Нийслэлийн Засаг дарга “Улаанбаатар хотын дулаан хангамжийн 3 а,б,в гол шугамыг ф600/500 болгон өргөтгөх зураг төсөл, барилга угсралтын ажлыг зохион байгуулж, хяналт тавих Ажлын хэсэг байгуулах тухай” А/217 дугаар захирамж гаргалаа. Ажлын хэсгийн даргаар нийслэлийн Засаг даргын Хот байгуулалт, хөрөнгө оруулалтын асуудал хариуцсан орлогч С.Очирбат ажиллана. Захирамжаар Улаанбаатар хотын дулаан хангамжийн 3 а,б,в гол шугамыг ф600/500 болгон өргөтгөх зураг төсөл, барилга угсралтын ажлыг зохион байгуулж, хяналт тавьж ажиллахыг Ажлын хэсэгт үүрэг болголоо.
Month: March 2015
Монгол Улсын ШУА-ын Химийн шинжлэх ухааны доктор, Төрийн шагналт академич Түдэвийн Ган-Эрдэнэ “МИНИЙ МЭДЭХ УУРАГ” сэдвээр энэ сарын 19-нд Тусгаар тогтнолын ордонд лекц уншсан. Уг лекцийг хүргэж байна.
Монгол оронд орчин цагийн шинжлэх ухааны олон салбар хөгжиж эхэлсэн тэр л үед уургийн химийн судалгаа мөн хөгжлийнхээ эхлэлийг тавьсан байдаг. Энэ үеэс бид хүнс болон анагаах ухааны салбарт уургийг шинжлэх ухааны аргаар тодорхойлж эхэлсэн. Бид зөвхөн уургийн агуулга хэмжээг нь тодорхойлохоос гадна түүний бүтэц, бүрэлдэхүүнийг нь ч тодорхойлж судлаж эхэлсэн нь уургийн организмд гүйцэтгэдэг үүргийг тайлбарлах эхлэлийг тавьсан нь салбарын том хөгжил дэвшил байлаа. Уураг нь 20 төрлийн амин хүчил өөр хоорондоо пептидийн холбоогоор холбогдсон гинжин хэлбэртэй биомолекул. Генийн мэдээлэл агуулдагуураг дахь амин хүчлүүдийн дэс дарааллыг уургийн анхдагч бүтэц гэнэ. Уургийн гинжин молекул дахь альфа спирал, ветта бүтцийг хоёрдогч бүтэц гэнэ. Уургийн орон зайн бүтцийг гуравдагч бүтэц гэдэг. Дөрөвдөгч бүтэц гэжхэд хэдэн уургууд хоорондоо харилцан үйлчилэлцэж оршин тогтнох орон зайн бүтцийг хэлнэ.
ШУА-ийн Химийн хүрээлэнд О.Батмөнх, Б.Доржпалам, Энзимологийн төвд Ж.Цэрэндэндэв, Эрүүл ахуй, халдвар, нян судлалын улсын институтэд Д.Дандий, МУИС-д Д.Пүрэв, Ц.Даш, МУИС, ШУА-ийн Физикийн хүрээлэнд Т.Гунаажав, Д.Нямаа тэргүүтэй судлаачидуураг, ферментийг ялган цэвэрлэх, уургийн аминхүчлийн бүрэлдэхүүн, дэс дарааллыг тогтоох, уургийн молекулын хөдөлгөөнийг бодох зэрэг судалгааны ажлуудыг онолын харьцангүй өндөр түвшинд хийж гүйцэтгэж уургийн шинжлэх ухааны үндэс суурийг тавьсан. Зарим үр дүн үйлдвэр практикт нэвтэрч, Энзимологийн төв химотрипсин зэрэг субстанцийг экспортолж ч байв.
Уургийн судалгааны салбарт миний хийж гүйцэтгэсэн ажил:
Пепсин,химозин, катепсин
Монгол орны эндемик амьтан болох сарлаг ба тэмээний ходоодноос пепсин, пепсиноген; хурганы ходоодноос химозин ферментүүдийг биохимийн судалгаанд 1980-аад оны эхээр шинээр нэвтэрч эхлэж байсан аффины болон бусад хроматографын аргуудыг хослуулан идэвхтэй хэлбэрийг нь алдагдуулалгүй цэврээр ялган авч, N-төгсгөлийн амин хүчлийн дарааллыг анх тогтоосон нь уургийн химийн тэр дундаа энзимологийн салбарыг шинэ мэдлэгээр баяжуулсан ажил болсон. Мөн түүнчлэн дэлүүний катепсин В, Н-ийн анхдагч бүтэц, дисульфидийн холбооны байршлыг тогтоон, орон зайн бүтцийн моделийг тооцоолон гаргаж, пептидазын идэвхи үйлчлэлийн механизмыг тайлбарлав.
Убикютинтэй төстэй уураг салгагч ферментийн субстрат, ингибитор
Энэ ажлын зорилго нь убикютинтэй төстэй уургуудыгсалгагч ферментийн ингибитор, субстратыг нийлэгжүүлэн гарган авах, тэдгээрийг ашиглан убикютинтэй төстэй уургийг салгагчшинэ ферментийг олж илрүүлж, тодорхойлоход оршиж байв. Убикютин (Ubiquitin) нь 76 аминхүчлээс бүрдсэн, орон зайн маш тогтвортой бүтэцтэй, эукариот организмд байдаг уураг. 1970-аад оны сүүлээс эхлэн A. Ciechanover, A. Hershko, I. Rose наруг уургийг судлан организмд гүйцэтгэх үүргийг тайлбарлаж 2004 онд Химийн ухааны салбарт Нобелийн шагнал хүртсэн. Убикютин нь С-төгсгөлийнхөө глицины карбоксилийн бүлгээр өөр уургийн лизиний хажуугийн ипсилон амин бүлэгтэй гурван үе шаттайгаар, зохих ферментүүдийн тусламжтай изопептидийн ковалентын холбоогоор холбогдож тэр уургийг убикютинжүүлдэг. Бие организмд нэгэн мөчид нийлэгжсэн уургууд зохих хугацаа, тодорхой нөхцөлд убикютинжих “тавилан”-тай бөгөөд энэ нь уураг задралд орж, шинэ уураг нийлэгжих процессийг эхлүүлдэг. Убикютин нь организмд дангаараа болон өөр уургийг убикютинжүүлсэн хэлбэртэй байхын зэрэгцээ полиубикютин үүсгэсэн хэлбэрээр тохиолддог. Убикютиний молекул бүтэцдээ полиубикютин үүсгэх чадвартай лизиний долоон үлдэгдэлтэй ба өөр хоорондоо убикютинжиж, хоёроос долоо хүртэл мономерээс бүтсэн полиубикютин үүсгэдэг. Организмд 48 дахь лизинээр убикютинжиж үүссэн полиубикютин элбэг тохиолддог батетраубикютинээр тэмдэглэгдсэн уургийг задралд оруулдаг протеасомын комплексын ферментүүдийн үйлчлэлийн механизм хамгийн их судлагдсан болно. Убикютиныг организмд үүргээ гүйцэтгэсэний дараа холбогдсон уургаас нь салгадаг цистейны төрлийн ферментүүдийг убикютин салгагч фермент (Deuiquitinating enzymes-DUBs) гэнэ. Энэ ферментүүдийг дотор нь убикютиныг процессинг хийдэг UCH (Ubiquitin C-terminal hydrolase), уургаас убикютин салгадаг мөн полиубикютиныг мономер болгон задладаг UBP (Ubiquitin specific processing protease) гэж хоёр ангилдаг. Эдгээрийн зэрэгцээ организмдSUMO (Small ubiquitin like modifier), ISG15 (Interferon stimulating gene), Nedd8 (Neural precursor cell-expressed developmentally downregulated) гэх мэтийн арав гаруй убикютинтэй төстэй уургууд олдсон. Убикютинтэй төстэй уургууд нь убикютины нэгэн адил тэмдэглэсэн уургаасаа уг уургуудыг зохих ферментүүдийн тусламжтайгаар салгадаг. Убикютинтэй төстэй уургуудыг салгадаг ферментүүд ULP (Ubiquitin-like protein processing protease) нь бас л цистейны төрлийн ферментүүд. Зөвхөн металл агуулсан изопептидаз нь дээрх ангилалд ордоггүй одоогийн байдлаар илэрсэн ганц фермент юм. Ер нь шинэ ферментүүдийг олж илрүүлэх, шинж чанарыг нь тодорхойлоход сайн субстрат, ингибитор их хэрэгтэй байдаг. Убикютинтэй төстэй уургуудыг салгагч ферментүүдийн субстрат, ингибитор гарган авахад уг уургийн орон зайн бүтцийг нь алдагдуулахгүйгээр С-төгсгөлийг тио-нийлмэл эфир болгон идэвхижүүлэх нь чухал. Ингэж гарган авсан убикютинтэй төстэй уургийн С-төгсгөлийн нийлмэл тиоэфиртэй бага молекултай функцонал бодисуудыг урвалд оруулан убикютинтэй төстэй уургуудын субстрат ба ингибиторыг нийлэгжүүлсэн. Жишээлбэл, FLAG-Nedd8 нийлмэл тиоэфирийг Glycyl vinylmethyl sulfone-тай урвалд оруулан FLAG-Nedd8-VS ингибиторыг мөн Nedd8 нийлмэл тиоэфирийг glycyl-7-amido-4-methylcoumarin (AMC)-тай оруулан Nedd8-AMC субстрат гарган авсан. Гарган авсан Nedd8-ын субстрат ба ингибиторыг молекул жинг нь масс спектрийн аргаар, идэвхийг убикютин салгагч фермент UCH-L3 ашиглан тодорхойлж зөв нийлэгжсэнийг тогтоосон. Харин ISG15-ын уламжлалуудыг цэврээр ялган молекул жинг тодорхойлж чадаагүй ч идэвхийг амьтны эсийн дээр туршиж идэвхитэй хэлбэрт нийлэгжүүлснийг нь батласан.
Nedd8 салгагч фермент
Нийлэгжүүлж гарган авсан FLAG-Nedd8-VS ингибитороор хулганын L–M(TK-) эсийн хандыг тэмдэглэн UCH-L3 болон актин оллоо.Үүний зэрэгцээ SENP8 фермент шинээр олж илрүүлсэн ба SENP8 ферментийг рекомбинант SENP8 уургийн эсрэг биеийг ашиглан шинжилж дүнг баталгаажуулав. Мөн түүнчлэн рекомбинант SENP8 ферментээр Nedd8-AMC субстратыг таслахад Км утга нь Ub-AMC-ыг таслахаас 100 дахин их байв. Энэ бүгдээс шинээр илрүүлсэн SENP8 фермент нь Nedd8-ыг салгагч фермент болох нь гарцаагүй батлагдаж байгаа учир DEN1 гэж нэрлэв. DEN1 фермент нь олон газар Nedd8 -аар тэмдэглэгдсэн куллины уургаас Nedd8–ыг сайн салгаж байгаа нь давхар баталгаа болж байна. Уг нь DEN1 нь Ubiquitin-like protease-ULP ангилалд багтдаг. Энэ ангиллын 8 SENP ферментүүдийн дотор DEN1 нь филогенетикийн хувьд хамгийн алсдагдсан фермент байв. ULP ангиллын ферментүүд нь зөвхөн SUMO-г салгадаг гэж үзэж байсан бол шинээр тодорхойлсон фермент DEN1 нь Nedd8-ыг салгагч фермент болохыг анх удаа тогтоолоо. Рекомбинантын аргаар гарган авсан DEN1 болон Nedd8–Aldehyde ингибитор хоёрыг холбож тогтвортой комплекс үүсгэн, үүссэн комплексийн орон зайн бүтцийг рентген туяаны аргаар тодорхойллоо. DEN1 болон Nedd8 хоёр уураг нь бие биедээ харилцан сайн таарч тохирч байгааг уургийн орон зайн бүтцийн зураг дээр үзүүлэв. Ингэж DEN1 бол Nedd8-ийг салгагч физиологийн фермент болох нь батлагдлаа.
ISG15-ыг салгагч фермент
Хулганы L-M(TK-) эсийн ханд нь ISG15-AMC субстратыг задлаж байсан учраас ханданд ISG15-ыг салгагч фермент байгаа нь тодорхой. Дээрхи хандыг HA-ISG15-VS-аар тэмдэглэж Isopeptidase T болон убикютин салгагч фермент ULP14-ийголсон. Харин HA-ISG15-VS-аар тэмдэглэгдэнэ гэж хүлээж байсан ISG15-ыг салгагч фермент UBP43-ыг энэ болон өөр олон төрлийн эсийн ханд дотроос олж илрүүлж чадсангүй. Isopeptidase T нь тетраубикютин салгаж моноубикютин болгодог идэвхитэй. Идэвхитэй төвдөө тетраубикютинтэй харилцан үйлчилдэг орон зайтай учраас убикютины хоёр домайнаас бүтсэн ISG15-тэй харилцан үйлчлэлцэж ISG15-AMC-ыг таслах эсвэл ISG15-ыг про хэлбэрээс нь идэвхитэй хэлбэрт нь оруулах идэвхи үзүүлэх боломжтой нь ингэж илрэв. Энэ таамаглалаа батлахын тулд ISG15-AMC-ыг Isopeptidase T-гээр таслах үед дээрээс нь чөлөөт убикютин хийж өгөхөд Isopeptidase T-гийн идэвхи нэмэгдэж байгаа нь үүнийг ахин батлаж байна. Ийм учраас Isopeptidase T бол ISG15 уургийг холбогдсон уургаас салгагч жинхэнэ физиологийн фермент нь биш болж байгаа юм. Харин вирусийн гаралтай ISG15 уургийг салгагч фермент олдов. САРС корона вирус нь халдвар авсан эс дотор өөрийгөө бий болгоход хэрэгтэй уургууд агуулсан полипротейн нийлэгжүүлдэг. Энэ полипротейн нь өөрийгөө тодорхой газар нь таслаж идэвхижүүлдэг ферментүүд агуулдаг. Эл ферментүүдийн нэг 316 амин хүчилтэй папайнтай төстэй фермент. САРС вирусээр өвчилсэн хүн, амьтанд интерфероныг бусад эм, тариатай хослуулан хэрэглэхэд эдгэрэлт хурдан байгаа ажиглагдсан. Үүнээс уг ферментийг ISG15-ыг салгагч фермент байж болох юм гэсэн таамаглал дэвшүүлэв. Ингээд ISG15 нь убикютинтэй төстэй хоёр домайнтай учир түүнтэй төстэй дараалан залгагдсан хоёр убикютин бүхий субстрат DiUb-AMC шинээр нийлэгжүүлж ISG15-AMC, Ub-AMC-тай зэрэгцүүлэн хэрэглэв. Шинээр нийлэгжүүлсэн DiUb-AMC субстрат нь дээрхи хоёр ферментийн өвөрмөгц идэвхийг тодруулахад ихээхэн тус дэм болов. САРС коронавирусын папайнтэй төстэй уураг задлагч PLpro фермент нь ISG15-AMC субстратыг маш сайн таслаж DiUb-AMC, Ub-AMC-ыг муу таслаж байхад харин Isopeptidase T фермент нь ISG15-AMC субстратыг маш муу, Ub-AMC-ыг тааруухан DiUb-AMC субстратыг маш сайн таслаж байв. Эндээс САРС корона вирусын папайнтэй төстэй уураг задлагч PLpro фермент нь ISG15 уургийг салгагч фермент болох нь үндсэндээ танигдсан. Шинэ идэвхийг хөдөлгөөнгүй баталгаажуулахын тулд убикютинтэй төстэй ISG15 уургийн өмнөгч урьтал хэлбэр болох ISG17, тетраубикютин зэрэг уургуудыг субстрат болгон ашиглалаа. Туршилтын дүнг харьцуулан үзэхэд ISG15-ыг салгах идэвхи нь САРС корона вирусын папайнтэй төстэй PLpro фермент нь Isopeptidase T ферментээс хамаагүй өндөр байв. Мөн энэ фермент нь тетраубикютин субстратыг эхлээд диубикютин болгож таслаад дараа нь моно убикютин болгож байхад Isopeptidase T нь тетраубикютиныг шууд моно убикютин болгон задлаж байлаа. Цуврал туршилтуудын үр дүнгүүдийг нэгтгэн дүгнээд САРС корона вирусын папайнтэй төстэй PLpro фермент нь ISG15-ыг салгагч фермент мөн гэж үзэв. Бусад судлаачид ийм үр дүнд хүрсэн тухай хэвлэж нийтлэсэн нь энэ ажлын бас нэг баталгаа болсон. САРС корона вирусын папайнтэй төстэй уураг задлагч PLpro ферментийн ISG15 уургийг салгагч шинэ идэвхи нь САРС корона вирусаар халдварласан хүн, амьтны өвчнийг анагаах эмийг олж илрүүлэхэд том боломж олгож байгаа юм ач холбогдолтой.
Эх орны уурагт түүхий эдийг ашиглах талаар хийсэн ажил
Онолын судалгааны дээрх ажлын зэрэгцээ бидуурагт түүхий эд (хүнсний зориулалттай болон хүнс, хөнгөн үйлдвэрийн хаягдал хоёрдогч түүхий эд): ээдэмцэр, шар сүү, арьс ширний год хаягдал, шар буурцаг, пивоны хаягдал дрожжи, малын элэг, цус, нойр булчирхай, тархи, шөрмөс, шилзэргийг иж бүрэн боловсруулж, ашиглах судалгааны ажлыг явуулж ирсэн. Үүний дүнд сүүний хуурай уураг, желатин, гемагуулсан биобэлдмэл, шар сүүний уураг болон микро биологийн тэжээлт орчны суурь-пептон, сүүний уургийн пептид, амин хүчил дээр суурилсан “Ампет” био бэлдмэл, коллаген, шар буурцаг болон элэгний задраг г.м. нилээд олон төрлийн био бүтээгдэхүүн гарган авах арга, технологи боловсруулж зүгшрүүлэн үйлдвэр практикт нэвтрүүлсэн ба нэвтрүүлэхээр ажиллаж байна. Судалгааны үр дүнд шинэ бүтээл, 7 патентын эрх хамгаалсанаас 1 нь АНУ-ын патент болно. Үндэсний стандарт 6, техникийн норм 1, технологийн заавар 8-ыг боловсруулсан. Дээр дурьдсан үйлдвэр практикт нэвтрүүлсэн бүтээгдэхүүнүүдээс заримыг, тухайлбал хуурай уураг–казейнат натрыг ихээхэн хэмжээгээр Хятад, Герман, Японулсад пептоныг бага хэмжээгээр Финланд, Чехословак зэрэг орнуудад экспортолж байв. Одоо гарааны компани байгуулах зорилт тавин ажиллаж байна.
Улаанбаатар хотын Захирагчийн ажлын алба, ”Нийтийн үйлчилгээний Улаанбаатар нэгтгэл”, “Улаанбаатар их сургууль” хамтран ногоон байгууламжийн цэцэрлэгч бэлтгэх 14 хоногийн хугацаатай сургалт зохион байгуулж сертификат гардууллаа. Нийт 100 хүн цэцэрлэгжүүлэгч ойжуулагчийн сургалтад хамрагдаж ногоон байгууламжид тарих мод сөөгийг сонгох, нүх шуудуу ухаж бэлтгэх, хөрс бэлтгэх, мод сөөг цэцгийг тарих арга технологи, арчлах бордох услах, зүлэгжүүлэх, мод сөөгийг хэлбэржүүлэх, хамгаалах, өвөлжүүлэх ажлын дадлагыг эзэмшсэн бөгөөд сургалтыг Улаанбаатар их сургуулийн мэргэжлийн багш нар удирдан явуулав.
Эдгээр цэцэрлэгч “Нийтийн үйлчилгээний Улаанбаатар нэгтгэл”-д ажиллаж, нийслэлийн ногоон байгууламжийг нэмэгдүүлэхэд гар бие оролцох юм.
Төмөр замын инженерүүдийн нэгдсэн чуулган энэ сарын 20-нд буюу өнгөрөгч Баасан гаригт боллоо. Уг чуулганыг Зам тээврийн яамны дэмжлэгтэйгээр УБТЗ ХНН, “Монголын төмөр зам” ТӨХК, Төмөр замын нэгдсэн холбоо, Монголын төмөр замын инженерүүдийн холбоо зэрэг төмөр замын салбарт үйл ажиллагаагаа явуулдаг төрийн өмчит болон төрийн бус байгууллагууд хамтран зохион байгуулсан юм. Чуулганаар төмөр замын салбарт нэвтэрч буй өөрчлөлт шинэчлэл, шинэ техник, технологи, инновацийн талаар тус салбарын мэргэшсэн инженерүүд сонирхолтой илтгэл тавьж хэлэлцүүллээ. Тухайлбал, манай улсад хүнд даацын төмөр замын норм, норматив байдаггүй бөгөөд үүнийг хэрхэн бий болгох тухай, төмөр замын дохиолол холбооны байгууламжийн техник технологи асар хурдтай хөгжиж, өндөр түвшинд хүрсэн. Ойрын ирээдүйд галт тэргийг сансраас хиймэл дагуулын тусламжтайгаар удирдах технологи бий болсон зэрэг сонирхолтой сэдвийг төмөр замын инженерүүд хэлэлцэн, чуулав.
Мөн шинэ төмөр замын бүтээн байгуулалтын ажил, төмөр замын барилгын ажилд тулгамдаж буй хүндрэл бэрхшээл, “Монголын төмөр зам” ТӨХК-ий үйл ажиллагаа, Ухаахудаг-Гашуун сухайтын төмөр замын төслийн явцын талаарх цаг үеийн мэдээллийг холбогдох албаны хүмүүс танилцуулсан юм. Чуулганы турш нийт цаг үеийн холбогдолтой 15-16 илтгэл тавив. Энэ үеэр салбарын холбоод өөр өөрсдийн чиглэлээр хийж байгаа, хойшид хийх, тулгамдаж буй асуудлуудаа ярилцлаа. Төмөр замчдын хэлснийг улс төрчид, нам эвслүүд нь буруугаар ашиглах, өөрөөр ярих тохиолдол элбэг байдаг нь үнэн. Төмөр замын нэгээхэн хэсэгт тулгамдаж байгаа асуудлыг нийтээр нь хамруулан ярьдаг, улс төржүүлдэг гэхчлэн хүндрэл бий. Иймээс төмөр замын инженерүүд нэгдсэн нэг бодлоготой, нэгдмэл дуу хоолойтой, ижил зорилготой, техникийн нэгдсэн бодлого явуулдаг байх зайлшгүй шаардлага тулгарчээ. Тийм ч учраас тус чуулганыг зохион байгуулж байгаа гэдгийг албаны хүмүүс дурьдаж байлаа. Мөн чуулганаар Нэгдсэн холбооны дэргэд мэргэжлийн техникийн зөвлөл байгуулж ажиллахаар тохиролцлоо. Чуулганы үдээс өмнө 12-13 инженер өөр, өөрийн чиглэлээр танилцуулга хийсэн бөгөөд үдээс хойш Монголын төмөр замын нэгдсэн холбооны дэргэдэх мэргэжлийн техникийн зөвлөл байгуулах, чуулганд оролцогчидтой чуулганаар хэлэлцсэн асуудлуудын талаар санал солилцох асуудал зэрэг багтсан байна.
Чуулганд оролцогчдод УБТЗ-ын дарга Л.Пүрэвбаатар баяр хүргэж үг хэлэхдээ “Монгол Улсадтөмөр замын салбарын инженерийн болон менежментийн үйл ажиллагаа зэрэгцэн хөгжиж тус салбарын өнгө төрхийг тодорхойлж байна. Энэхүү мэргэжлийн нэр хүндтэй үйл хэргийг үндэсний инженерүүд тэргүүлж, мөн өөрсдөө менежментийг хамт авч яваад нь бид талархах хэрэгтэй. Инженер хүн удирдагч болж болохоос бус менежер хүн инженерийн үүрэг гүйцэтгэх боломжгүй гэдгийг энд цохон тэмдэглэмээр байна” хэмээсэн юм. Чуулганы завсарлагаанаар түүнээс цөөн асуултад хариулт авлаа.
–Төмөр замын инженерүүд нэгдсэн чуулганаа хийж байна. Чуулганы зорилго, ач холбогдлыг та хэрхэн харж байна вэ?
-Төмөр замын инженерүүдийн мэргэжлийн чуулган өндөр ач холбогдолтой. Тэр тусмаа төмөр замын тухай маш их ярьж байгаа энэ үед. Ерөөсөө төмөр зам барьж байгуулах, ашиглалтад оруулахад хамгийн эхний чухал баримт бичиг бол ТЭЗҮ байдаг. ТЭЗҮ дээр үндэслэж улс төрийн шийдвэр хүртэл гардаг. Ийм зарчимтай. Харин төр засгийн шийдвэрийг үндэслэж ТЭЗҮ гардаг зарчим хаана ч байхгүй. Гэтэл манайд ийм байдалтай явж ирсэн тал бий. Энэ алдаа дутагдлыг төмөр замын инженерүүдийн чуулган засч залруулах байх. ТЭЗҮ гараагүй асуудалд төр засаг шийдвэр гаргах ямар ч боломжгүй. Үүнийг эсрэгээр хийж ирсэн үе бий.
–Манай төмөр замын инженерүүдийн ур чадвар ямар түвшинд байна. Энэ салбарт хичнээн инженер бэлтгэгдэн гарсан бэ?
-Монгол Улсын төмөр замын салбарын үе үеийн инженерүүдийг тоолох юм бол нийт 3000 орчим инженер бэлдсэн байдаг. Тэдний тал нь хуучин ЗХУ-ын Санктпетрбург, Москвагийн олон зууны түүхтэй Төмөр замын дээд сургуулийн төгсөгчид. Тэдний үед УБТЗ барьж байгуулагдаж, ашиглалтад орж, Оросын мэргэжилтнүүдээс Монголчуудад шилжсэн. Одоо УБТЗ-ын бүх инженер монгол хүн. Төмөр замын асар нарийн зохион байгуулалттай инженерийн байгууламжийг тэд л авч явж байна. Төмөр зам бол маш нарийн зохион байгуулалттай суурь бүтэцтэй байдаг. Зам төмөр, бетон дэр, түүний бэхэлгээ, түүн дээгүүр явуулах хөдөлгөөн зохицуулалтыг маш нарийн автоматжуулсан, хагас автоматжуулсан төхөөрөмжөөр хэрэгжүүлдэг. Улаан, ногоон дохиог асаахын тулд техникийн болон аюулгүй байдлын маш их бэлтгэл хангаж байж хийдэг. Хүний хүчин зүйл, нөлөөлөл бараг байхгүй. Аюулгүй байдлын үүднээс хүн алдаа гаргаж болно. Техникийн системийг бол алдаа гаргахгүй байх хэмжээнд хийж болдог. Өнөөдөр төмөр замын суурь бүтэц, татах хүчний үйлдвэрлэл, удирдлага зохион байгуулалт IT буюу мэдээллийн технологи дээр суурилдаг боллоо. Тэр нь, дараагийн хөгжлийн шатанд орж байгаа гэсэн үг.
–Монгол Улс төмөр замтай болох тухай сүүлийн үед ихээхэн яригдаж байгаа. Энэ асуудал ямар шатандаа байна вэ?
-Манай улс хурд, даац сайтай төмөр замтай болох хүсэл хүн бүрт бий. Гэхдээ манай улсын хувьд хурдны гэхээсээ илүү хүнд даацын төмөр зам нэн шаардлагатай байна. Төмөр замын салбарт Европын стандартыг түлхүү хэрэглэнэ гэдэг нь өрөөсгөл ойлголт. Европ нутаг дэвсгэрийн хувьд бага тул хурдны, түргэн эргэлт хийх төмөр замуудыг түлхүү хөгжүүлдэг. Гэтэл Хойд Америк, Орос зэрэг орнуудад хол зам туулдаг, хүнд даацын замуудыг хөгжүүлдэг.Манай улсад энэ туршлага их чухал гэв.
Төмөр зам гэх ерөнхий ойлголтын цаана вагон, зүтгүүр, хөдөлгөөн, холбоо, эрчим хүч, замын зэрэг нарийн мэргэжлүүд багтдаг бөгөөд эдгээр холбоо нэгдэн тулгамдаж буй асуудлуудаа хэлэлцэн, нэгдсэн ойлголтод хүрч, харьяа төрийн байгууллагуудад уламжлах зорилгоор ийнхүү чууллаа.
Америкчуудын монгол гэрээс санаа авч сэдсэн SIP (Structural Insulated Panel) гэх технологийг дэлхий нийтээрээ ашиглах боллоо. СИП технологийг Америкаас гаралтай гэх боловч канадчууд улам боловсронгуй болгож дэлгэрүүлсэн юм. Энэ технологиор байшин барья гэвэл хямдын дээр дулаан хадгалах чадвар нь энгийн барилгаас тав дахин илүү, дуу чимээ сайн тусгаарладаг, газар хөдлөлтийн есөн баллд тэсвэртэй, ашиглалтын зардал бага бөгөөд хүссэн шийдэл, загвараараа барьж болох давуу талтай юм байна. СИП технологиор барьсан байшинг тоосгон байшинтай харьцуулбал хоёр дахин хямд. Галд өртөх аюул бага, салхи жавар нэвтэрдэггүй аж. Ижил төстэй барилгуудаас 10 дахин хурдан сүндэрлэдгээрээ цаг хугацааг ихэд хэмнэдэг. 15 см зузаан SIP хавтан 150 см зузаан тоосгон ханатай тэнцэнэ гэсэн. Монгол гэрээс улбаатай СИП гэх энэ технологи үүгээрээ хүмүүсийн анхаарлыг татаад байгаа юм. Та бид монгол гэрийн давуу талуудыг хуруу даран хэлж чадна. Дулаан алддаггүй, агааржуулалт сайн, газар хөдлөлтөд тэсвэртэй, зөөж буулгахад хялбар, олон дахин буулгаж, босгож болдог гээд авууштай юм олон. Энэ бүгдийг америкчууд хараад монгол гэрийн дөрвөлжин буюу байшингийн хувилбарыг нь бодож олоод шинэ технологийн үүсгэлийг тавьсан нь СИП. Маш өндөр даралтаар шахаж боловсруулсан хавтангийн завсар сайн чанарын хөөсөнцөр дулаалга хийж, барилгын хавтанг үйлдвэрлэх технологийг SIP технологи гээд байгаа юм.
Манайх шиг цаг уурын нөхцөлтэй, хөгжиж буй орнуудад энэ технологиор байшин баривал орон сууцны хомсдлоос хурдан гарах боломжтой гэж үздэг юм байна.
Энэ барилгын нэг метр квадратын үнэ 200-280 ам.долларын үнэтэй гэж тооцоолдог.
СИП хавтан нь экологийн аюулгүй байдлын хамгийн өндөр шаардлагад нийцсэн байдаг бөгөөд хавтангийн 98 хувь нь модны үртэс байдаг нь барилгад ашиглаж байгаа материалуудаас байгалийн цэвэр бүтээгдэхүүн хамгийн их орсон гэдэг шаардлагыг хангадаг юм байна. СИП бас нэг онцлох зүйл нь ус даах чадвар өндөртэй, пенополистирол гэх дулааны материал нь шаталтыг өөрөө унтраах чадвартай гэнэ. Нэг метр ийм хавтан нь туушаараа 11 тонн хүнд жин даах хүчин чадалтай. Нано технологийн гайхамшгийг харуулж байгаа уг технологиор хувийн жижиг болоодхаус хэлбэрийн орон сууц, давхар цөөнтэй олон нийтийн барилгыг барихад тохиромжтой гэдгийг барилгын инженерүүд ярьж байна.
СИП технологиор 120-150 метр квадрат талбай бүхий барилгыг 4-5 хүнтэй бригад 14-20 хоногийн хугацаанд бүрэн угсардаг аж. АНУ-ын Мичиган мужид 1952 онд СИП хавтангаар байшин барьж байжээ. Тухайн үедээ уг байшинд 20-25 жилийн эдэлгээний баталгаа өгч байсан ч түүнээс ч олон жил өнгө төрхөө алдаагүй 1990 он хүртэл байсан гэнэ. Харин сүүлийн үед уг технологийн чанар улам дээшилж 60 хүртэлх жилийн эдэлгээг даана гэж үзэх болжээ.
Д.САРУУЛ
Улаанбаатар хотын худалдааны танхимын Удирдах зөвлөлийн гишүүн, UFC группын ерөнхийлөгч О.Амартүвшинтэй ярилцлаа.
–Улаанбаатар хотын худалдааны танхим байгуулах болсон шалтгаанаас яриагаа эхэлье. МҮХАҮТ–аас юугаараа ялгаатай юм болгэж гайхах улс цөөнгүй байгаа байх?
-Дэлхийн ихэнх хот худалдааны танхимтай. Тэр танхим нь бизнес эрхлэгчдийг төлөөлж,эрх ашгийг нь хамгаалж чаддаг. Бизнесийн орчныг сайжруулахын төлөө ажилладаг жишиг бий. МҮХАҮТ бол Монголын нийт бизнес эрхлэгчдийн эрх ашгийг хамгаалах зорилготой. Засгийн газар, УИХ-аас баталж байгаа хууль, тогтоомжид өөрчлөлт оруулахад бизнесийн дуу хоолойг хүргэхийн төлөө ажилладаг газар. Улаанбаатар хотын худалдааны танхим арай өөр. Нийслэлд үйл ажиллагаа явуулж байгаа бизнес эрхлэгчдийн нэгдмэл ашиг сонирхлыг хамгаалах зорилготой. Ер нь Монгол ирээдүйд хэр хөгжилтэй улс байх нь Улаанбаатарт бизнесийн орчин ямар байгаагаас хамаарна. Тодруулж хэлбэл Улаанбаатар хотын бизнес, хөрөнгө оруулалтын орчин Монголын хөгжлийнгол цэг. Улаанбаатарын худалдааны танхим байгуулагдсан гол шалтгаан гэвэл энэ л дээ.
–Төр бизнесээс өндөр рейтингтэй байсаар ирсэн.Уг нь баялаг бүтээж байгаа гэдэг утгаараа бизнесийнхэн хүчтэй баймаар. Гэтэл өнөөдрийг хүртэл бизнесийнхэн нэгдэж, өөрсдийнхөө төлөө хүчтэй дуугарсан удаагүй. Улаанбаатар хотын худалдааны танхим байгуулагдах болсон гол шалтгаан нь энэ болов уу гэж харж байна?
-Тэгж ойлгож болно. Монгол Улс хувийн хэвшилд тулгуурласан эдийн засгийг бий болгоно гэсэн сонголтыг аль ерэн онд хийчихсэн. Бизнес эрхлэгчид дуу хоолойгоо нэгтгэж, эрх ашгаа хамгаалж чадаагүйн хор хөнөөл өнөөдөр гарч байна л даа. Ойлгомжгүй байдалд орчихоод байна. Төр бизнесийнхэнд ажил олгогч мэт авирласан хэвээр өнөөдрийг хүрчихлээ. Уг нь төр ажлын байр бий болгодоггүй. Хувийн хэвшил л бий болгодог. Хувийн хэвшил, тэнд ажилладаг хүмүүс бол Улаанбаатарын иргэд. Зүй нь нийслэлийн хөрөнгө оруулалт хувийн хэвшилд тулгуурлаж хийгдэх ёстой. Хотын хувьд иргэдийнхээ аюулгүй, эрүүл орчинд амьдрах нөхцөлийг бүрдүүлэх, эмнэлэг сургуулийн үйлчилгээг хүртээмжтэй байлгах гэх мэт суурь үйлчилгээний асуудалд анхаарах ёстой. Нийслэл хөрөнгө оруулалтад анхаарах ёсгүй гэх гээд байна л даа. Улаанбаатар хоёр том зах зээлийн дунд оршдог. Ази, Европыг холбодог. Энэ утгаараа танхимын үндсэн үүрэг бол Улаанбаатар хотыг Азийн санхүүгийн төв болгох. Улаанбаатарыг Азийн санхүүгийн төв болгохын тулд бизнесийнхэнд хийх зүйл их бий. Гадны хөрөнгө оруулагч мөнгөө хийлээ гэхэд хөрөнгө нь баталгаатай, ажиллаж амьдарч, сурах орчин нь аюулгүй, цэвэр цэмцгэр, найрсаг хот болох боломжийг бүрдүүлэхийн тулд бизнесийнхэн нэгдэж байна.Бид нэгдэж чадвал хотын удирдлагуудтай зөв түвшинд ойлголцоно. Таны хэлсэнтэй санал нэг байна. Бизнесийнхэн өнөөдрийг хүртэл тус тусдаа дор бүрнээ асуудлаа шийдэх гэж их явсан. Нэгдмэл байгаагүйн хор хөнөөл нь ямар ч төлөвлөлтгүй барилгажилт, доголдолтой нийтийн тээвэр зэрэг өчнөөн асуудлыг үүсгэчихээд байна л даа.
–Хот өөрөө замаа барьдгийг болиулах нь танхимын нэг зорилго байх нь гэж ойлголоо…?
-Хотын хийгээд байгаа хөрөнгө оруулалт бол ерөөсөө л бизнес эрхлэгч, баялаг бүтээгчдийн өгч буй татвар. Улаанбаатарт амьдардаг иргэдийн цалингаасаа татварт суутгуулж буй мөнгөөр л хөрөнгө оруулалт хийдэг. Энэ мөнгийг дөрвөн жил болоод солигддог нийслэлийн иргэдийн төлөөлөгчид юунд яаж зарахыг хуваарилдаг. Бидний мөнгийг улстөрчид дураараа хуваарилж болохгүй. Танхимын зориод буй нэг чиг энэ л дээ. Нийслэлчүүдийн өгсөн татварыг хувь хүний үзэл сонирхол, сонгуулийн системд тааруулж хуваарилж болохгүй. Компаниуд татвараа төлж л байгаа бол буцаагаад хяналт тавьдаг, зарцуулалтад нь оролцоотой байдаг механизмыг бүрдүүлье гээд байгаа юм. Харилцан ярилцаж шийдэж байж зөв хөрөнгө оруулалт хийгдэнэ. Улаанбаатар хотын худалдааны танхим цаашдаа Улаанбаатарт хийгдэж байгаа хөрөнгө оруулалтад санал бодлоотусгахын тулд харилцан ойлголцож ажиллана. Бизнесийнхэн оруулж байгаа хөрөнгө оруулалтдаа эрсдэл хүлээдэг бол төр тэгдэггүй.
–Улаанбаатарыг Азийн санхүүгийн төв болгоно гэхээр Хонконг төсөөлөгдөж байна. Нийслэлээ Хонконг шиг хөгжүүлэхийн тулд ингэнэ гэсэн бодитой төсөөлөл байна уу?
-Удахгүй болох Монголын эдийн засгийн форумын үеэр Монголын мөрөөдөл 2030 онд хаана байх вэ, бид улс үндэстнээрээ, нэгдмэл эрх ашиг сонирхлоороо юу руу тэмүүлээд байна вэ гэдгээ ярилцаж томъёолно. Хүрэх цэгээ тодорхойлж байж яаж хүрэх вэ гэдгээ ярьцгаах ёстой. Гэтэл өнөөдөр Монгол Улс ийм тийм болно гэсэн зорилго, чиглэл алга. П.Очирбат Ерөнхийлөгчийг анх “Бид Азийн бар болно” гэхэд хүмүүс олон янзаар хүлээн авч байсан. Миний хувьд тухайн цагтаа хамгийн зөв томъёолол байсан гэж хардаг. Тэгэхээр Улаанбаатар хот монгол мөрөөдлийн хүрээндирээдүйд ямар байх ёстойгоо тодорхойлох учиртай. Газар зүйн байрлал бүс нутгийн онцлогоо харахаар Монголын хөгжил уул уурхайд тулгуурлах байх. Мэдээж мал аж ахуйгаа хөгжүүлж таарна. Үүнээс гадна санхүүгийн төв байх гэсэн зоригтой зорилгыг дэвшүүлчих хэрэгтэй. Гэтэл өнөөдөр хөрөнгө оруулагчдад найрсаг орчин бүрдэж амжаагүй байна. Гадны хөрөнгө оруулагчид Улаанбаатарт ирж санхүүгийн институц байгуулъя гэхэд хөрөнгө нь, данс нь, зорчих эрх нь баталгаатай байх ёстой. Улаанбаатар хотын худалдааны танхимын нэг гол үүрэг бол ийм орчныг бүрдүүлэхийн төлөө нөлөөлж ажиллах.
–Улаанбаатар хотын худалдааны танхим хөрөнгө оруулалтын таатай орчныг бүрдүүлэхийн тулд ингэнэ, тэгнэ гэсэн нарийн төлөвлөгөө гаргаж амжаагүй ч танд санаа оноо байгаа байх?
-Төрөөс хийж буй хяналт шалгалт давхардсан, ойлгомжгүй, төр хэтэрхий давамгай оролцож байгаа нь хөрөнгө оруулалтын орчинд сөргөөр нөлөөлж байна л даа. Жишээ нь өнөөдөр Монголд ороод ирчихсэн үйл ажиллагаа явуулж буй 200 орчим гадны хөрөнгө оруулагч хилээр гарах эрхээ хасуулсан байна. Шалтгаан нь янз бүр байх. Гэхдээ тэр хүн нутагтаа очих, зорчих эрхээ эдэлж чадахаа байна гэдэг сайн зүйл биш.
–Жастин Капла шиг байдалд орчихсон хүмүүс ийм олон байдаг хэрэг үү?
-Тийм тоо гарсан байна лээ. Хотел Монголиа гэссэн парадоксындор байж байгаа улсын тоо. Үүнээс гадна 2500 орчим монгол иргэн зорчих эрхээ хасуулсан байгаа. Дандаа л хувийн хэвшилд ажил төрөл эрхэлдэг хүмүүс. Бас нэг анхаарал татсан асуудал бий. Өнөөдөр 3500 гаруй татвар төлөгчийг цагдаа, хууль хяналтынхан шалгаадхэрэг үүсээд явж байна. Тэдний эхлээд хийдэг алхам нь компаниудын дансыг хаах. Компанийн данс хаана гэдэг маш бүдүүлэг асуудал. Цалингаа тавина, гадаад дотоодоос түүхий эд, бараа бүтээгдэхүүнээ татах гэх мэтбүх л үйл ажиллагаанд нь данс хэрэгтэй. Энэ мэтээр хуульд байхгүй, тогтоол, дүрэм, журмаар зохицуулагдсан асар олон саад бизнес эрхлэгчдэд байна. Тэр болгоныг арилгахын төлөө ажиллахаас аргагүй. Хөрөнгө оруулагчид мөнгөө аль болох өндөр ашиг олох улсад байршуулахыг хүснэ. Оруулсан мөнгөнийх нь дансыг хааж, зорчих эрхийг нь хасаад байдаг улсад хөрөнгө оруулалт хийх хүн олдохгүй. Хөрөнгө оруулалт хийж байгаа хүн урт хугацааны ашигтай байх нөхцөлийг төсөөлдөг. Гэтэл өнөөдөр манайд мөнгийг нь авчихаад хүнийг нь хөөж гаргах гээд байдаг хандлага их ажиглагдлаг. Эсвэл мөнгийг нь авчихаад хүнийг ньоруулж гаргадаггүй сонин явц өрнөөд байна л даа. Энэ болгоныг зөв тайлж, зөв ойлголцож байж бидний яриад байгаа таатай орчин бүрдэнэ.
–Улаанбаатарын худалдааны танхимын гишүүдийг харахаар “MCS”, “Петровис” гээд Монголын топ гэсэн бүх л компанийн нэр харагдаж байна. Яг хэчнээн компани танай танхимд нэгдээд байна?
-Өнөөдрийн байдлаар үүсгэн байгуулагч 64 компани анхныхаа хурлыг хийгээд Удирдах зөвлөлөө сонгочихлоо.Удирдах зөвлөлд 15 компани орж байгаа. 64 компанийн хувьд Монголын шилдэг татвар төлөгчид. Удирдах зөвлөлд 15 компани бий. Бүгд л нийгэмд өөрийн гэсэн мөртэй баялаг бүтээгчид. Удирдах зөвлөл хуралдаад MCS группын Од захирлыг ТУЗ-ийн дарга буюу ерөнхийлөгчөөр сонголоо. Бизнес эрхлэгчдийн хүлээлт хандлага маш өндөр байна л даа. Байгуулагдах цаг нь болсон гэж бүгд л хэлж байна. Бизнес эрхлэгчдийн хүсэл эрмэлзэл дээр үндэслэж байгуулагдсанболохоор үйл ажиллагааных нь цар хүрээ, нөлөөлөл нь илүү сайн байна гэдэгт итгэж байгаа. Бид төртэй адил түвшинд тогломоор байна. Төрийн ажиллах орон зайг бид бий болгох ёстой.
–Энэ олон компани хүсэл сонирхлоороо нэгдсэн гэхээр МҮХАҮТ бизнес эрхлэгчдийн дуу хоолойг төрд бүрэн хүргэж, нөлөөлж чадаагүй байх нь дээ гэсэн хар төрж байна?
-Хуулиараа тухайн аймаг нийслэлд, үйл ажиллагаа явуулж байгаа бизнес эрхлэгчид нэгдэж бие даасан танхим байгуулах эрхтэй. Мэдээж МҮХАҮТ-ын үйл ажиллагаа хангалттай хэмжээнд байсан бол энэ асуудал яригдахгүй байсан байж болно. Гэхдээ МҮХАҮТ-ын зорилго Улаанбаатар хотын худалдааны танхимынхтай зарчмын хувьд өөр. Хүрээ нь өөр л дөө. Нэг нь зөвхөн хотын асуудлыг шийднэ. Нөгөө нь улсыг хамарсан үйл ажиллагаа явуулна.
–Гэхдээ Монголын хувьд Улаанбаатар эдийн засгийн гол төв. Танхимын гишүүд тэр чигтээ танайх руу ороод ирчихсэн юм биш үү?
-Гишүүдийнх нь давхцлыг 80-90 хувьтай гэж харж байгаа. Хэрвээ Улаанбаатарын худалдаа аж үйлдвэрийн танхим сайн ажиллаад эхэлбэл гишүүдийн дэмжлэгийг илүү сайн авах байх. МҮХАҮТ-ын ерөнхийлөгчийн сонгуульд өрсөлдөж байсан хүний хувьд би нөхцөл байдлыг сайн ойлгож байна л даа. Анх яаманд харьяалагдаж байсан агентлагийг танхим гэж байгуулсан. Удирдлага нь тухайн үедээ цоо шинэ юм бий болгосон. Миний анзаарснаар бол сүүлдээ хэт аж ахуйн шинж чанартай болчихсон санагддаг. Бизнес эрхлэгчдийн дуу хоолой, эрх ашгийг хамгаална гэдэг өөр. Бодлогын, стратегийн үйлдлүүд түлхүү хийх ёстой. Магадгүй улс төрийн хэрэгсэл хэрэглүүр болоод хувирчихсаныг үгүйсгэхгүй.Энэ утгаараа хэт нүсэр бүтэцтэй, тэр нь үндсэн зорилгоо хангаж чадахаа байчихсан. Ажил нь сул учраас бизнесийнхэн тодорхой үйл ажиллагаанд нь оролцохоо байсан тал ч бий. Тэгээд өөр өөрсдийнхөөрөө явсан. Сүүлдээ эрх ашгаа хамгаалахын тулд CEO клуб, Бизнесийн зөвлөл, Хувийн хэвшлийг дэмжих үндэсний зөвлөл гэх мэтээр хэсэг бүлгээрээ нэгдэж ажиллах гэж үзсэн ч хүчгүйдсэн. Эцэстээ ийм алхамд хүргэсэн хэрэг л дээ. Гэхдээ ямар нэгэн эрх ашиг, амбицаар үндэсний танхимтай зөрчилдөх юм байхгүй. Бүс нутгийн хувьд өөр учраас.
–Бизнес, улс төрийн зааг ялгарахаа байсан, муусайн баячууд гэсэн хандлага хүчтэй байгаа гэж ирээд яривал асуудал их бий. Энэ хандлагыг өөрчлөхийн тулд Улаанбаатарын танхим юу хийх вэ?
-Ахиад хэлэхэд бидний сонгосон нийгэм бол хувийн хэвшилд тулгуурласан эдийн засгийн тогтолцоотой. Хоолтой, ажилтай байх нь тухайн хүнээс өөрөөс нь хамаарсан нийгэм. 1990 оноос хойш өнөөдрийг хүртэл алдаа, оноо аль аль нь бий. Алдаагаа давтахгүйгээр урагшлах цаг нь ирсэн. Бидний адил байхыг хүсдэг хөгжилтэй орнуудад баялаг бүтээгчдийнх ньнэр хүнд асар өндөр. Гэтэл манайд эсрэгээрээ. Сүүлийн жилүүдэд бизнес улстөрхэт холилдож, нийтээрээ буруу ойлголттой болсон. Бизнес сайн байхаар л авлига өгдөг, авдаг, төрийн мөнгийг авсан гэж харддаг. Яагаад ийм байдалд хүрчихэв гэхээр тодорхой шалтгаан бий. Монгол жижиг зах зээлтэй. Төр нь капиталист нийгмийг сонгосон хэрнээбүгдийг хийх сонирхолтой. Хувийн хэвшилдээ зайгаа тавьж өгөхийг хүсдэггүй. Хөгжиж байгаа улс учраас дэд бүтцэд их мөнгө зарах шаардлага гарсан. Тэр мөнгөнийх нь хуваарилалтыг төр хийдэг учраас компаниуд ажил авахын тулд өөрийн эрхгүй төрийн хамааралд ордог. Ингээд л бизнесүүд нь улстөр рүү ороод эхэлчихсэн. Улстөртэй холилдох болсон шалтгаан нь ийм. Уг нь улстөр, бизнес жам жамаа хөөгөөд салах ёстой л доо. Бизнесийнхэн баялаг бүтээж,татвар төлөх ёстой. Орж ирж байгаа татварын мөнгийг нь улстөрчид иргэдийнхээ аюулгүй байдал үндсэн суурь хэрэгцээнд зөв хуваарилах ёстой. Түүнээс биш дөрвөн жилийн циклтэй гарч ирсэн нэг нөхөр бүх хуваарилалтад оролцоод авлига аваад байвал улс хөгжихгүй. Бизнесийн орчныг сайжруулна гэдэг зөвхөн бизнест хэрэгтэй зүйл биш. Бизнес ашиг орлоготой байвал хотын иргэдийн цалин нэмэгдэнэ. Татвар өсч улс хөгжинө. Ийм харилцан шүтэлцээтэй эд.
–Улаанбаатарын танхимын эхлээд хийх ажлыг сонирхмоор байна?
-Хотын удирдлагуудтай бизнесийнхний хүсээд буй зорилго чиглэлийн дагуу санамж бичиг байгуулна. Өнөөдрөөс эхлээд Улаанбаатарын худалдааны танхим бизнестэй холбоотой асуудал дээр өөрийн байр сууриа илэрхийлэх болно.
Ц.БААСАНСҮРЭН
“Өдрийн сонин”-ы II улирлын захиалга Монгол орон даяар явагдаж эхэллээ. Уншигч, захиалагч та бүхэн өөрийн ажлын байр эсвэл гэрийн ойролцоох шуудангийн салбарт хандан манай сониныг захиалах боломжтой. Мөн 9911-2954, 9919-0570, 8811-1375 дугааруудад холбогдон захиалгаа өгч болно. Доорх хүснэгтээс захиалгын дэлгэрэнгүй мэдээллийг харна уу.
Харин цахим хэлбэрээр захиалахыг хүсвэл Голомт банкин дахь 1102028377 тоот дансанд мөнгөө (Нэг сар нь 3000 төгрөг) тушааж, udriinsonin@admin.dnn.mn мэйл хаяг руу төлбөр тушаасан баримтаа илгээж болно.
Монголын сэтгүүл зүй болоод сэтгүүлчдийн нэр хүндийг унагааж, нийгэмд муухайгаар харагдуулж байгаа нэг хүн байна аа. Тэр бол Го Пи Мин овогт Бадарч гэж хятад гаралтай Монгол Улсын иргэн. Энэ хүн өөрийгөө сэтгүүлч, тэр дундаа эрэн сурвалжилсан, асуудал хөндсөн сэдвээр нэвтрүүлэг бэлтгэдэг гэдэг. Түүний хийж байгаа үйлдлүүд үнэхээр гайхшрал төрүүлэх юм гээч. Хийсэн нэвтрүүлэгт нь эргэлзэж, хэлдэг үгэнд нь итгэх хүнгүй болж байна. Го.Бадарч хүнийг барим, тавим гүтгэчихээд дараа нь уучлал гуйдаг болсон. Наад захын жишээ дурдахад нэлээд олон жилийн өмнө 17 чингэлэг спиртийн хэрэг мандаж байх үед тэрбээр Женко Х.Баттулгыг эзэн холбогдогч нь гэж мэдээлж байсан. Түүнийг өөдгүй луйварчин гэж харагдуулж байв. Тэгвэл саявтар Го.Бадарч “Зуун чухал сэдэв” нэвтрүүлгийнхээ эхэнд Женкогоос уучлал гуйж байгаа харагдсан. Нэвтрүүлэг эхэлмэгц л “Нэгэн цагт дөвчигнөж, таны нэр хүндийг гутааж явж байсандаа уучлал гуйж байна. Хүлээж авна уу” гэсэн. Мөн Го.Бадарч нэвтрүүлгээрээ Уул уурхайн ассоциацийн тэргүүн Д.Дамбыг “Бууны нохой” гэж хэлээд зогсохгүй Хятадын бодлогыг хэрэгжүүлэгч урд зүгийн гаралтай гэх ойлголтыг нийгэмд түгээсэн. Ингэж хэлснийхээ дараа түүнээс мөн л уучлалт гуйсан байгаа юм. Д.Дамба хэвлэлд өгсөн ярилцлагадаа “Го.Бадарч надаас уучлал гуйсан” гэж тодотгосон байна лээ. Түүний хүн гүтгэдэг энэ үйлдэл үүгээр зогсохгүй. Засгийн газрын хэрэг эрхлэх газрын дарга С.Баярцогтыг хятадын эрлийз, хурлийзаар нь дуудсан удаатай. “Төрлөө мэд миний дүү. Би өвөөг чинь танина. Бид нэг нутгийнх. Тариа тариад явж байсан” гээд л С.Баярцогтын өвөөг хашаа хороондоо хятадаар ярьцгаадаг хүн байжээ гэж ойлгогдохоор хэлж байсан. Ингэж хүний гарал үүслийг мэдэмхийрэн ярьсан тэрээр сүүлд нь хэвлэлээр дамжуулан С.Баярцогтоос уучлалт гуйж байсан. Тэгэхээр Го.Бадарчийн дээрх ярьсан бүхэн нь худлаа байж, хүнийг гүтгэн доромжилжээ.
Монголын улс төрд сор болсон хөвгүүдийг хятадын эрлийз гэж нэр төрийг нь гутаан доромжилдог хоцрогдсон арга бий. Угтаа Хятад улс бол эдийн засгаараа дэлхийд ноёрхож байгаа хоёр дахь том гүрэн. Энэ хүчирхэг гүрний иргэн гэж хэлүүлэхэд орчин цагт хэн гутарч, эмзэглэх юм бэ. Газар авахгүй хоцрогдсон аргыг Го.Бадарч сэтгүүлч л гаргууд гэгч нь гардан хийж байна. Тэгээд дараа нь уучлал гуйхдаа “Аргагүйн эрхэнд” гэх тайлбар тавих юм. Түүний энэ үйлдэл Монголын сэтгүүл зүй болон сэтгүүлчдийн нэр хүндийг гутааж дууслаа. Шуудхан хэлэхэд Го.Бадарч гэдэг хүн сэтгүүлчдийг эрх мэдэлтэй, хөрөнгө мөнгөтэй хэн нэгний аясаар “За” гэж ухасхийдэг утсан хүүхэлдэй мэт харагдуулж байгаа нь харамсалтай. Нэг үхрийн эвэр доргивол мянган үхрийн эвэр доргино гэж ардын зүйр үг бий дээ. Го.Бадарч үйлдлээрээ Монголын сэтгүүлчдийг олж авсан баримтаа нягтлахгүйгээр хүний амаар явж, хүн гүтгэдэг юм шиг ойлголтыг олонд төрүүлээд байна. Монголын сэтгүүл зүй хэн нэгний заавраар хөдлөөд байдаг хямдхан салбар биш юм шүү. Ёс зүй, хэм хэмжээгээ баримталж ажилладаг, өөрийн гэсэн бодолтой. Хараат бусаар үйл ажиллагаа явуулдаг дөрөв дэх засаглал. Хоолоо залгуулж байгаа салбарынхаа тогоог хөөдөж буй Го.Бадарч гэж ямар учиртай хүн юм бэ.
Б.ЦЭЛМЭГ
-ДЭЛХИЙН ЦИРКИЙН ТОГЛОЛТЫГ ДАХИН ДОЛОО ХОНОГ СУНГАЖЭЭ-
Фидель хэмээх гурван метрийн урттай аварга матар Монголын үзэгчдийгуулга алдуулж байна. “Галзуу барын аманд гараа хийхээс буцахгүй” хэмээн монголчууд залуу насыг зүйрлэдэг. Оросын циркийг төлөөлж ирсэн амьтан сургагч Артём үнэхээр л матрын аманд толгойгоо хийхээс буцахааргүй зоригтой басцэл залуухан харагдана. Тэрбээр Фидель матартайгаа арван жил ажиллаж байгаа гэнэ. Биднийг багад “Гена” хэмээх найрсаг матрын тухай Оросын хүүхэлдэй гардагсан. Харин Фидель үнэндээ найрсаг гэх аргагүй амьтан гэнэ. “Матар найзархаг бус амьтан. Эзэн гэсэн ойлголт байхгүй, хүн гэж танихгүй, араатны зөв совингоороо хүлээж авдаг” хэмээн матар сургагч хэлнэ лээ. Энэхүү аварга амьтанд хүрч үзэх хүсэлтэй үзэгчдэд циркийн тоглолтын үеэр боломж олгож байгаа аж. Аварга матар Фидель найрсаг бус ч амьтан сургагч Артём толгойгоо аманд нь хийхэд тэвчихийг бодвол тийм ч муу амьтан биш бололтой. “Энэ бол үнэхээр аюултай үзүүлбэр ч бэлтгэгдсэн байдаг болохоор надад айх юм байдаггүй” гэж амьтан сургагч ярилаа. Тэрбээр зулзага байхаас нь эхэлж матартайгаа ажиллаж эхэлжээ. Түүнд хоёр ч том матар бий. Харин Монголд Фидельтэйгээ лирсэн. Матар нь том болох тусам илүү дасч, туршлага хуримтлуулж байдаг гэж эзэн нь хуучиллаа. “Үнэхээр зоригтой юм аа” гэхэд “Циркт ажилладаг хүмүүс эр зоригтой байдаг. Өндөр рүү авирахад ч эр зориг хэрэгтэй шүү дээ” гэж матар сургагч даруухан хэллээ. Матар мах зооглодог аж. “Хажууд нь юм унах л юм бол иддэг, хоол голдоггүй амьтан” гэнэ. Монголын нөхцөлд Фидель тун ч дажгүй дасан зохицож байгаа аж. Матар сургагчийнаав, ээж нь циркчид болохоор тэднийгээ дагаж циркт анх хөл тавьжээ. “Хар багаасаа гэртээ могой зэрэг амьтадтай цуг өссөн. 16 наснаасаа матар сонирхож, матартайгаа цуг бэлтгэл хийхээр шийдсэн юм. Одоо хүртэл матартайгаа ажиллаж байна” гэж Артём тайлбарласан юм.
“Дэлхийн цирк Монголд 2015” тоглолтын соруудын нэг ньциркийн хаан гэгддэг агаарын циркийн үзүүлбэр ажээ. Агаарын циркийн үзүүлбэрээр Ардчилсан Солонгос дэлхийд номер нэг байдаг гэнэ. Ардчилсан Солонгосын агаараар дүүлэгчдийн дунд улсынхаа ардын жүжигчин чиржээ. Ри Мён Шингэх энэ эмэгтэй 15 жил агаарт нисч байгаа гэнэ. Монголоос гадна Франц, Орост айлчлан тогложээ. Дэлхийд номер нэг байхын тулд тэд хэр их бэлтгэл хийдэг бол хэмээн сонирхлоо. Солонгосын циркчдийн багийн ахлагч ярихдаа“ Агаарын нислэг мэдээж амар үзүүлбэр биш. Маш их бэлтгэл хийдэг. Ким Жөн Ун их удирдагчийнхаа ач тусаар сайхан нөхцөлд аюулгүй сургуулилт хийдэг. Нэг өдөрт 7-8 цаг бэлтгэл хийдэг” гэж хуучиллаа. “Улс даяар тэнцэх хүмүүсээ багаас нь шалгаруулж авдаг. Багаас нь улсын зардлаар бүгдийг нь сургадаг.Зөвхөн нэг хүн бэлтгэдэггүй. Олон газар үзүүлбэр үзүүлдэг багууд явж байдаг” хэмээн Ардчилсан Солонгосын багийн ахлагч тайлбарлав. “Монголчууд найрсаг сайхан угтаж авсан. Бидэнд бүх нөхцөл бүрдүүлж өгсөнд баярлаж байна” гэж тэр ярьсан юм.
“Энэхүү Солонгосын циркчдийг авчрахын тулд гэхэд лтаван сар хөөцөлдсөн” гэж“ Монгол циркийн хөгжлийн төв”-ийн тэргүүн Н.Эрдэнэ тайлбарлав. Миний хувьд 9-12 сарыг дуустал олон улсын циркчдийн тэмцээнээр явдаг. Монгол Улсад ирж тоглоход манай үзэгчид ойлгох нь уу, яаж хүлээж авах зэргийг бодолцож албан ёсоор менежерүүдтэй нь харилцаж, гэрээ хэлэлцээр хийсний дараа Монголд ирдэг. Нэг удаагийн тоглолт зохион байгуулахын тулд бүтэн жил яриа хэлэлцээ хийгддэг гэж тэр ярилаа. 2016 онд Монголд тоглох дэлхийн циркийн үзүүлбэрүүдийн 30-40 хувийг нь аль хэдийнэ сонгон шалгаруулаад, гэрээ хэлэлцээр хийсэнажээ.
“Дэлхийн цирк 2015” тоглолт уржигдар албан ёсоор нээлтээ хийсэн. Өмнөнь 2013 онд Дэлхийн цирк Монголд тоглосон билээ. Энэ удаа 12 орны жүжигчид хүрэлцэн иржээ. “Монголд анх удаа ирж байгаа номерууд. Нэр нь адилхан болохоор хүмүүс хоёр жилийн өмнө ирж байсан тоглолтууд дахиж ирсэнгэж ойлгож магадгүй. Нэр тогтмол ч тоглолтын агуулга байнга өөрчлөгдөнө. Дандаа олон улсын шагналтай, шилдэг номеруудыг цуглуулж авчирдаг” гэж зохион байгуулагч хэлсэн.“Монгол циркийн хөгжлийн төв” хэмээх ТББ уг тоглолтын ерөнхий зохион байгуулагч аж. Дэлхийн циркийг Монголд авчрах нь өртөг зардал шаардсан ажил гэнэ. МCS “Кока кола” компани ерөнхий ивээн тэтгэгчээр ажиллаж бусад олон ивээн тэтгэгч тусалж дэмжжээ.
Хятадын циркчид “Үхлийн цагираг” хэмээх үзүүлбэр үзүүлж буй. Аварга том төмөр цагиргуудтайгаа тэд арван метр өндөрт агаарын номер үзүүлж байна даа. Эхний өдрийн тоглолтоор Монголын циркчид дэлхийн рекорд эвджээ. Манай “Шидэх банзнаас үсрэгчид” агаарт зургаа эргэж үзэгчдийг догдлуулсан юм. Манай циркчид Швейцарийн “Салто Натали” циркт тоглож байгаад Монголдоо “Дэлхийн цирк”-т тоглохоор иржээ. Энэ тоглолтод бас “Хайрхан” нэртэй аварга могой үзэгчдийг гайхашруулдаг жүжигчдийн нэг. Монголын циркчдийг төлөөлж оролцож байгаа юм билээ, тэд.
Монголын үзэгчид циркт дуртай. Эхний дөрөв хоногт тоглолтын тасалбар хэдийнэ борлогдож дуусчээ. Тиймээс тоглолтыг дахин долоо хоног сунгахаар болсон байна. 2013 онд мөн л тасалбар авахыг хүсэгчдийн урт дараалал үүсч, тоглолтыг долоо хоногоор сунгасан түүхтэй. Харин өчигдөр Циркийн кассанд 31 болоод дөрөвдүгээр сарын нэгний тасалбар л зарагдаж байв. Маргааш, нөгөөдрийн тоглолтын тасалбар асуусан хүмүүс их тааралдав. “Ашгаа бодоод тоглолтын хугацаагаа ахиад сунгах байлгүй дээ“ гэж нэг нь хэлэх сонсогдсон. Циркийн гадуур “Билет зарна” гэсэн хүн мэр сэрзогсоно лээ. Тасалбарын үнэн дээр 10 мянган төгрөг нэмж “шаглаж” байгаа сураг дуулдав. Тасалбар нь байрлалаасаа хамаарч 15 мянга, 20 мянга, 30 мянган төгрөгийн үнэтэй байна лээ. Дөрвөн настай Э.Есүгэн охин эмээтэйгээ тасалбар худалдаж авч байхад нь таарсан юм. “Шинэ цирк ирэх болгонд үздэг. Ах дүү нараараа хүүхдүүдтэйгээ үздэг юм. Энэ удаа долоо, найман тасалбар авсан. Цирк гоё энерги өгдөг юм” гэж охины эмээ М.Оюунцэцэг хуучиллаа.
Тоглолтын цаг дөхөхөд циркийн ойр орчим хүний хөлд дарагдлаа. Бяцхан үзэгчид ээж аав, эмээ өвөөгөө хөтлөн хамгийн хүндтэй суудалд заларна. Цирк дүүрэн баяр баясгалан. Канадын хосууд агаарт байрлуулсан савлуур дээр бүжиглэж, үе үе үзэгчдийг уулга алдуулсан эрсдэлтэй алхмууд хийнэ.
Дараа нь англи эр Маркус хийлийн хайрцаг барьсаар циркийн манежинд гарч ирлээ. Мөнөөх хайрцагнаас нь хийл бус мөнгөлөг өнгөтэй жонглёрууд гарав. Мань эр хүнд рок хөгжмийн галзуу хэмнэлээр эвлэгхэн жонглёрдоно. Үүгээр түүний ажилд ууссангүй. Латин, америкийн цоглог хөгжмийн аянд бөгсөө хөдөлгөн донжтойхон бүжиглэнгээ теннисний бөмбөг мэт бөмбөлгүүдээр наадна. Нуруундаа байрлуулсан жижигхэн саванд мөнөөх бөмбөлгүүдээ шидэн “гоол” хийхэд үзэгчид урамтайхан алга ташилтаар мялаах юм. Дараа нь бүр жижигхэн бөмбөлгүүдээр наадах төдийгүй хоёр ч ширхгийг амандаа шидээд оруулчихлаа. Аман дахь хоёр бөмбөлгөө ээлжээр өндөрт хөөргөж, эргэж амандаа хийн амаараа жонглёрдсон түүнийг үзэгчид нижигнэсэн алга ташилтаар мялаав. Дараа нь бас дөрвөн ширхэг малгайгаар бумерангийг орлууллаа. Малгайнууд түүний гараас алдарсан ч эргээд хурдтайгаар чиглэн ирнэ.
Дэлхийн цирктэй өдрүүд үргэлжилсээр…
Б.ЯНЖМАА
Гэрэл зургийг Г.ЛХАГВАДОРЖ
МУИС-ийн Олон улсын харилцааны сургуулийн багш “Жил бүр элсэлтийн бүх шалгалтандаа авах ёстой дээд оноогоо авчихсан хоёр, гурван хүүхэд манай сургуульд элсдэг. Тийм хүүхдүүд их сургуульд авах мэдлэгээ аль хэдийнэ авчихсан, уншиж судлахаа судалчихсан байдаг. Тэдэнд юу зааж, яаж харьцахаа багш нар мэдэхээ больчихдог. Бид оюутнуудад нийтэд нь хичээл заах үүрэгтэй. Ганц, хоёр тийм хүүхэдтэй тусгайлан ажиллах боломж олдоггүй. Гэтэл нөгөө хүүхэд маань Монголын хамгийн том сургуульд орчихоод мэддэг зүйлээ сонсоод суухаар өөртөө сэтгэл ханачихдаг юм уу, эсвэл тоомжиргүй болчихдог юм уу. Төгсөхийн үед энгийн оюутнуудаас ялгарахааргүй болчихсон байдаг. Гадагшаа өөр сургуульд суръя гэхэд танилгүй бол боломж бараг байхгүй. Уг нь тийм авьяастай хүүхдүүдээ их сургуулийн түвшинд дээд зэргээр боловсруулж, ашиглавал улсын хөгжилд дэмтэй дээ” гэж ярилаа.
Дунд сургуульдаа өөрийгөө хөгжүүлж, өндөр мэдлэгтэй болсон ч мөнгө санхүүгээс шалтгаалж гадаадад сурах боломжгүй хүүхэд олон бий. Тэгэхээр их сургуульд тийм хүүхдүүдийг сургах танхимтай болж, оюутнуудаа өндөр шалгуураар элсүүлдэг болъё. Тэдэнд багшлах багшид ч шалгуур зааж, өндөр чадвартай боловсон хүчинг бэлтгэхэд төрөөс дэмжье. Жирийн оюутнуудаас тусад нь сургаж, өндөр хангамж эдэлснийх нь хариуд улсдаа ажиллах шаардлага тавьж, боломжоор нь хангамаар байна. Тэд улсын хөгжлийг хурдасгах хөдөлгүүр нь болно.
Б.ЦЭЦЭГДЭЛГЭР