Month: March 2015

Монгол Улсад амьдардаг казахуудын үндэсий баяр болох Наурызын баяр өнөөдөр тохиож байна. Наурыз гэдэг Перси гаралтай vг бөгөөд нау-шинэ, рыз-өдөр буюу шинэ өдөр гэсэн утгатай юм. Энэ утгаараа Цагаан сартай ижил төстэй гэж ойлгож болно.

Казах хэлэнд “Наурыз” гэдэг үг олон түмний баяр цэнгэл, байгаль дэлхий өвлийн нойроос сэрж, өдөр шөнө тэнцдэг өдөр хэмээх утга агуулдаг. Тус баярыг Дундад Азийн Казах, Киргиз, Туркмен, Тажик, Афганистан, Иран, мөн Кавказын лалын шашинтай орнууд тэмдэглэн өнгөрүүлдэг. Наурызын баярын өдөр айл болгон хоол унд элбэг дэлбэг бэлтгэж, бие биедээ зочилж, идэж ууж, дуулж хуурддаг.

Бие биедээ “Улыс он болсын, ак мол болсын” гэж ерөөн мэндэлнэ. Мөн хүүхэд залуус нь үндэсний тоглоом тоглож, эрчүүд нь “Көкпар” буюу тулам булаалдана. Энэ баярыг нарны баяр, хаврын баяр гэх мэтээр улс оронд янз бүрээр нэрлэнэ. Наурыз нь тухайн улс үндэстний ёс заншилд өөрийн гэсэн байр суурь эзэлдэг баяр юм. Эрчүүд хоёр гараа барилцан бие биедээ цээжээрээ хүрэн золгодог Казах түмний дундах домог яриагаар гуравдугаар сарын 21-ний өдөр бурхан бууж ирж цэмцийсэн цэвэрхэн айлд орж ирвэл тэр жилдээ өвчин зовлонгүй, гай гамшиггүй сайн сайхан байдаг” гэсэн ойлголтоор Наурызыг угтан гэр орон, эд хогшил, орчин тойрноо цэвэрлэдэг.

“Буян хишиг, эв нэгдэл жилийн эхээс эхтэй” гэж vзээд бүтэн жилийн турш идээ цагаа элбэг дэлбэг, хур бороо ихтэй байхыг ерөөж, шөнө бvх сав суулгаа сүү тараг, ингэний хоормог, уураг зэрэг цагаан идээ, буудай арвай, шар будаа, эрдэнэ шиш зэрэг будааны төрөл болон булгийн тунгалаг усаар дүүргэж тавьдаг. Энэ өдөр цас бороо орвол тэнгэрийн хишиг орлоо хэмээн бэлгэдэж ирж буй жил сайхан жил болно гэж баярлана. Наурызын өдөр орсон цас гойд цагаан өнгөтэй, хөвөн мэт зөөлөн байдаг учраас “цалин цагаан цас” хэмээн нэрлэдэг. Тиймээс казах хэлэнд зан ааш сайтай сайхан эхнэрийг “Наурызын цалин цагаан цас шиг” хэмээн зvйрлэдэг.

Наурызыг тэмдэглэх ёс

Гуравдугаар сарын 22-ны өдрийн өглөө мандах нарыг харж, түүнийг хүлээн авахаас Наурыз эхэлдэг. Дараа нь, ахан дүүс, төрөл төрөгсөдтэйгөө золгодог. Эрчүүд хоёр гараа барилцан бие биедээ цээжээрээ хүрэн золгодог бол эмэгтэйчүүд хоорондоо тэврэлдэн золгоно. Эрэгтэй эмэгтэй хүмүүс хоорондоо зөвхөн гар барилцан золгох аль эсвэл хоёр гараараа мэндчилэн, цээжээрээ хүүрч золгодог нь “амь насны минь түшиг-цээж минь, амьдралыг тэтгэгч хоёр гар минь эрүүл энх байг” гэсний бэлгэдэл юм.

Айл болгон сүү цагаан идээ, будаа, мах зэрэг долоон төрлийн амттанаар ширээгээ засдаг. Долоон төрлийн зүйлээр амталсан “мах, давс, ус, аарц, будаа, буудай, сонгино” наурыз-көже буюу Наурызын шөлөөр зочдоо дайлах ёстой. Уламжлал ёсоор хүн бvр айл болгонд зочилж, Наурызын шөлийг цадатлаа уух ёстой. Энэ нь жилийн турш цатгалан байг гэсэн бэлгэдэл ажээ.

Нэг үгээр хэлбэл, Цагаан сараар айл болгоноос бууз иддэг бол Наурызаар айл болгоноос шөл ууна гэсэн vг юм. Мэдээж мах болон бусад хоол байсан ч шөл заавал ууна. Наурызын өдөр гэр орноосоо хол, замд яваа хүн болон зочлон орж ирж чадаагүй өндөр настан буурлуудад өөрсдийн хувийг заавал үлдээнэ. Архи дарс хэрэглэх ёсгүй. Тэр тусмаа ахмад настнуудын дэргэд архи үнэртүүлэхийг хатуу хориглодог. Мөн мөнгө төгрөгөөр золгох, бэлэг сэлт өгөх, авах ёс байхгүй. Үүгээрээ Цагаан сарын баяраас ихээхэн ялгаатай гэж хэлж болно.

Орой болж, нар жаргах үед нийтийн дунд хоёр найрагч гарч, муу, сайн, дулаан хүйтэн, өвөл зуны тэмцлийг дүрслэн үзүүлсэн харилцаа тэмцээ буюу “Айтыс” эхэлдэг. Харанхуй болмогц энд тэнд түүдэг асаан тойрон бүжиглэн дуулж хуурдацгаадаг. Үүнийг “Алатау” буюу галд шүүртэх галаар ариусгах ёслол гэж нэрлэнэ. Залуучууд шөнөжин ардын уламжлалт тоглоом тоглон наадна. Үүр цайх үед бүгд ойролцоо орших аль нэг дэнж ууланд гарч ургах нараа угтан авна. Урган гарах улаан нарыг баяр баясгалантай тосч, буян хишгээ хайрла хэмээн сүү цагаан идээнийхээ дээжийг өргөн гэр гэртээ харьцгаадаг.

Наурызын баяр ёс төр ихтэй. Ширээн дээр эсвэл газарт дэлгэсэн том алчуурыг дастархаан гэнэ. Түүн дээр долоон төрлийн идээ будааг багтаж ядтал нь өрнө. Гол байрыг баварсаг буюу боорцог эзлэнэ. Цайгаа ууж, дастархаантай идээ будааг идсэний дараа том цартай мах байрыг нь эзэлнэ.

Мах идэхийн өмнө хүмүүс гараа бүлээн усаар угаана. Дараа нь, хүн бүр хоёр алгаа дэлгэж хамгийн ахмад нь эрүүл энх байж, сайхан хоол зооглож байхын ерөөл тавьж тэнгэр бурхандаа талархал илэрхийлнэ. Гэрийн эзэн махыг жижиглэн хэрчинэ. Хонь, үхрийн мах, казыг хамтад нь чанана. Махаа идэж дууссаны дараа шөлөнд чанасан көже гэх аарцтай будааг аягалан хvн бүрт барина. Дараа нь сайхан үгс хэлэлцэж, хүссэн хэмжээгээрээ идэж, ууж хөөрөлдөн домбороо хөглөн дуулж хуурдан хөгжимдөнө. Гэрийн эзэн, эзэгтэй нар зав зай өгөхгүй ид, уу гэж шахна. Ер нь, бүх л казах айл ийм байдаг. Тэд зочныг яриа хөөрөөтэй, ууж, идэхдээ нэрэлхэхгүй байвал талархдаг юм байна

-ЦЭЭЛ СУМАА ЗЭРГЭЛДЭЭХ ЗААМАР ШИГ БОЛГОМООРГҮЙ БАЙНА-

Төв аймгийн Цээл сумын иргэд Хятадын хөрөнгө оруулалттай “Еос” компанийн үйл ажиллагааг эсэргүүцэн Нийслэлийн захиргааны хэргийн давж заалдах шатны шүүхэд ханджээ. Учир нь тус компани 2008 оноос Цээл сумын Засаг даргын гарын үсэг, тамгыг хуурамчаар үйлдэн тусгай зөвшөөрлөө сунгасаар ирснээс гадна хайгуулын талбай болох 3000 га газарт соёлын үнэт өв болох хадны сүг зураг, хиргэсүүрээс гадна цэнгэг уст нуурын ундарга багтжээ. Үүнээс гадна хоёр ч тусгай зөвшөөрөл Цээл суманд олгожээ. Шүүх хурал өчигдөр болсон бөгөөд хэргийг нэмэлт мөрдөн байцаалтад буцаан, дахин анхан шатны шүүхээр хэлэлцүүлэхээр шийдвэрлэжээ. Тус хэргийн талаар Цээл сумын иргэн Б.Төрбатаас тодрууллаа.

-Анхан шатны шүүхийн шийдвэр “Еос” компанийн талд гарсан. Энэ нь Цээл сумын Засаг даргын гарын үсэг, тамгыг удаа дараа хуурамчаар үйлдсэнийг харгалзалгүй шийдвэрээ гаргасан гэсэн үг үү?

-Чухам ийм л учраас “Еос” компанийг шүүхэд өгсөн хэрэг. Ард иргэд нь, удирдлагууд нь зөвшөөрөх нь бүү хэл энэ талаар мэдээгүй байтал гэнэт гарч ирснээ газар шороог нь ухна, алтыг нь авна гэж болохгүй биз дээ. Тус компани Цээл сумын Лүн толгой хэмээх газарт 3000 га газарт хайгуулын лиценз эзэмшдэг байсан юм байна лээ. Энэ бол тусгай зөвшөөрөл эзэмшдэг гурван талбайн нэг нь шүү дээ. Лүн толгойд өнгөрсөн хугацаанд хайгуул хийж, нөөцийг нь тогтоож байгаад одооноос ухаж, олборлож эхлэх гэсэн хэрэг. Энэ талаар сумын иргэд, удирдлагууд өнгөрсөн нэгдүгээр сард мэдсэн. Уг нь бол хайгуулын лицензийн ажлын төлөвлөгөөг сумын Засаг даргаар жил бүр батлуулж, гарын үсгийг нь зуруулах ёстой байдаг. Гэтэл өнгөрсөн хугацаанд Засаг даргын гарын үсэг, тамгыг хуурамчаар үйлдэн хайгуулын төлөвлөгөөгөө сунгасаар өдийг хүрсэн гэсэн үг. Ингээд 2014 оны арванхоёрдугаар сард Цээл сумын Засаг дарга М.Ганбаттай уулзан, хайгуулын ажлын төлөвлөгөөгөө батлуулахыг оролдсон. Түүхийн үнэт өвөөс гадна урт нэрт хуулиар хамгаалагдсан нуур, ундны усны эх үүсвэр бүхий газраа ухуулахыг хүсээгүй учраас татгалзсан хариу өгтөл үйл ажиллагаанд саад болсон гэх нэрийдлээр “Еос” компани шүүхэд хандсан. Харин Төв аймгийн Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүхээс Засаг даргыг хайгуулын төлөвлөгөөнд нь гарын үсэг зурах шийдвэр гаргасан. Өмнө нь Засаг даргын гарын үсгийг хуурамчаар үйлдэж байсныг тогтоосоор атал шүүх хурал огт авч хэлэлцээгүй. Цээл сумын иргэд, удирдлагууд анхан шатны шүүхийн тус шийдвэрийг хүлээн зөвшөөрөхгүй байгаа учраас Нийслэлийн анхан шатны давж заалдах шатны шүүхэд хандсан хэрэг. Хэргийг хянаж үзээд, нотлох баримтууд дутуу гэх үндэслэлээр нэмэлт мөрдөн байцаалтанд буцаасан.

-Нутаг орноо унаган төрхөөр нь авч үлдэхийн тулд Цээл сумын иргэд нэгдэн төрийн бус байгууллага байгуулсан гэлүү?

-“Өгөөж баян Цээлээ аваръя” хэмээх төрийн бус байгууллагатай болоод хэдхэн хоногийн өмнө албан ёсоор бүртгүүлж, тамга тэмдгээ авлаа. Өвөг дээдсийнхээ булш бунханг хөндүүлж, түүхийн дурсгалт газраа сүйтгүүлж, газар шороо нуур цөөрмийг нь ухсан шороо болгохгүйн төлөө сумын иргэд нэгдэж, алтны олборлолт хийлгүүлэхийг эсэргүүцэн гарын үсгээ бүгд зурсан. Хайгуулын лицензийн талбайд 1921 оноос өмнө үед хамаарах “Бурхан багшийн хөрөг”, “Хийморийн морь”, “Маанийн зургаан үсэг”,“Газар усны маань” хэмээх хадан дээрх сүг зургууд, газар тариалан, хадлангийн талбайгаас гадна орон нутгийн хамгаалалт тусгай хамгаалалт бүхий “Бурхантай нуур” хүртэл багтаж байгаа. Урт нэрт хуулинд зааснаар тухайн орон нутагт уул уурхайн олборлолт хийх гэж байгаа бол иргэдээс нь зөвшөөрөл авах ёстой гэсэн. Бас усны эх, ойн сав газраас 200 метрийн зайтай ашигт малтмалын олборлолт явуулах ёстой. Шороон орд учраас тэнд нь боловсруулна гэсэн үг. Тэнд нь боловсруулна гэдэг нь Бурхантай нуурын усыг ашиглана л гэсэн үг. Ойр орчмыг нь сэндийчээд, дээрээс нь усаар нь өдөр шөнөгүй алт угаахаар чинь дорхноо ширгэнэ. Тэгтэл “Еос” компанийн захирал Өлзийбаяр “Тэр нуур гээд байгаа чинь шалбааг л байна ш дээ” гэж нутгийн иргэд биднээр тохуу хийсэн. Өлзийбаярт шалбааг бол бидэнд 10 хүрэхгүй га газрыг хамардаг амин нуур минь юм. Эндээсээ хүн малгүй ундаалдаг юм. Манай сум гол горхигүй учраас “Бурхантай”, “Гэзгэн тасархай”, “Сүүл”, “Цайдам” зэрэг хэдхэн нууртай. Бас болоогүй ээ, “Манийн зургаан үсэг зэрэг хадны сүг зургийг чинь тойруулаад ухчихъя” гэж биднийг доромжилсон. Яагаад гэвэл томоо гэгчийн цул хадан дээр бүгд сийлэгдсэн учраас ойр хавийг нь ухаж, сэндийлж, доргиохоор эвдэрч сүйдэх нь гарцаагүй.

-Уг нь танай сум улаанбуудай, хүнсний ногоо, хадлан тэжээлийн тариалалтаараа аймагтаа эхэнд нь явдаг гэсэн байх аа?

-“Еос” компанийн хайгуулын эрхэнд хамаарах тэрхүү газар манай сумын газар тариалан, хадлангийн гол бүс. Бид ухдаг бус ургадаг алтыг тариалж, мал сүргийнхээ ашиг шимээр амь зуудаг. Улаанбуудай бол ургадаг алт юм шүү дээ. Өнгөрсөн онд манай сум 21 мянган тонн улаанбуудай, 50 гаруй мянган тонн хадлан тэжээл бэлтгэж, малчдадаа тараахаас гадна улсын нөөцөд жил бүр тушаадаг. Тэнд байгаа алтны нөөц нь 500 кг хүрэхтэй үгүйтэй хэмээн нутгийнхан ярьж байна лээ. Ер нь түүнээс илүү ч байсан хэдхэн жилийн дотор ухаж гаргаад, гадагш нь зөөчихнө. Тэгвэл эрүүл ухаантай хэн нь бодсон ийм их өгөөж арвинтай сайхан хангайгаа хэдхэн жилийн дотор сүйтгүүлээд, мал хуй нь харангадаж, хүн амьтан нь дайжсан газар болгох уу эсвэл унаган төрхийг нь хэвээр үлдээж, өвөг дээдсийнхээ шарилыг хөндөхгүй авч үлдэн, тэндээ үе удмаараа тавтай сайхан амьдрах уу гэдгээс сонголтоо хийх болчихоод байна.

Манай сум элсэрхэг, зөөлөн хөрстэй учраас тэнд хөрсийг нь сэндийлж ухаад, энд тэндгүй ачааны автомашин холхиод эхлэх юм бол дорхноо сүйднэ. Дээр нь эргэж нөхөн төлжихдөө тун удаан. Алтны олборлолт эхлэх юм бол тэнд тоосжилт үүсч, агаарын хуурайшилт бий болно. Агаар нь хуурай болохоор бороо хур орохгүй шүү дээ. Хургүйгээр тариа ногоо, өвс ургамал ургахгүй. Нуур цөөрөм нь ч ширгэнэ. Нэг үгээр хэлбэл тэнд хүн мал амьдрах нөхцөлгүй болно. Жил бүр хамгийн их хадлан, тариа ногоог манай сумаас л хурааж авдаг. Төрж өссөн газар нутгаа ухсан нүх овоолсон шороо болгочихвол мал сүрэг нь юу идэж, хүн амьтан нь хаанаас ундаалж, тариа ногоо хадлангаа хэрхэн тарих юм бэ. Зун намартаа Бурхантай нуурынхаа эргэн тойронд нутагладаг.

-Танай сум хичнээн толгой малтай билээ?

-150 гаруй мянган тоо толгой малтай. Бас700-аад өрх, 2800 гаруй хүн амтай. Харийн мөнгөтэй хэн нэгэн, эх оронд минь ирээд, газар шороог нь хүссэнээрээ ухаж сэндийчиж, баялгийг нь цөлмөөд байж боломгүй л санагдах юм. Энэ улс орон чинь төртэй, хууль цаазтай. Тэр нь бүгд нь ард түмнийхээ эрх ашгийг хамгаалж, ая тухтай амьдрах нөхцөлийг бүрдүүлэхийн төлөө ажилладаг гэж ард түмэн бид санадаг шүү. Тиймээс шүүхийн шийдвэр ард түмний талд гарна гэдэгт итгэлтэй байна. Алтны олборлолт явагдсан орон нутаг газар шороо ямар болдгийг манай сумынхан сайн мэднэ. Зэргэлдээх Заамар сум байж л байна. Сумаа би ирээдүйн бас нэгэн Заамар болгохгүйн төлөө тэмцэнэ

М.УУГАН-ЭРДЭНЭ

Москвад авто зогсоол хайх гэж 19 минут болдог бол Мадридад 25 минут зарцуулдаг гэсэн сонирхолтой статистик бий. Харин Улаанбаатарт машины тун багахан зогсоол хайвал хэдэн ч цаг болж магадгүй болжээ. Учир нь нийслэлд Москва шиг том зогсоол байхгүй. Цөөн хэдэн байгууллага л гаднаа машины зогсоолтой. За даа, бараг ихэнх нь зогсоолгүй дээ. Урдаа барихаар том газрууд нь зогсоолоо шийдээгүй байхад, жижгүүдийг нь бол яриад ч хэрэггүй.

Улаанбаатар их дэлгүүр бол нийслэлдээ л дээгүүрт давхих худалдааны том төв. Дэлхийн брэндүүд эгнээстэй байдаг энэ дэлгүүрээр жишээ авъя л даа. Тэд“Найрсаг Улаанбаатар” гэж ирээд биднийг байнга урьдаг. Очоод үйлчлүүлэх гэхээр машинаа зогсоох газар олдохгүй дээ.Тэрүүхэндээ бяцхан зугаалга хийхийн яршиг төвгийг ярих юм биш. Арга ядаад хажуугийнх нь зам дээр тавьчихаар өнөө жаран мянгаар ачдаг машинууд нь нүд ирмэхийн зуургүй давхиж ирээд чирээд явчихна. Хувийн компаниудад хариуцуулчихсан болохоор олох мөнгөө боддог шиг байгаа юм, хаана ямар машин зогсох нь вэ гэдгийг анаж байгаад ачна даа, харин ч нэг. За тэгээд яах нь тодорхой. Ямаан дээр тэмээний гарз гэгчээр их дэлгүүрээс худалдаа хийж бараа авсан биш нэмж жаран мянган төгрөг төлөхөөс аргагүй болж байгаа юм. Машинаа ингэж ачуулсан хүн дахиад энэ их дэлгүүрийг зорихгүй нь ойлгомжтой. Монгол Зах зээлийн нийгмийн гоё тал нь энэ. Ганц их дэлгүүр байгаа биш, зогсоолтойд нь очъё гэнэ биз дээ. Ер нь бидний сонгочихоод байгаа нийгмийн хууль нь тийм л дээ. Гаднаа зогсоолгүй ямар ч газраас хүмүүс дайждаг. Цаг алт болсон энэ үед бензин шатахуун, хайран хугацаагаа гарзданбарин тэр хавьд эргэж хургахыг хэн л хүсээ аж.

Монголчууд хэтээсээ унаа хөсөгтөө анхаарч ирсэн улс. Ганц бид ч биш, дэлхий даяараа л хөл залгуулж яваа унаа тэргээ байрлуулах газрыг чухалчилсаар ирсэн. Одоо бол машин тэрэгний зогсоол маргах аргагүй номер нэг асуудал. Дэлхийд ийм тийм байдаг гэхээс өмнө түүхээ хэдэн арван, хэдэн зуун, хэдэн мянганаар урагшлуулж харъя. Нүүдэлчдийн соёлын онцлог л доо, унаа морьгүй гийчин гэж үгүй. Жавар тачигнасан өвлөөр бол морио хэний гадаа, хаана өвслүүлэх вэ гэдгээ ямар ч гийчин эхлээд боддог. Цаад айл нь ч гийчнээ явгалчихгүй юмсан гэж анхаарна. Айлд хүн ирэхэд заавал унаа малын асуудал яригддаг. Гаднаа уяагүй айлд ирэхгийчин олдохгүйтэй адилгаднаа зогсоолгүй байгууллагад очих хүн олдохгүй. Хүн очихгүй болохоор тэр байгууллага яах вэ, дампуурна. Жишээ татсан ньУлаанбаатар их дэлгүүр болохоос ганц энэ дэлгүүр зогсоолгүй байгаа юм биш л дээ. Нийслэлд хаа сайгүй зогсоолгүй байгууллагууд ирийж байна. Арилжааны банкууд гэхэд л зогсоол гэхээр юмгүй. Гэсэн хэр нь хамгийн олон хүн үйлчлүүлдэг үйлчилгээний байгууллага.

“Тэди” төв байна. Утсаа янзлуулах ч юм уу, шинэ утас авахаар ороод гараад ирэхийн хооронд машинаа ачуулсан жишээ өчнөөн бий. Өмнөх зогсоолд нь цөөхөн машин эгнээд л дүүрчихнэ. “Тэди”-г зорьсон ихэнх жолооч хажуугийн замынх нь нэгдүгээр эгнээнд машинаатавьж ороод ачуулчихдаг. Гурав, дөрөвдүгээр хорооллыг нийслэлийн үйлчилгээ төвлөрсөн газар гэх нь бий. Монголын Нью-Иорк гэсэн хошигнол ч сонсогддог. Тэндэхийн “Мянган нэрийн бараа”, “Номин”зэрэг худалдааны том төвүүдээр орох гэхээр зогсоол олдохгүй арга бардаг. Байгаа цөөхөн зогсоолд дээр нь худалдагч, лангуу түрээслэгчдийн машин эгнэчихдэг болохоор үйлчлүүлэгчийн машинд зогсох талбай олдоно гэж үлгэр. Гурав, дөрөвдүгээр хорооллын дэлгүүрээр хэсэгчдэд хоёрхон зам бий. Азтай нь нэгдүгээр эгнээд машинаа тавьж байгаад хүссэн юмаа авна, азгүй нь ганц юм аваад гарахын хооронд машинаа ачуулж, жаран мянган төгрөгөөр “шатна”.

Саяхан нэг найзтайгаа үдийн хоол идэх гэж олны орох дуртай нэг рестораныг зорьсон юм. Зогсоол олдохгүй, ойр хавиар нь бараг хагас цаг эргэлдлээ.Сүүлдээ өнөө рестораныхаа хажууд, замын нэгдүгээр эгнээнд түр тавихаас аргагүйд хүрэв. Хоол идэх зуур яав л гэж гэсэншүү юм бодоод ороод явчихлаа. Удсан ч үгүй утас хангинаж байна. Нэг залуу нэлээд сандарсан хоолойгоор “Машиныг чинь ачиж байна. Тус болчих санаатай дуулгаж байгаа юм шүү. Хурдан гарч ирээрэй” гэх нь тэр. Өмнө нь машинаа ачуулахын зовлонг мэдэрсэн учраас машиныг нь ачих гэж байгаа танихгүй жолооч руу залгаж мэдэгддэг ийм хүн нийслэлээр дүүрэн бий. Миний бие ч ялгаагүй ачих гэж байгаа машины дэргэдүүр зүгээр өнгөрөлгүй утсаа шүүрдэг. Захиалсан хоол энэ тэр ч дүүрч гээд гараад очтол аль хэдийнэ аччихсан байдаг байгаа. Ингээд нэгэнт захиалчихсан хоолны мөнгөн дээр нэмэх нь жаран мянган төгрөг түрийвчнээс хийсч одсон доо.

Арванзургадугаар хороололд “Саруул тэнгэр” гэж хотхон бий. Тус бүрдээ гурван орцтой, арваннэгэн давхар гурван орон сууц хэрнээ машины ямар ч зогсоолгүй. Хүүхдийн тоглоомын талбай барина гэж төлөвлөсөн талбай нь оршин суугчдынх ньмашины зогсоол болчихсон. Тэнд амьдардаг хүмүүс байрны дундах жижигхэн талбайд машинаа тавих гэжажлаасаа эртлэн гарцгаадаг юм. Бага зэрэг оройтоод ирэхэд машинаа тавих газаргүй болчих учраас тэр л дээ. За тэгээд машинууд нь эгнээд зогсчихсон үед “явган хүний түгжрээ” гэж том зовлон эхэлнэ. Орц руугаа ойртох гэж завсар зайгүй эгнүүлсэн машинуудыг тойрч гүйцгээхээс аргагүй болно доо. Төөрдөг байшинд тоглож байгаа хүүхэд шиг ийш тийш сөөлжиж гүйж байж арай гэж орцныхоо үүдэнд хүрнэ. Ганц “Саруул тэнгэр” ч биш “Голден парк”-аас эхлээд өчнөөн хотхоны оршин суугчид ийм зовлонг биеэрээ амсацгааж байгаа.

Нью-Иорк бол дэлхийн хамгийн том хот. Асар нарийхан гудамжуудтай. Гэлээ гээд тэнд зогсоол асуудал болоогүй. Хэд хэдэн байгууллаганийлж байгаад дундаа зогсоол барьчихдаг учраас тэр л дээ. Нью-Иоркчууд хотынхоо ямар ч байгууллага руу очсон дундын паркад нь машинаа тавиад ажлаа зовлонгүй амжуулдаг. Машинаа зогсоолоо, лифтээр өргөөд явлаа, тэнд ийм л дүр зураг харагддаг. Ажлаа бүтээгээд гараад ирэнгүүт нь машиныг нь лифтээр буулгаад өгчихнө. Тэнд машины зогсоол хайж стресстэх шаардлагагүй, зогсоол олдохгүйгээс болж машинаа нэгдүгээр эгнээнд зогсоочихоод жаран мянгаар торгуулах зовлонгүй. Бас нэгэн хэцүү зовлон гэвэл байгууллагынх нь өмнө машин тавих зогсоол байгаад байдаг гэтэл шинээр зассан замын хашлагыг давахын эцэсгүй өндөр битонон хашлагаар боомилон хаачихсан байх жишээтэй. Бүр албаар чадаж байгаа юм шиг. Нэг юм хийхээрээ нөгөөг үгүйсгэж байдаг монголчууд бидний энэ увайгүй зан уу. Зам засварын ажлыг анхнаасаа төлөвлөхдөө, хийхдээ байгууллага нийтийн үйлчилгээний газруудын өмнөх зай талбайг тооцож хашлага юугаа хийж болноо доо. Ер нь дэлхийн хотуудын хамгийн түрүүнд анхаарч шийддэг асуудал нь зогсоол байдаг.

НайрсагУлаанбаатар, найрсаг компани, найрсаг байгууллага болъё гэвэл машин тавих зогсоолоосоо л эхэлмээр байна. Хүн бүрунаа тэрэгтэй болсон орчин цагт зогсоолгүй газарт дампуурах гэсэн ганцхан зам бий. Учир нь тэр газарт хүн очихоо байна. Үйлчлүүлэгчгүй байгууллага оршин тогтнохгүй нь ойлгомжтой.

Зогсоолгүй Улаанбаатарын тухай зовлон ярья гэвэл өчнөөн жишээ байна л даа. Гэхдээ яг өнөөдрийнх шиг нөхцөл үүсчихсэн үед яаж шийдэх вэ гэсэн гарц нь илүү чухал. Нийтийн тээврээр л хүмүүсээ зорчуулах бодлого барья, метротой болъё гээд хадуураад үр дүнгүй. Хэзээ ч барих метро юм. Аймаар их өртгөөр тансаг зогсоол барьж, төлбөрийг нь Лондон шиг өндөр тогтооё гээд нэмэргүй. Тэглээ гээд хүмүүс машинаа гэртээ орхиод өнөө муу хэдэн автобусандаа чихэлдээд зорчихгүй. Харин амьдралд ойр хэдэн санаа байна. Жишээ нь үдийн цайгаа уух гэж ирсэн хүн рестораных нь гаднаас машинаа ачууллаа гэж бодъё. Хоолоо зарж мөнгө олдог ресторан хоолыг нь авч орлоготой амьдруулдаг үйлчлүүлэгчдийнхээ машиныг зогсоох газрыг шийдээгүйнхээ төлөө мөнгө төлөх хэрэгтэй. Зүй нь бидний халааснаас гардаг жаран мянган төгрөг тэдний халааснаас гарвал шударга ёсонд нийцмээр байгаа юм. Үйлчлүүлэгчдийнхээ өмнөөс, ачуулсан машинуудынжаран мянган төгрөгийг төлөөд эхэлбэл рестораны эзэн нэг юм бодож эхэлнэ ээ дээ. Газар олдохгүй хэцүү байлаа ч ойр хавийнх нь нийлж хэрдээ таарсан давхар зогсоолын асуудал ярьж эхэлнэ гэдэгт эргэлзэх юм алга. Учир нь тэд хүнд хоол зарсныхаа төлөө ашиг олж байгаа. Ашгийнхаа багахан хэсгийг үйлчлүүлэгчийнхээ тав тухын төлөө зарах л ёстой.

Зогсоолтой, зогсоолгүй газруудын жагсаалтыг нийслэлээс зарлах бас нэг арга бий. Энэ дэлгүүрүүд зогсоолоо шийджээ, ийшээ очиж үйлчлүүлээрэй, тэр дэлгүүрүүд зогсоолгүй, холхон яваарай гэж байнга сануулаад байвал үйлчлүүлэгчдээ боддоггүй байгууллагууд нэгийг санаж, хоёрыг сэдээд л эхэлнэ.

Зогсоолгүй хотхонуудыг ч журамлах арга байгаа. Зогсоолгүй орон сууц барьсан компаниуд байрнуудаазах зээлийн үнээс гучин хувиар хямдруулж зарахаас аргагүй нөхцөлийг үүсгэчихье л дээ. Тэгж болох өчнөөн гарц бий. Эхнээс нь хууль, журам гаргаад шийдэх түмэн боломж байгаа.Мэдээж “Та байраа хямдруул” гэж шууд шахна гэж юу байхав. Тэгэхээс аргагүй нөхцөл үүсгэх эрх, гарц нь шийдвэр гаргагчдад байж л таараа. Биднийх шиг зовлонг туулаад гарсан улсын туршлага гэж бэлэн хоол байна. Судлаад гарцыг нь олооч гэж л бид тэднийг олсон орлогоосоосуутгуулан барин тэжээж байгаа.

Ц.БААСАНСҮРЭН

2014 оноос Хөдөлмөрийн яамны харьяа Хөдөлмөр эрхлэлтийн үйлчилгээний төв, Монголын Залуучуудын холбооны дэргэдэх Залуучуудын Хөдөлмөрийн төв бирж хамтран Монгол анх удаа явуулын хөдөлмөрийн биржийг ажиллуулж эхэлсэн билээ. Явуулын хөдөлмөрийн бирж нь өнгөрсөн онд Чингэлтэй, Баянзүрх, Сонгинохайрхан, Сүхбаатар, Баянгол дүүргийн зарим хороод,томоохон автобусны буудал, их дээд сургуулийн хотхонд очиж ажилгүй иргэдийг ажилд зуучлах, зөвлөгөө мэдээллээр хангах үйлчилгээг үзүүлсэн юм. Тэгвэл энэ жил төвийн зургаан дүүргийн хөдөлмөрийн хэлтэстэй хамтран бүх хороонд очиж ажилгүй иргэдэд хөдөлмөр зуучлалын үйлчилгээ үзүүлэхээс гадна алслагдсан дүүргүүд болох Багахангай, Налайх, Багануур дүүргүүдэд очиж ажиллахаар төлөвлөөд байгаа гэнэ. Явуулын хөдөлмөрийн биржийн нэг давуу тал нь хорооны ажилгүй иргэдээс намрын ургац хураалт, бүтээн байгуулалтын салбарт ажиллах хүсэлтэй залуучуудыг бүртгэж бригадын зохион байгуулалтанд оруулж, сургаж бэлтгэн ажлаар хангах юм байна.

БОНХАЖ-ын сайд Д.Оюунхорол Зүүн хойд Азийн Аялал жуулчлалын форум (IFNAT)-ын Япон дахь байнгын зөвлөлийн нарийн бичгийн дарга Коюү Танака, тус зөвлөлийн гишүүн Шинсакү Сүзүки нартай уулзжээ. Уулзалтаар ирэх наймдугаар сарын 20,21-нд Зүүн хойд Азийн аялал жуулчлалын 11 дэх удаагийн олон улсын форум (IFNAT)-ыг Улаанбаатар хотод зохион байгуулах талаар санал солилцсон байна.

MICE tourism буюу “Хурал зөвлөгөөн, үзэсгэлэн яармагийн аялал жуулчлал” сэдвийн дор зохион байгуулагдах эл арга хэмжээнд БНХАУ,Япон,ОХУ, БНСУ зэрэг орны мэргэжлийн 100 гаруй төлөөлөгчид, Монголын талаас мөн тооны төлөөлөгчид оролцох юм. Монгол Улс 2008 онд уг форумыг Улаанбаатарт зохион байгуулснаас хойш жил бүр идэвхтэй оролцож ирсэн. Өнгөрсөн жил Японы Китакюүшю хотод зохион байгуулагдсан билээ.

Жил бүр уламжлал болон зохион байгуулагддаг энэхүү арга хэмжээ нь бүс нутгийн аялал жуулчлалын салбарт тулгарч байгаа хүндрэлтэй асуудлуудыг хэлэлцэж, тэдгээрийг даван туулах гарц гаргалгааг хамтран боловсруулах, аялал жуулчлалын салбарт бүс нутгийнхаа улс орнуудтай харилцах харилцаагаа улам бататгах, туршлага, мэдээлэл солилцох зэрэг олон талын ач холбогдолтой юм.