа.

–Тухайн үеийн нисэхийн ажилчдад ялангуяа хөдөө томилолтоор ажиллахад ямар хүндрэл бэрхшээл учирч байв?

Онгоцны засварч техникч дутагдалтай амарсан, өвчтэй тохиолдолд оронднь томилолтоор 45-60 хоног гурван сар, жилээр ч ажилуулна. Тухайн аймгийн хүн бол ах дүүгээ бараадан, эхнэр хүүхдээ аваад явах нэгэн байхад танихгүй газарт бол буудалд л цалингаасаа мөнгөө төлөхөөс байр байдаггүй байсан. Аймгийн төвөөс онгоцны буудал 500-3км зайтай учир сургуулийн хүүхдээ өдөр бүр хүргэх,авах унаа байдаггүй учир хотод эхнэр үр хүүхэд үлдэнэ. Үүнээс үүдээд олон гэр бүлд асуудал үүсэх явдалгарч байлаа. МИАТ-д ажиллах хугацаандаа дээд газраас ирсэн тушаалын дагуу яв гэсэн газарт нь явж байсан тул нэг газар тогтвор суурьшилтай ажиллаж, амьдрах бололцоо байсангүй. Ингэж ажиллахдаа өөрийн чадлаар, томилогдсон газар бүрт хөлсний, буудлын, түрээсийн байруудад амьдрахдаа ямар нэг гомдол санал гаргаж байгаагүй юм. Аймагт хуваарилж ажлуулж байхдаа МИАТ-аас цалингийн хэмжээ ерэн гурван мянган төгрөгөөр өөрчлөлт нэмэгдэл байхгүйгээр ажлуулжбайсан бол хотын хангалттай нөхцөлд техникчид 200,000-300,000 төгрөгний цалинтай орон сууц зэрэг хангамж өндөртэй ажиллаж байлаа. Тэтгэвэрт ч хөдөө томилогдсон гээд илүү тэтгэмж ч олголгүй ялгаварлаж гаргасанд гомдолтой л явдаг юм.

–Та нэг хэсэг ажлаасаа чөлөөлөгдөж байсан юм билээ. Тэгээд дараахан нь ЗХУ–д суралцахаар болсон. Энэ тухайгаа яриа дэлгээч?

-Ажил дээрээ засвар хийж байгаад онгоцны сэнсэнд баруун гарын 3 хурууны шөрмөс тасарч хөдөлмөрийн чадвар алдсан тулөвчний улмаас цэргийн эмнэлэгийн эмч нарын зөвлөгөөний шийдвэрээр армид тэнцэхгүй гээд лажлаас чөлөөлөгдсөн дөө. Тэгээд ажилгүй байж байтал Эрдэнэт хотын бүтээн байгуулалтанд илгээлтээр ажилтан авна гэхээр бүртгүүлтэл ЗХУ-д Белазын жолоочоор курст сурах болов. Сурч ирээд белазийн жолоочоор Эрдэнэт, Багануур, Дорнотын уурхайнуудад жолооч засварчин хийж , бүтээн байгуулалтад гар бие оролцон сайн ажилчны эгнээн далдаа дутагдалгүй нэр хүндтэй ажиллаж явлаа.1985 онд ЗХУ-ын Чита хотоор дамжин Дорнодын Адуун чулууны уурхайд хүргэх 5 белаз Шарын голын уурхайд бууж, энэ 5 белазыг угсарч, ажлуулан Дорнод аймагруу жолоодон Адуун чулууны уурхайд хүргэж өгч байсан. 1985 онд МИАТ-компаниас АН-2 онгоцны мэргэжлийн ашиглалтын техникч шаардлагатайн улмаас надад МИАТ-ын газраас техникчээр ажиллахыг хүссэн мэдэгдлийг өгч, зохих журмын дагуу шалгалт өгч ажилдаа орж байсан л даа.

–Таны хийж бүтээсэн ажлыг төрөөс үнэлэж өнгөрсөн жил ахмадын баяраар “Нисэхийн тэргүүний ажилтан” цол тэмдэг хүртээсэн гэсэн?

-2004 онд тэтгэвэртээ суусан. 2014 онд Нисэхийн тэргүүний ажилтан цол тэмдэгийг тэтгэвэрт бас гарсан өөрийнхөө шавьтайгаа хамт авсандаа. Яахав оройтсон ч гэсэн баярласан.

–Эцэг хүн хүний амьдралын гол дууриал байдаг. Таны аав 90 нас золгосон эмч хүн байсан гэсэн. Аав тань ямар сургааль хэлдэг байв? Ааваасаа юуг үлгэрлэж авсан бэ?

-Уйгагүй үнэнч хөдөлмөрлөхийг заасан сургаал юмдаа. Аавд минь хийж чаддагүй юм гэж байсангүй. Мод,төмөр, чулуу, цаас гээд барьсан болгоноо засч,гагнаж, зүсч, нааж, будаж, өнгөлж, арьсаар бидэнд цүнх хийж өгдөг байлаа. Ажил хүнийг голохоос, хүн ажлыг голдоггүй гэдгийг бас зааж сургасан хүн дээ. Хийж буй ажлынх нь дэргэд байгаадхараад л юу одоо хэрэг болох бол гээд багажийг нь ойртуулж өгөхөөс эхлээд харж байсан зүйлээ төвөггүй хараад хийгээд сурчихсан байдаг учир миний ажилд нэмэртэй байлгүй яахав. Аав минь надад биеэрээ хөдөлмөрлөхийг үзүүлсэн гэж боддог

–Таньд өнөөгийн нийгмийн байр байдалд харамсаж сэтгэл дундуур явдаг зүйл бий юу?

-Бияаж ажиллаж явсанаа хэллээ. Энэ бүгд хойч ирээдүйн төлөө бүх эцэг эхчүүд хүн бүрийн оролцоотойгоор өнөөдрийн та нарын сурч боловсрох амьдрах, гадаад ертөнцийг танин мэдэх, нүдээ нээж шинжлэх ухааны нээлт хийж монголын нэрийг дэлхийд гаргах болтол мэрийж суурийг чинь бэлдсэн юм. Гэтэл өнөөгийн хүүхдүүд та нарын үе өөр гээд бэлэнчлээд байна. Сургууль төгсөөд ядаж л тариа ногоог яаж тарьдаг, хэрхэн боловсроод талх болдог зэрэг процессыг мэдэхгүй байж суудлын төлөө хөөцөлдөж байгаацагт улс яаж хөгжих вэ. Улс хөгжиж байсан үеийн баримтат кинонд тэр хивсний, нэхий , савхины, цахилгаан, шарын голын, Эрдэнэт, сангийн аж ахуйнгээд үйлдвэрийн ажилчдын машин дээр ажиллаж байгааг гаргахаа больж, тэрхүү хөдөлмөрийн хамт олны улсаа хөгжүүлсэн хөдөлмөрийг үгүйсгэж байгаад л харамсах юм даа. Бид монголын түүхийг бүтээгчид юм шүү.

Т.ӨЛЗИЙБАЯР

Эцэг эх болсон хүн бүр үр хүүхдээ эрүүл хийгээд аюулгүй байх болтугай,эрдэм номтой хүн болтугай, амьдрал ахуйгаа аваад явчих ажилсаг хүн болтугай хэмээх нь хүмүүн төрөлхтөн бидний нийтлэг нэгэн хүсэл. Тэрхүү нийтлэг хүслээ ажил хэрэг болгохын тулд улс орон бүрхүүхдийг бага наснаас нь тодорхой бодлого, төлөвлөгөөтэйгээр эрдэм номтой хүн болгон сурган хүмүүжүүлэхэд ихээхэн анхаарал хандуулж байдаг билээ. Уг ажлыг дэлхийн өндөр хөгжилтэй орнууд бага насны хүүхэд бүрийгалбан ёсоор сургуулийн өмнөх боловсролд хамруулах ба албан бусаар гэр бүлийн орчинд сургуульд бэлтгэх хоёр арга замыг оновчтой хослуулан үйл хэрэг болгохоос эхэлж байна. Манай орны хувьд өнөөдөр эдийн засгийн боломж, нүүдэлчин амьдралын хэв маяг зэргийн улмаас бага насны бүх хүүх­­дийг сургуулийн өмнөх боловсролд бүрэн хамруулж хараахан чадахгүй байна. Гэхдээ өнө эртний нүүдэлч өвөг дээдсийнхээ хүүхдийг нялх балчираас нь гэр бүлийн орчинд сурган хүмүүжүүлж ирсэн уламж­лалт соёлынхоо дагуу бага насны хүүхдээ эцэг эхчүүд өөр өөрийнхөөрөө сургуульд бэлтгэн оруулж байна. Эл асуудлын чанар, үр өгөөжийг дээшлүүлэхийн тулд юуны өмнө эцэг эхчүүд айлаас эрэлгүй авдраа уудлан уламжлалт соёлоосоо суралцмаар байна. Эцэг эх болсон хүн бүрийн энэхүү суралцах үйлстбага ч атугай тус болохын үүднээста бүхэнд доорх хэдэн санааг толилуулж байна. Тухайлбал:

Хүн болгон адилгүй, хүлэг болгон жороогүй: Хүүхэд бүр далай мэт ном эрдмийн савыгилүү дутуугүй тэгш сацуу авч төрдөг тул хүмүүн төрөлхтөн бидний нийтлэг нэгэн хүсэл биелэх бүрэн боломж байдаг. Гэвчхүүхэд бүрийн ном эрдмийн савын өөрөө болсон ёс хийгээд түүний өөрөө болсон ёсныхоо дагуу өөрөө боловсрохуй нь ижилгүйн улмаас тэд харилцан адилгүй хүн болж төлөвшдөг. Ном бол хамаг бүхний өөрөө болсон ёс. Эрдэм бол хамаг бүхний өөрөө болсон ёсыг журамлан дагахуй. Хамаг бүхний өөрөө болсон ёсыг журамлахуй бол сурахуй. Харин тэрхүү журамласнаа дагахуй бол хүмүүншихүй. Сурахуй бол хүн бүрийн, хүүхэд бүрийн эрх. Хүмүүнших бол хүн бүрийн, хүүхэд бүрийн үүрэг. Эрдмийн дээд бол эв, эрхмийн дээд бол эх. Ийм учир эрдмийн дээд бол хүн болохуй.

Хүн болох багаасаа, хүлэг болох унаганаасаа: Хүүхэд бүр төрсөн цагаасаа л эхлэн өөр өөрийнхөө орчин ахуйтайгаа харьцан, өөр өөрийнхөөрөө сурч хүмүүншиж хүн болдог. Хүүхдийн бага насанд нь л түүний хүн хийц бүрэлдэн тогтдог. Тэрхүү хүн хийц нь бага насны хүүхэд өөрийн тө­рөн өсч буй эрүүл хийгээд аюулгүй орчин ахуйгаасаа сурч хүмүүншихүйн үр дүнд бий болно. Энэ орчин ахуйн бага насны хүүхдэд хамгийн ойр төдийгүй анхдагч хэсэг бол түүний гэр бүл. Гэр бүлийн гишүүд, тухайлбал, эцэг эх, ах, эгч, эмээ, өвөө болон эд зүйлс бүр бүгд л бага насны хүүхдийн багш. Тэр багш нар өөр өөрийнхөөрөө л бага насны хүүхдийг сурган хүмүүжүүлнэ. Тэдний бага насны хүүхдийн дэргэд буюу гэр орондоо хийж буй хөдөлгөөн хийгээд үйл, хэлж буй үг бүр нь бага насны хүүхдийг сурган хүмүүжүүлж буй зүйлс. Иймд эцэг эх болон гэр бүлийн гишүүд бие, хэл, сэтгэлийн үйлээ хичээж байх аваас бага насны хүүхэд хамаг сайн явдлыг хичээн цуглуулж, эрдмийг эзэмших болно. Энэ бол гэрийн сургууль. Гэрийн сургуулийн захирал бол эцэг. Менежер бол эх. Тэдний менеж­ментээс л бага насны хүүхдийн төлөвшил хөгжил шууд хамаарна. Эх нь хээр алаг бол унага нь шийр алаг. Эх нь булингартай бол адаг нь булингартай байдаг шүү дээ.

Биеэ засаад гэрээ зас, гэрээ засаад төрөө зас: Өөрөө суралцаж хүмүүншээгүй хүн бусдыг сурган хүмүүжүүлж чад­даггүй. Тэгэхээр эцэг эх бүр суралцаж хүмүүншсэн байдал­даа байнга өөрсдөө шинжилгээ, үнэлгээ хийж, дутуу дулимаг зүйл байвал бусдаас дэмжлэг туслалцаа авч өөрсдийгөө үр­гэл­­жид хөгжүүлж байвал зохил­той. Энэ бол эцэг эх та бүхний биеэ засалт. Энэ чиглэ­лээр та бүхэнд туслахыг хүсч байгаа, мөн тусалж байгаа бай­гууллага, бас хүмүүс их олон байна. Тэдний нэгбол Монгол улс дахь Хүүхдийг Ивээх Сан, түүний бусадтай хамт­ран хэрэгжүүлж байгаа “Гэр бүлийн орчинд сургуульд бэлтгэх хөтөлбөр”. Тэд таван настай хүүхдийг гэрийн нөхцөлд эцэг эхийн тусламжтайгаар сур­гуульд бэлтгэх багц хөтөлбөр, эцэг эхэд зориулсан “Та өөрөө багш”, хүүхдэд зориулсан “Би чадна” гарын авлагыг нэмэлт цахим хэрэглэгдэхүүн болон эцэг эхийн сонсдог хичээлийн хамт боловсруулан туршиж, 1600 хүүхдэд үр шимийг нь хүртээсэн байна. Хэрвээ хүсвэл та ч гэсэн тэдэнтэй холбогдож дэмжлэг туслалцаа авч болох байна.

Хүүхдээ бага насанд нь сурган хүмүүжүүлэхийн тулд эцэг эх бүр биеэ засаад бас гэрээ засах хэрэгтэй. Гэрээ засахуй бол эцэг эх та бүхний бага насны хүүхэд чинь өөрөө сурч хүмүүнших эрүүл хийгээд аюулгүй, архи тамхигүй, хэрүүл маргаангүй, хүчирхийлэлгүй, зөв үлгэр дуурайлалтай, бур­маар бус урмаар тэжээдэггэр бүлийн таатай орчин бүрдүүлэ­хүй. Энэ бол эцэг та бүхний гэрээ засалт.

Хүндийг хөнгөнөөс нь эх­лэх нь зөв, хүлгийг уна­га­­наас нь сургах нь зөв, хүүхдийг нялхаас нь хүмүү­жүүлэх нь зөв: Бага насны хүүхдийг сургуульд бэлтгэхийн уг үндэс нь түүнийг хүмүүжүүлэхүй. Хүмүүжүүлэхүй бол хүүхдийг хүний хэрэг явдалд төв дунд­чаар ханддаг, түмэн бодис­той тэдгээрийн чанарыг даган харилцдаг болгохуй. Үүний тулд, эцэг эх бүр нялх балчираас нь л хүүхдийнхээ гаж буруу үйлийг хориглон засч, зөв зүйтэй үйлийг нь сайшаан дэмжиж байвал зохино. Мөн нялхаас нь хүүхдэд бусдын өмнө хүлээсэн үүргээ ёсчлон биелүүлдэг, бусдад тусалдаг, өөрийн буруугаа хүлээн зөвшөөрдөг, буруутай зүйл хийвэл ичдэг, гэмшдэг, сайн явдлыг сайшаадаг, муу явдлыг цээрэлдэг зан төлөвшүүлэхийг хичээх нь эцэг эхийн эрхэм үүрэг билээ.

Хашийг эс засвал сав бо­лох­­­гүй, хүнийг эс засвал юм сурахгүй: Энэ бол монгол­чуудын хүмүүнээр хүн хийж ирсэн уламжлалт стратеги. Хүүхдэд эхлээд биеийн тэнхээ суулгана. Тэгээд сэтгэлийн тэнхээтэй болгоно. Эцэст нь ном эрдмийн савыг нь шинжин байж, түүнд тохирсон оюуны тэнхээ суулгана. Энэ болбид­ний уламжлалт стратеги. Уг уламжлалт стратеги нь Өрнө­дийн хүүхдэд эхлээд биеийн тэнхээ, дараа нь оюуны тэн­хээ, тэгээд сэтгэлийн тэнхээ суул­гадаг стратегиэс эрс тэс өөр. Уламжлалт стратегийн үүднээс бол бага насны хүүх­дийг сургуульд бэлтгэхийн үндэс нь үсэг, тоо заахаас илүү эрүүл чийрэг бие бялдартай, хүмүүжил сай­тай болгох явдал. Иймд эцэг эхчүүд гэр бүлийн орчинд хүүх­дийг сургуульд бэлтгэхдээ түүнийг эрүүл чийрэг хийгээдзөв төлөвшилтэй болгох тал дээр л илүү анхаарч байх хэрэг­тэй.

Биеэ мэдвэл хүн, бэл­чээрээ мэдвэл мал: Бага насны хүүхэд хүн болж буйн шинжээр бол биеэ мэдэхүй. Өөрөө ганцаараа бус заавал бусадтай харьцаж, хамтарч, тэднийг хайрлаж хүндэтгэж, тэдэнд дэм тус өгч байж, бусдад хайрлуулж, хүндлүүлж, бусдаас дэм тус авч амьдарна, суралцана, ажиллана гэдгээ мэдрэхүй. Үүнийг зааж бус үлгэрлэн сургах нь илүү үр дүнтэй байдаг. Биеэ мэдсэний шалгуур нь зөв үйл, зөв үг яриа, зөв үзэл,ахас ихсийг хүндэлж буй байдал, бусдад тус дэм болж байгаа байдал зэрэг болно.

Багадаа ном сурахгүй бол баахандаа юм сурахгүй: Хүүх­дийнтөрсөн цагаас нь л эхэлсэнойр орчмынхоо юмс үзэгдлийг ажиглах, гартаа тааралдсан эд зүйлийг барьж атгах, базалж шидэх, авч амандаа хийх хөлдөө таарсан бүхэнд тээглэх,өшиглөх, бусдад эрхлэх, бусдадмуухай ааш гаргах, бусдаас алив зүйлийн учир шалтгааныг сониучлан асуух, шалгаах, ганцаараа болон бусадтай хамтран тоглох, өөрийн хүсэл сонирхлоо болон бодол санаагаа илэрхийлэх зэрэг үйл нь бага насны хүүхдийн номд сурах арга барил эзэмшихүйн үндэс. Эдгээр үйлийг хийснээр бага насны хүүхэд өөртэйгээ хамт байгаа, өөрийнхөө хажууд байгаа орчин ахуйгаасаа сурч хүмүүншихаргад, өөрөө боловс­рох үйлд сурдаг, бас хөгждөг, бас сургуульд бэлтгэгд­дэг. Энэ үед харинэцэг эх, асран хамгаалагчид, эмээ өвөө нар хүүхдийнхээ хэлж ярьж байгаа зүйл, тоглож байгаа тоглоом, асууж байгаа асуултыг анхааралтай сонсож, хөгжилд гарч буй ахиц амжилтыг сайшаан дэмжиж, буруу гажуу зүйлсийг ньзасч залруулж өгч байх нь чухал. Ялангуяа эцэг эх бага насны хүүхдийг гэр бүлийн орчинд сургуульд бэлтгэхдээ ухаанд бус аргад, тодруулбал, суралцаж хүмүүнших хийгээд үйлийн явцдаа суралцаж хүмүүнших аргад сурахад илүү анхаарал хандуулбал зохино.

Эрхийг сурахаар бэрхийг сур: Эцэг эхчүүд гэр бүлийн орчинд хүүхдийг сургуульд бэлтгэхдээ ямагт зөөлөн хандаж, хэт эрхлүүлэх, эсвэл ямагтхатуу чанга хандаж, хэт үглэх хоёроос аль болох зайлсхийх шаардлагатай байдаг. Харин хэт эрхлүүлэн, болох болохгүй эд зүйлсээр наадуулахаас сэрэмжлэн,нас болон биеийн хөгжилд нь тохируулан аль болох ажил сургахад анхаарвал зохино. Бага насны хүүхдийг зааж бус үлгэрлэнжолоодожажилд сургах нь эцэг эхийн үндсэн үүрэг. Гар нь хөдөлдөг болбол, хөлд орвол, хэлд орвол тус тус ямар, ямар ажилд үлгэрлэн жолоодож сургадаг байсан бидний уламжлалт соёл өнөө хүртэл ихээхэн ач тустай байгаа тул түүнээс суралцахыг эцэг эх болсон хүн чармайх хэрэгтэй.

Ажил хийж хүн болдог, ар давж хүлэг болдог: Бага насны хүүхдийн сурч хүмүүншихүйн арга технологи бол ажил. Мөн ажил бол бага насны хүүхэд хүн болсны шинжүүр. Эцэг эх болон гэр бүлийн бусад гишүүд бага насны хүүхдийг ажилд биечлэн хийж үзүүлж, дагуулан сургахуй бол гэр бүлийн орчинд түүнийг сурч хүмүүнших аргад сургах үндсэн арга зам. Уг арга зам нь бага насны хүүхдийг сургалтын зохиомол орчныг бий болгож, зориудын дасгал, даалгавар гүйцэтгүүлэх замаар сурган хүмүүжүүлж байгаагаас хавьгүй илүү үр өгөөжтэй байдаг тул өнөөдөр дэлхий нийт бага насны хүүхдийг амьдралынх нь явцадтөлөвшүүлэн хөгжүүлэх талд илүү их анхаарч эхэлж байна. Өнөөгийн бидний олонхийн алдаа бол Монголынхоо гэрийн сургуулийн уламжлалт соёлыг умартан, хүүхдээ гэрийн орчинд яаж сайн хүн болгох вэ гэж санаа сэтгэл тавихаасаа илүү сургууль, цэцэрлэгт даатган орхидог хандлагатай болж буй явдал.

Эцэст нь гэр бүлийн ор­чинд сургуульд бэлтгэх нь бага насны хүүхэд бүр өөр өөрийн­­хөөрөө байж, өөрийнхөө хү­сэл сонирхлынхоо дагуу эрүүл хийгээд аюулгүй орших, бусад­тай хамтран нийгэмшин амьдрах, мэдэх, бүтээх хэрэг­­цээгээ хангах боломж харьцан­гуй илүү байдгийг тэмдэглэн энэхүү бичвэрийг өндөрлөж байна.

Академич Б.ЖАДАМБАА

Тавантолгойн асуудлаар Монгол даяараа талцаж байгаа энэ үед экс Ерөнхий сайдууд энэ асуудлаар ямар байр суурь илэрхийлснийг хүргэж байна.

С.БЯМБАСҮРЭН: М.Энхсайханыг зөв хийж байна гэж харж байгаа. Магадгүй үүнээс ч өөр арга зам байхгүй байх. Уг нь Тавантолгойг бүх л чиглэлээр нь ипмортлогч, хэрэглэгчтэйгээ биш гуравдагч хөндлөнгийн оронтой хамтарч ашиглах гэрээ хийсэн бол ахицтай байж болох байсан. Тийм хувилбарууд ч байсан. Ер нь энэ гэрээ цааш явах ёстой.

Д.СОДНОМ: Энэ ардчилал, зах зээл хоёрыг нэг л ойлгохгүй болоод ирлээ. Хэл амаа билүүдэж, хэрүүл шуугиан дэгдээж, их мэдэгчид болж, бүтээн байгуулалтыг гацаахыг арай хэлэхгүй байлгүй дээ. Санал бодол, онолоо хурдан нэгтгээд Тавантолгойн гэрээг харилцан ашигтай, сайн гэрээ болгож бушуухан батлуулаасай билээ. 2016 онд сонгууль гэж бужигнах юм чинь ажил хийлгэхгүй. Ийм учраас 2015 онд маш их бүтээн байгуулалт эхлүүлж, хийлгэж 2017 оныхоо өр зээлээ төлөхийг бүгдээрээ хичээх хэрэгтэй байна шүү дээ.

Р.АМАРЖАРГАЛ: Өөрсдийн томилсон Засгийн газар, Ерөнхий сайддаа шийдвэр гаргах боломжийг нь өгөх ёстой гэж бодож байна. Би Тавантолгойн бүх нарийн ширийн зүйлийг мэдэхгүй. Гэхдээ энэ төсөл цаашаа явах ёстой. УИХ шийдвэрээ гаргасан. Харин аж, ахуйн ажилд оролцож болохгүй. Засгийн газарт ажил хийх бололцоог нь олго. Юу хийхийг нь заагаад л гар хөлийг нь уяад байж байна. Гэрээний асуудлаар өнөөдөр ярилцах юм байна.Үүнийгээ шийдэж чадахгүй бол шийдэх ч юмгүй болно. УИХ бол төрийн эрх барих дээд байгууллага. Энэ байгууллагаар хэлэлцэж буруу шийдвэр гаргавал дараа нь ард түмэндээ юу гэж тайлбарлах вэ?. Тэр юу гэж хэлээд байж байхав.Ажлыг нь эхлүүлэх хэрэгтэй. Гэрэл гэгээтэй зүйл байвал түүнийгээ барьж аваад л явах хэрэгтэй. Зүтгүүлээд л явах хэрэгтэй. М.Энхсайхан бол ийм хэмжээний ажлыг аваад явах хангалттай туршлага, мэдлэгтэй хүн. Өнөөдөр Монгол Улс өдий дайтай хөгжсөн гол шалтгаан нь Эрдэнэтийн үйлдвэр. Энэ үйлдвэр монголчуудыг 30 жил тэжээлээ. Тэгвэл Оюутолгой Эрдэнэтээс дөрөв дахин том. Харин Тавантолгой нь Оюутолгойгоос даруй дөрөв дахин том.

Манай улсын газрын хэвлийд нийт 2-3 триллион ам.доллар буюу 2-3 их наяд төгрөгийн ашигт малтмал бий гэсэн судалгаа байдаг. Нийт 6000 орд бий. Үүнээс хайгуул болон ашиглалтын лиценз олгосон 400 орд байгаагаас 200 нь үйл ажиллагаа явуулж байна. Энэ их баялаг уг нь Монгол Улсыг хөгжүүлэх ёстой. Гэтэл өнөөдөр монголчуудыг хооронд нь хэрэлдүүлж, бие биеэ өөрөөр харахад хүргэж байна.Тавантолгойн асуудалд УИХ өөрөө хутгалдаж орох нь зөв гэдэгт би эргэлзэж байна. Эцсийн эцэст бид Ерөнхий сайдаа томилсон, Засгийн газраа байгуулсан.

Ц.ЭЛБЭГДОРЖ: Цагийн юмыг цагт нь хийхгүй бол улам илүү зардал гарна. УИХ асуудлыг хэлэлцэж, чадна, чадахгүй гэдэгтээ гол нь биш. УИХ-д өөрийнх нь хийх ёстой ажил байгаа. Засгийн газарт өөрийнх нь хийх ёстой ажил байгаа. Би өмнөх байр сууриндаа хэвээрээ байгаа. Аж, ахуй нэгжүүд хоорондоо гэрээ хэлцэлээ хийгээд явах боломжтой асуудал. Бид хөрөнгө оруулалтын хууль гэж гаргасан. Хөрөнгө оруулалтын хуулиар хэдэн төрлийн татвараа яаж тогтворжуулах юм бэ гэдэг асуудлыг л Засгийн газар яг хуулийн дагуу шийдэхэд л энэ асуудал бүрэн явах боломжтой.Асуудлаа шийдэх түвшинд нь яриад явчих хэрэгтэй. Тавантолгойн хэлэлцээр улстөрчдийн “хоолоо хийдэг” хэрүүл битгий болчихоосой гэж бодож байна.Аюулгүйн байдлын зөвлөл дээр тогтоол шийдвэрийг тусад нь зааж өгсөн. Тавантолгойн хэлэлцээг УИХ-аар хэлэлцүүлэхэд та бүхэн өөрсдийн байр суурь, саналаа сайн хэлэх хэрэгтэй.2014 оны дүнгээр хамгийн их хөрөнгө оруулалт хийсэн улс Голланд байна лээ. Монголын эдийн засаг агшиж, багасаад байвал ард түмний амьдрал л хэцүүднэ. Ажлыг хийлгэдэг байх хэрэгтэй. Энэ асуудал хойшлоод дахин шийдвэрлэгдэхээр болоход өнөөдрийн түвшингээсээ хөрөнгө оруулалт нь багассан байж ч мэдэх шүү.

С.БАТБОЛД: “Биднийг Засаг барьж байх үед янз бүрээр хардаж сэрдэж байсан. Ялангуяа Тавантолгой дээр хийгдсэн “Чалко”-гийн гэрээ бол үүний хамгийн том жишээ.Хардах эрх та бүхэнд бий. Гэрээ хэлэлцээ дутуу хийгдсэн, үнэ ханш нь бага гээд л янз бүрээр шүүмжилж байлаа. Түүнийг сайжруулах үүрэг нь Засгийн газартбий шүү дээ. Бид ч гэсэн Оюутолгойн гэрээн дээр гарсан алдаа дутагдлыг сайжруулаадявж байсан түүх бий.

Монгол улсын Ерөнхий сайдаар ажиллаж байсан дээрх хүмүүс Тавантолгойн гэрээг хөдөлгөе гэсэн байр суурьтай байгаа аж. Тэд улс орны эдийн засгийн зовлон, жаргалыг биеэрээ мэдэрч ирсэн хүмүүс. Тиймээс ч энэ цаг үед Тавантолгойгоо урагшлуулах нь зөв гэсэн байр сууринаас хандаж буй. Харин одоогийн УИХ-ын дарга Ерөнхий сайд байж үзээгүй, аж ахуйн ажлын зовлонг мэдэхгүй учраас асуудлыг ингэж удаашруулж байна гэж ярих хүмүүс ч байна.

Т.ХУЛАН