Month: January 2015

Ашигт малтмалын газар энэ сарын 26-наас хайгуулын тусгай зөвшөөрөл хүсэгчдийн өргөдлийг хүлээн авч шийдвэрлэж эхэлнэ. Хайгуулын лиценз олгож эхэлснээртатарчихаад байгаа гадаадын хөрөнгө оруулалт сэргэнэ гэж засаг найдаж байгаа. Хайгуулын лиценз хүсэгчдэд хэрэг болохоор мэдээллийг багцлан хүргэе.

Өргөдөл гаргах дугаарыг цахимаар олгох учраас АМГ дээр үүсдэг дараалал, хүлээлт, хүнд суртал бүрэн арилна гэж салбарын яам нь онцолж байна. Хайгуулын зөвшөөрөл авахыг хүсэгчид эхлээд АМГ-т биеэрээ ирж бүртгүүлэх шаардлагатай.”Хайгуулын тусгай зөвшөөрөл авахыг хүссэн хуулийн этгээдийн бүртгэлийн хуудас”-ыг үнэн зөв бөглөхөд л болно. Бүртгүүлэхдээ улсын бүртгэлийн гэрчилгээний хуулбар, хуулийн этгээдийн улсын бүртгэлийн лавлагааг хавсаргах юм билээ. Лавлагаанд гадаадын хөрөнгө оруулалтын байдал, хөрөнгө оруулалтын хувь хэмжээ зэргийг тодорхой тусгах шаардлагатай гэж АМГ-аас сануулж байна. Бүртгэлийн хуудсыг АМГ-аас болон www.mram.gov.mn цахим хуудаснаас татаж авах боломжтой. Бүртгэлхийлгэсэн хүмүүсхайгуулын тусгай зөвшөөрөл хүсэх өргөдөл гаргах дугаарыг цахимаар олгох системд нэвтрэх VPN төхөөрөмж болон цахим системд нэвтрэх эрхийг худалдаж авах учиртай. VPN гэдэг нь Virtual Private Network гэсэн үгийн товчлол. Монголчилбол хиймэл хувийн сүлжээ буюу давхар хамгаалалт, хяналтын систем гэсэн үг. Дахин хэлэхэд энэ төхөөрөмжийг авч байж өргөдлийн дугаар олгох цахим системд нэвтрэх эрхтэй болно.

VPN төхөөрөмжийн үнэ нь 280 000 төгрөг. Энэ мөнгийг”Аксэнсэ айти суппорт” ХХК-ийн Хас банкин дахь 5000010281 тоот дансанд төлөх аж. Уг төхөөрөмжийг худалдаж авсанзөвшөөрөл хүсэгчийн материалыг кибер халдлага, хэн нэг алба хаагчийн ашиг сонирхлоос хамгаалах давуу талтай гэж АМГ-ын дарга хэлж байна. VPN төхөөрөмжийг худалдан авсан хүмүүс АМГ-ын системтэй шууд харилцах боломжтой болох аж.

Үүнээс гадна цахим системд нэвтрэх эрх буюу өргөдлийн дугаарыг цахимаар авах үйлчилгээний хөлс гэж бий. Энэ мөнгийг Ашигт малтмалын газрын Төрийн сангийн 900018003тоот дансанд төлнө. Долоо хоног нэвтрэх эрх нь хагас сая төгрөг, нэгсар нэвтрэх эрх нь хоёр сая төгрөг гэнэ. VPN төхөөрөмжийн хамт системд нэвтрэх нууцлалын мэдээлэл, зааварчилгааг өгөх юм байна.

Дахин сануулахад зөвхөнVPN төхөөрөмжтэй аж ахуйн нэгж цахим системд нэвтрэн компанийн болон талбайн мэдээллийг оруулан өргөдөл гаргах дугаарыгавна. Цахим системд хэрхэн нэвтрэх талаар дэлгэрэнгүй мэдээллийг хүргэе. Цахим систем дэх “Байгууллагын регистрийн дугаар” гэсэн цонхонд аж ахуйн нэгжийн регистрийн дугаарыг, “нууц үг” гэсэн цонхонд VPN төхөөрөмж худалдан авахад хуулийн этгээдэд өгсөн нууц үгийг оруулна.”Төхөөрөмжийн нууц үг” гэсэн цонхонд VPN төхөөрөмжийн ногоон гэрэлтэй товчийг дарж программчилсан нууц үгийг оруулансистемд нэвтэрнэ. Энэ систем нь Улсын бүртгэлийн ерөнхий газрын мэдээллийн сантай холбогдсон тул хуулийн этгээдийн нэр болон бусад шаардлагатай мэдээлэл автоматаар бөглөгдөх аж. Байгууллагынхаамэдээллийг буруу, алдаатай оруулсан, мэдээллээ нягталж шалгаагүйгээс зөрсөн тохиолдолд өргөдлийг хүлээн авч шийдвэрлэхгүй юм байна. Системд мэдээлэл оруулж илгээх товчийг дармагц өргөдлийн дугаар олгогдсон эсэх талаарх хариу дэлгэцэн дээршууд гарах гэнэ. Өргөдлийн дугаар олгогдсон бол таны бүртгүүлсэн и-мэйл хаягаар өргөдлийн дугаар болон өргөдөл гаргах огноо цагийг тусгасан мэдээлэл ирнэ гэж АМГ-ын цахим хуудсанд онцолжээ. Энэ тохиолдолд мэйл болон дэлгэцэн дээрх холбоосоор орж “Маягт К-1”, “К-4”-ийг хэвлэн “Маягт К-1” дээрх өргөдөл гаргах цагаас15 минутын өмнө АМГ-ын “нэг цэгийн үйлчилгээ”-ний өрөөнд ирж өргөдлөө гаргах аж.

Өргөдөлд хэд хэдэн бичиг баримт хавсаргана.Өргөдөл гаргагчийн албан ёсны тодорхойлолт (маягт К-4),улсын бүртгэлийн гэрчилгээний хуулбар (нотариатаар баталгаажуулсан), өргөдөл гаргагчийн талбайн булангийн цэгүүдийн солбицол, аймаг сумын нэр, хилийг буулгасан зураг хоёрхувь, үйлчилгээний хураамж төлсөн баримт эх хувиараа, ажлын туршлага, санхүүгийн чадавхи, мэргэжлийн боловсон хүчнээр хангагдсан талаарх мэдээлэл (маягт К-18),Монгол Улсад татвар төлөгч болох тухай нотолгоо (харьяа татварын албанаас), өр төлбөргүй тухай тодорхойлолтууд (ТЕГ, НДЕГ, ШШГЕГ-аас, өргөдөл гаргагч гадаадын хөрөнгө оруулалттай бол хөрөнгө оруулалтын мэдээлэл (маягт К-19) зэргийг хавсаргахшаардлагатай юм байна. Өргөдлийн маягтад хавсаргах баримт бичгийг бүрдүүлж, өргөдөл хүлээн авна гэжзаасан хугацаанд ирээгүй тохиолдолд өргөдлийн дугаарыг хүчингүйд тооцох эрсдэл бий сануулъя.

Ашигт малтмалын газраас зөвшөөрөл хүсэгчдийг бүртгэж эхлэхээс өмнө хоёр удаагийн хурал хийж, иргэд, аж ахуй нэгжүүдэд мэдээлэл өгөхөөр болжээ.Хайгуулын тусгай зөвшөөрөл сонгон шалгаруулалтын журмаар олгоно.Сонгон шалгаруулалтыг явуулахдаа үнээр өрсөлдүүлэх гэсэн олон улсад нийтлэг мөрддөг зарчмыг баримтлахаар болжээ. Хамгийн өндөр үнийн санал ирүүлсэн оролцогч нийт үнэлгээний 50 хүртэлх хувийн оноог авах аж.Үлдсэн 50 хувийн оноог тухайн талбайд гүйцэтгэх хайгуулын ажлын төсөл, оролцогчийн мэргэжлийн боловсон хүчний чадвар, техник, тоног төхөөрөмжөөр хангагдсан байдал зэргийг үнэлж өгөх нь. Сонгон шалгаруулалтыг төрийн захиргааны байгууллагын даргын тушаалаар батлагдсан сонгон шалгаруулалтын комисс зохион явуулах юм байна.

Ашигт малтмалын тухай хуульд орсон өөрчлөлтөөр МЭЭнэ талбайн 13.4 хувь буюу 20.9 сая га талбайд өргөдлийн журмаар хайгуулын тусгай зөвшөөрөл олгохоор болжээ. Харин 6.5 хувь буюу 10.1 сая га талбайд сонгон шалгаруулалтын журмаар тусгай зөвшөөрөл олгохоор журамлажээ.

АМГ-ын экс даргатай холбоотой авлигын хэргээс болж 106 лицензийг хүчингүй болгох шийдвэр шүүхээс гараад удаж байгаа. Лицензтэй талбай дээрээ өчнөөн ам.долларын хөрөнгө оруулалт хийсэн хүмүүсийн эрхэнд халдсан гэсэн шүүмжлэл өнөө хэр хүчтэй сонсогддог. Гадаадын хөрөнгө оруулалт үргэх болсон шалтгаан гэж үзэх нь ч бий. Харин Засгийн газар өнгөрсөн онд тогтоол гаргаж”Шүүхийн шийдвэрээр тусгай зөвшөөрөл нь хүчингүй болсон ашигт малтмалын хайгуулын болон ашиглалтын 106 талбайд тусгай зөвшөөрөл олгох сонгон шалгаруулалтын журам”-ыг баталснаас хойш энэ асуудал эерэг зүг рүүгээ эргэж байгаа. Угжурмын дагуу өнгөрсөн жилийннаймдугаар сараас өнөөдрийг хүртэл нийт37 талбайддөрвөн удаагийнсонгон шалгаруулалт хийгээд байгаа аж.

Сонгон шалгаруулалтын дүнгээр 15 талбайд шинээр хайгуулын тусгай зөвшөөрөл олгожээ. Тусгай зөвшөөрөл олгосон нийт талбайн 12 нь хуучцуулынх. Тодруулж хэлбэл өмнө нь тусгай зөвшөөрөл эзэмшиж байсан аж ахуйн нэгжүүд шалгарчээ.Өнгөрсөн оны сүүлээр 18 талбайд сонгон шалгаруулалт зарласан. Таван талбайд ньүнэлгээний комисс сонгон шалгаруулалтын саналыг үнэлэх ажил хийж байгаа аж. Харин 13 талбайд зөвхөн нэг нэг оролцогч санал ирүүлсэн тул дахин сонгон шалгаруулалт зарлаад байна. Сонгон шалгаруулалтад оролцох саналыг ирэх сарын 11-ний өглөөний 09.00 цаг хүртэл авах юм байна. Шалгаруулалтад оролцох саналыг мөн өдрийн өглөөний 09.30 цагт оролцогч аж ахуйн нэгжүүдийн захирал, итгэмжлэгдсэн төлөөллийг байлцуулан нээнэ гэж салбарын яамнаас мэдээллээ.

Бэлтгэсэн

Ц.СҮРЭН

Монголын үр та­риа эрхлэгчдийн хол­боо­ны ерөнхийлөгч Л.Цандэлэгтэй ярилцлаа.

-Засгийн газрын хү­сэл­тээр их хэмжээний улаан­буудай ОХУ-аас оруулж ирэх гэж байна. Энэ тал дээр манай тариаланчид эсэргүүцлээ илэрхийлж бай­гаагаа мэдэгдсэн. Засгийн газрын шийдвэрт ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Саяхан гадны нэг оронд улаан лооль их хэмжээгээр хураачихсан чинь улс нь худалдаж аваад устгаж байна гэсэн. Гэтэл манайд улаанбуудай нь илүүдэлтэй тулзах зээлд борлогдохгүй байна. Өнөөдөр ард түмний амьдрал хүнд байгаа тул гурилын борлуулалт муудсан гэж гурил үйлдвэрлэгчид хэлж байгаа юм. Энэ жил манай улс улаанбуудайгаар дотоодын нийт хэрэгцээгээ хангачихаад байхад импортоор улаанбуудай оруулж ирнэ гэдэг нь үндэсний үйлдвэрлэгчдээ нухчин дарах оролдлого гэж харахаас өөр арга алга. Манай тариаланчид өөрт байгаа улаанбуудайгаа борлуулж дуусаагүй байна. Тариалан эрхлэлтийг дэмжих санд 32 мянган тонн улаанбуудай бий.

Худалдаж авна гэж гэрээ хийчихээд мөнгө төгрөгөө өгөөгүй бэлэн байгаа 60-70 мянган тонн улаанбуудай байж л байна. Ирэх жилийн тариалалт хүртэл энэ 100 гаруй мянган тонн улаанбуудай хангалттай.

-Энэ ер нь ямар учиртай юм бэ. Ямар нэгэн лобби яваад байна уу?

-Монгол Улс өнгөрөгч онд 350 мянган тонн улаанбуудай хураачихлаа. Гэтэл хоёр сая 500 мянган тонн улаанбуудай тээрэмдэх хүчин чадал бүхий гурилын үйлдвэр ашиглалтад орчихсон байна. Ний нуугүй хэлэхэд үүнийг ганцхан хүн зохион байгуулаад байгаа юм.

-Тэр нь хэн гэж?

-“Таван Богд”-ын Ц.Баатарсайхан. Өнгөрөгч намар Улаанбаатар гурил, Ц.Баатарсайханы дүүгийн “Од” гээд гурилын үйлдвэрүүд тариа хураалтын үеэр импортын улаанбуудай оруулж ирнэ гэж маргаан үүсгэсэн. Тэд багахан хэмжээний буудай авсан л даа. Тиймээс үйлдвэрүүд нь одоо сул зогсч байгаа. Сул зогссон үйлдвэрээ ажиллуулахын тулд газар тариаланчдыг нухчин дарах гэж оролдож байна. Тэд салбарын шинэ сайд ирэх бүрт лоббиддог.

Энэ бол ээлжит нэг оролдлого нь. Гэхдээ уг оролдлого нь бүтэлтэй болчихлоо л доо. Ямартаа ч оруулж ирэхээр юмаа хийчихсэн байна. Хамгийн гол нь үүн дээрээ 8-9 компанийн нэрийг биччихсэн байгаагаас хоёр нь голлох үүрэгтэй. Эдгээр компаниуд нь тариаланчдаас улаанбуудайгаа авчихаад мөнгөө өгөөгүй байгаа. Өнөөдөр тариаланчдаасаа авсан улаанбуудайныхаа мөнгийг өгч чадаагүй компаниуд ОХУ-аас буудай оруулж ирнэ гээд сууж байх юм даа. Гурилын үнийг тогтворжуулна гээд Үнэ тогтворжуулах хөтөлбөрт эдгээр компани орсон. Тэд гурилын үнийг тогтворжуулна гэж хөтөлбөрт хамрагдсанаас биш ОХУ-ын гурилын үнийг тогтворжуулна гэж мөнгө аваагүй. Энэ чинь тусгай гэрээ хэлэлцээртэй зүйл.

-ОХУ-ын улаанбуудай нь манайхаас тийм хямд юм уу. Манай улаанбуудайнаас чанартай гэх юм?

-Оросын улаанбуудай манайхаас 20-30 хувийн хямд байх шиг байгаа юм. Бид бодоод үзсэн чинь 15 сая ам.долларын 30 хувь нь гэхээр 3-4 сая ам.долларын ашиг олно. Энэ ашгийн төлөө улайраад газар тариаланчдаа зөнд нь хаяж бүхэл бүтэн салбарыг дампууруулж байна. Тэд бодлого баригчдаас өөрсдийнхөө хүслээр бичиг баримтаа гаргуулж байгаад нь тариаланчид дургүйцээд байгаа юм.

Бид ОХУ-ын олон тариалангийн компаниудтай харилцаатай байдаг. Хойд хөрш будаагаа стратегийн бүтээгдэхүүн гээд 10-20 жилийн нөөцтэй явдаг улс. Тэдний гол хүнсний бүтээгдэхүүн нь талх тул гурилаа ингэж олон жилээр нь хадгалдаг. 10 жилийн хугацаа нь дуусахаар шинэ улаанбуудайгаар нөхөж эхэлдэг. Нөхөөсөнд гарсан улаанбуудайнуудаа зардаг. ОХУ-ын улаанбуудай хадгалах нөөц сав нь маш муу. Модон саванд хадгалдаг тул хорхой шавьж үржих нөхцөл болдог. Учир нь өмнө орж ирдэг байсан улаанбуудайнуудаас их хэмжээгээр өт хорхой илэрч байсан. Гэтэл Монгол Улс улаанбуудайны нэг жилийн ч нөөцгүй. Нэг жил ган боллоо гэхэд ургац алдаад гурилгүй болдог эмзэг улс. Манай Ерөнхий сайд хэдхэн жилийн өмнө ОХУ-аас 100 мянган тонн улаанбуудай өгөөч гээд хадаг бариад явж байсан биз. Яг ингээд хадаг барих үед нь оросууд үнээ өсгөчихдөг. Монгол Улс буудайгүй л бол Орост сайн. Тэндээс ашиг хийж байдаг юм. “Атрын III аян”-ы буянаар Монголын тариаланчид хөл дээрээ зогссон. 2012 оноос АН-ын Засгийн газар гарснаас хойш газар тариалангийн салбар дандаа уруудаж байгаа.

-Яагаад уруудах болсон гэж?

-Бодлогын алдаа гаргадаг. Шинэ сайд гарч ирээд үнийг нь 50 мянган төгрөгөөр бууруулсан. Монголд төр гэж байгаа цагт бусад бизнест оролцолгүйгээр шатахуун, гурил, мах гурвыг барьж байдаг юм байна л даа. Бодлогыг барьж байгаа яамны хүмүүс нь буруу байхаар ашиг сонирхлын зөрчил үүсдэг. Газар тариалангийн салбарт хамгийн их ашиг сонирхол явдаг. 2013 онд газраа боловсруулаад 2014 онд улаанбуудайгаа тариалан намар нь хурааж авлаа. Одоо 2015 он гарчихаад байхад улаанбуудайгаа борлуулж дуусаагүй байна. Нэг жилдээ хамгийн багаар хоёр хувийн хүүтэй зээл авлаа гэж бодоход үр дүн нь маш удаан гардаг салбар. Гурван жил дамжчихаад байхад мөнгөө аваагүй л байна. Монголын ард түмнийг гурил, талхтай нь байлгана гэсэн яав.

-Салбарын шинэ сайд чинь ямар хандлагатай байх юм?

-Р.Бурмаа сайдыг эмэгтэй хүн арай өөрөөр харах байх гэж бодсон. Р.Бурмаа сайд шударга ёс энэ тэр гээд их гоё ярьдаг. Энэ хүн чинь гаднаасаа их сайхан хүн шиг ойлгогдоод байсан чинь үгүй юм байна лээ. Сайд маань тариаланчидтайгаа уулзахгүй хэрнээ гурил үйлдвэрлэгчидтэй уулздаг. Бид уулзъя гэж санал тавьж байж нэг уулзсан. Уулзахдаа “Ашиг сонирхлын зөрчил гэж аюултай юм байдаг шүү. Өмнөх хүмүүс чинь ийм хэл аманд орж байсан шүү. Та голыг нь барьж яваарай” гэсэн чинь “За” гэж хэлчихээд маргааш нь ингэж зангаа хувиргасан тушаал заавар гаргаж болдог юм уу. 40 мянган тонн улаанбуудай оруулна гэсэн бичгийг Төрийн нарийн бичгийн даргын үүрэг гүйцэтгэгч Ганибал гээд залуу гаргачихсан байсан. Түүнийг нь шалгаад үзтэл журам зөрчсөн байсан. Зөрчил гаргасан тул түүнийг ажлаас нь халаад, газрын даргыг нь цалингийн хувиар торгосон гэж байгаа юм. Хоёр адуу хулгайлсан нөхрийг “Чи хулгай хийснээрээ нэг адуугаа ав” гэж хэлж болохгүй биз дээ. Хууль бол хууль бол. Тэгсэн хэрнээ дараагийнхаа Төрийн нарийн бичгийн даргад 20 мянган тонныг оруулж ирэхээр бичиг гаргуулсан байна. Энэ нь Монголын ард түмний эрх ашгийг зөрчсөн увайгүй үйлдэл.

-Монгол Улсын эдийн засаг хүнд байгаа тул бүсээ чангалцгаая гэж уриалчихаад, эхчүүд, хүүхдүүдийн мөнгийг хасъя, ам.долларын нөөц шавхагдаж байгаа гэчихээд ингэж болохгүй байх л даа…

-Мөнгө байхгүй гэчихээд, тариаланчдаас авсан улаанбуудайныхаа мөнгийг өгөөгүй байж хоёр гуравхан сая доллар олохын тулд ингэж улайрч болохгүй.

-Яагаад та нарын буудайны мөнгийг өгөхгүй байгаа юм?

-Биднийг ингэж дээрэлхээд болоод байдаг байхгүй юу. Харин оросууд хэзээ ч дээрэлхүүлэхгүй. Тэд бэлнээр л тооцоогоо хийнэ. Ам.доллар байхгүй гэчихээд ингэж 15 сая ам.долларыг гадагш нь гаргаж болдог юм уу. Энэ бол “Нэгдүгээрт хууль зөрчсөн, хоёрдугаарт хууль зөрчсөн, гуравдугаарт хууль зөрчсөн” явдал болж байна.

-Улаанбуудай оруулаад ирвэл та нар цаашид яах вэ?

-Бид сайдтай уулзаад “Та болиоч ээ” гэсэн чинь “Би болихгүй ээ” гээд ашиг хийх гэж байгаа хүмүүсээ өмөөрч байна лээ. Бид албан шаардлага хүргүүлээд нэг хувийг нь Ерөнхий сайд, нөгөө хувийг нь Ерөнхийлөгчид өгсөн. Үүнийгээ зогсоохгүй бол бид жагсаж ойлгуулахаас өөр зам алга. Энэ хүн тэр чигтээ явж болно. Бид жагсаж болно. Эцсийн дүндээ Монгол Улс 2015, 2016 онд юу идэх юм бэ. Тариаланчдаа нухчин дараад устгачих хамаагүй. Салбарын сайд, Ерөнхий сайд нь Оросоос буудай авъя гэж байгаа бол хэдийг ч хамаагүй ав. Бидэнд амьдрах өөр арга байгаа шүү. Тариаланчдыг арай ч ингэж дээрэлхэж болохгүй. Хятадын шар цэцэг (арабс) тарьчихъя. Бид төрөөс санхүүждэг улсын сангийн аж ахуй биш. Хувийн хэвшлийнхэн. Хүмүүсээ ажилтай байлгамаар байна. Эцэст нь би “Хариуцлага хүлээх үү” гэдэг ганцхан юм асууж байгаа юм.

-Та тэгж асуусан юм уу?

-Салбарын сайдаас асуусан чинь “Би хариуцлага хүлээхгүй. Ерөнхий сайд Ч.Сайханбилэг хариуцлагыг нь хүлээнэ” гэсэн. “Өдрийн сонин”-оор дамжуулаад асуучихъя. Та нарын хэн нь яг хариуцлага хүлээх юм бэ. Дараа нь ард түмэн хариуцлага тооцъё. Япон улс өнөөдөр Хятадын зах зээлээс хоёр дахин үнэтэй цагаан будаа хэрэглэж байна. Энэ тухайгаа Японы Хөдөө аж ахуйн сайд нь “Дотоодын салбартаа ажиллаж байгаа хүмүүсийг ажлын байраар хангаж байна. Нэг л өдөр Хятад бидэнд цагаан будаагаа нийлүүлэхээ байчихвал яах юм” гэж хариулсан байгаа юм. Ноднин яах вэ нар хур нь тэгширч таараад манайхан сайн ургац авсан. Гэтэл үүнд нь хөөрөөд байгааг ойлгохгүй юм аа.

Тариачдад 100 мянган төгрөгийн урамшуулал олгож байна л гээд байгаа. Үнэндээ тэр чинь урамшуулал биш нөхөн олговор. Дэлхий дээр хамгийн муу нөхөн олговор олгодог улс байж түүнийгээ урамшуулал гээд нэрлэчихсэн. Иргэд “Тариаланчид 100 мянган төгрөгийн урамшуулал авдаг гэнэ” гээд ярьж байна. Бид ийм салбарын сайдтай цаашаа явахгүй ээ. Салбар хариуцсан сайдыг сольж өгөөч ээ. Энэ АН арай дэндүү байна. Боловсон хүчний бодлого муу байна. Хүмүүс нь мэдлэггүй байдаг юм аа гэхэд тариаланчдад ядаж муу юм битгий хийгээчээ гэж хэлье.

Өнгөрөгч онд өсөлт гарсан салбар чинь өнөө муу хэдэн малчид, газар тариаланчдын хөлс хүчээр Хөдөө аж ахуйн салбар ахицтай гарсан. Ахицтай байгаа салбараа татаж унагая гээд яриад явж байгаа сайдаар бид яах юм.

-Яг хэдэн тонн улаанбуудай оруулж ирэх гээд ингэж асуудал болоод байгаа юм бэ?

-Бид тооцоод үзсэн чинь 20 мянган тонн улаанбуудай, 15 мянган тонн гурил болж байгаа юм. Энэ нь дундажлаад үзэхээр 15 сая ам.доллар болж байна. Дахин хэлэхэд бид жагсана. Уур бухимдал нь дээд цэгтээ хүрсэн тариаланчдыг Чингэсийн талбайд цуглуулаад уураа гарга, өөрсдөө үгээ хэл гэж хэлмээр байна. Энэ төр засаг сонсдог юм уу, үгүй юм уу харъя. Ямартаа ч ойлгуулах гэж үзнэ. Болохгүй бол дараагийн арга хэмжээг авна. Хариуцлага тооцуулна. Гуравдугаар сараас тариаланчдын ажил эхэлнэ. Гэтэл бидэнд мөнгө алга.

-Гурилын үйлдвэрүүд ер нь яагаад мөнгөө өгөхгүй байгаа юм?

-Гурилын үйлдвэрүүд мөнгөө доллар болгоод хадгалчихсан. Өдөр өдрөөр үнэ нь өсч байгаа долларын ханш бүр нэмэгдээд 2400 болдог ч юм уу тэр үед нь тооцоо хийх гээд байгаа юм. Ханшийн зөрүүн дээрээс ашиг олох гээд байна. Гурилын үйлдвэрийнхэн чинь ухаантай байхгүй юу. Ханшийн зөрүүний алдагдлаас болж 400 мянган төгрөг бидэнд ирэх байтал одоо 300 мянга болоод ирж байна. Бид хор грипцитээ валютаар авдаг. Ядаж л нэг тракторын боолтоо дотооддоо хийж чадахгүй гаднаас авч байна. Техник хэрэгсэл бүх зүйлээс гаднаас импортоор авдаг. Тийм болохоор тэдэнд валют л өгөхгүй бол монгол төгрөг авахгүй шүү дээ. Манай холбоонд бүртгэлтэй 1000 гаруй компани бий. Эднээс 200 гаруй нь салбарын 60 гаруй хувийг бүрдүүлэх хэмжээний ургац авдаг. Гэтэл эдгээр компаниуд техник хэрэгслийн захиалгаа ч өгч чадаагүй байгаа тул 2015 оны тариалалт бүрхэг л байна.

Тариалан эрхлэлтийг дэмжих сангийн 20 тэрбум төгрөгийг гурил үйлдвэрлэгчид нь авчихсан. Одоо бол Тариалан эрхлэлтийг дэмжих сан биш гурил үйлдвэрлэгчдийг дэмжих сан болсон гэсэн үг. Хүнс, хөдөө аж ахуйн яам дампуу, дампуу, дампуу байна. Өөр хэлэх ч үг алга. Тэнд мэргэжилтэй боловсон хүчин гэж алга. Гарч ирсэн нөхөр нь найз нөхдийнхөө үр хүүхэд, дүү гээд дандаа шахааны хүмүүсийг ажилд авдаг. Тийм болохоор гэр бүлийн, хамаатны яам болчихоод байна. Нөгөө хүмүүс нь ажлаа мэдэхгүй. Хийж байгаа ажил бүр нь буруу, алдаатай явдаг. Тариалан эрхлэлтийг дэмжих сан дээр тариаланчид өртэй, гурил үйлдвэрлэгчид өргүй байх ёстой байхгүй юу. Гэтэл өнөөдөр тариалан эрхлэгчдээ дэмжих ёстой сан маань биднийг шүүхэд өгөх гээд, устгах бодлого баримтлаад явж байх юм. Хүн бүр янз бүрийн л бодолтой байгаа байх. Оросын хямд буудай авахгүй өөрсдийнхөө үнэтэй буудайг шахах гэж байна гэж бодож байгаа биз. Эцсийн дүндээ Монгол Улс гурилгүй болно шүү гэдгийг хатуу сануулаад хэлчихье. Тэр үед Р.Бурмаа сайд, Ерөнхий сайд нарынхаа хэлснээр Оросоос аваарай. Бодлогогүй зүйл хийснийхээ төлөө Монгол Улс гарах гарцгүй болно шүү.

Э.ЭНХБОЛД

УИХ-ын гишүүн, УИХ дахь АН-ын бүлгийн дэд дарга Ш.Түвдэндоржтой ярилцлаа.

-Засгийн газар төсвөө хэмнэх үүднээс ард түмний мөнгөнөөс танах хэлбэрээр оруулж ирсэн ч цуцлах бо­лол­той. Ер нь хэмнэлтийг ард түмнээсээ бус дарга нар өөрсдөөсөө эхлэх ёстой гэсэн шүүмжлэл байлаа. Та энэ тал дээр юу хэлэх вэ?

-Өнгөрсөн долоо хоногт УИХ-ын гишүүнийхээ хувиар Завхан аймагт ажиллаад ир­сэн. Иргэдийн зүгээс “Хүүх­дийн болон алдарт эхийн одонгийн мөнгийг битгий танаач. Эдийн засаг хямарсан энэ үед амьдрал ахуйд нэ­мэр болж буй төрөөс өгсөн урамшууллыг битгий хасаач” гэсэн санал, хүсэлт их хэлж байсан. Ингээд өчигдөр АН-ын бүлэг хуралдаад хүүхдийн болон алдарт эхийн одонгийн мөнгийг үргэлжлүүлэн олгох нь зүйтэй гэсэн шийдвэр гар­га­лаа. Хэмнэлтийг өөрсдөөсөө эхлэх ёстой гэд­гийг хүлээн зөвшөөрч байгаа. Энэ ч үүднээс сайд дарга нарт том машин унахаа больж, утасны зардлаа багасган төс­вөө хэмнэхийг уриалж байна.

-Засгийн газрын оруулж ирсэн танах бодлогоиргэдийн бухимдлыг нэлээд төрүүлсэн л дээ…

-Төсвийн орлого 905.6 тэрбумаар тасрах төлөв байгаа учир олон халамжийг хумьж, төсвийн ажилчдын орон тоог 15 хувиар бууруулна гэсэн шийдвэр гаргасан. Гэхдээ халамж хавтгайрсан байж болох ч, зорилтот бүлгийнхэнд олгодог төрийн мөнгийг багасгаж болохгүй л дээ. Монголчууд удахгүй гурван сая дахь иргэнээ хүлээн авна. Гэтэл яаж ч бүсээ чангалах бодлого барьсан эхчүүд, хүүхдүүдээсээ мөнгө харамлаж болохгүй. Манайх шиг цөөн хүн амтай улс аль болох төрөлтийг дэмжиж, олуулаа болох хөшүүргийг төрийн хар хайрцагныхаа бодлогоор зохицуулах үүрэгтэй. Гол нь, зорилтот бүлгээ зөвтодорхойлж халамжийг өгвөл хамгийн зөв тогтолцоо болно.

-Гэхдээ хүүхдийн 20 мян­ган төгрөгийг зорилтот бүлгийнхэнд олгоё гэсэншийд­вэр гарах юм шиг байна…

-УИХ-ын чуулганаар “Хүний хөгжил сан”-гаас Монгол Улсын иргэнд 2015 онд хүртээх хишиг, хувийн хэмжээг тогтоох тухай хуулийн төслийн хэлэлцүүлгээр гишүүдийн 81 хувийн сана­лаар анхны хэлэлцүүлэгт бэлт­гүүлэхээр Төсвийн байнгын хороонд шилжүүлсэн. Холбогдох байгууллагын судалгаагаар Монголын нийт өрхийн 40 хувь нь хүүхдийн мөнгө авах шаардлагагүй гэж гарсан байсан. Өөрөөр хэлбэл, энэ мөнгийг зорилтот бүлгийн хүүхдэд өгөх нь халамжийг хавтгайруулахгүй гэсэн шийдвэр.

-Төрийн албан хаагчдын цомхотголын талаар та юу хэлэх вэ.Нийслэлийн захиргаанд гэхэд л186 хүн цомхотголд өртөнө?

-Засгийн газраас яам, агентлагийн бүтцийг 15 хувиар бууруулахаар шийдвэрлэсэн. Ингэснээр 2015 оны төсөвт яамдын цалин мөнгөтэй холбоотой зардлаас 3.2 тэрбум төгрөг хэмнэнэ гэсэн тооцоо гаргаж байгаа. Мөн төрийн зарим байгууллагыг нэгтгэх, татан буулгах зэрэг өөрчлөлт хийснээр зардлаа 18.5 тэрбум төгрөгөөр, төрийн албан хаагчдын орон тоог 1700 орчим хүнээр бууруулъя гэлээ. Гэхдээ нэг л зүйлийг сайн мэдэж байна. Хүн халж, цомхотгосноор эдийн засаг сайжрахгүй. Төсөв хэдэн төгрөгөөр хэмнэгдэж болох ч, эргээд тэр хүний ажилгүйдлийн тэтгэмж цаашлаад нийгэм, эдийн засагт сөргөөр нөлөөлөх ажилгүйдэл, ядуурлын хүрээг л тэлнэ шүү дээ. Нөгөөтэйгүүр, төр орон нутгийн өөрөө удирдах ёсны байгууллагын эрх, хэм хэмжээнд халдаж, ажилчдаа цомхотго гэж заах ёсгүй юм. Үүнийхээ оронд төрийн албан хаагчдын цалинг тодорхой хэмжээгээр багасгаж, хямралын үед монгол хүн бүрийг ажилтай, орлоготой байлгах нь төрийн үүрэг.

-Яамны төрийн нарийн бичгийн дарга нарыг халж байгаа гэсэн.Энэ нь төрийн албаны тухай хуулиа зөрчөөд байна гэдэг шүүмжлэл гараад байгаа бололтой…

-Яамдын төрийн нарийн болон агентлагийн дарга нарын халаа сэлгээ, томилгоог төрийн албаны холбогдох хууль, дүрмийн дагуу шийдэх ёстой. Гэтэл өнөөдөр улс төр, намын тохиролцоогоор шийдэж байгаа нь явуургүй үйлдэл. УИХ ч өнгөрсөн хоёр жилд сайд, дарга нарын томилгоог шийдэх гэж цаг хугацаа их алдлаа. Гэтэл бидэнд улс орны хэмжээнд шийдэх олон асуудал байхад зөвхөн сандал ширээний л хэрүүл хийж байгаа нь ард түмний дургүйцлийг төрүүлж байна шүү дээ. Энэ байдлаа халъя. Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулж салбарын сайд нь зөвхөн Ерөнхий сайдад асуудлаа танилцуулаад шуурхай шийдүүлдэг, УИХ нь хууль тогтоох ажлаа хийдэг болбол улс эх орны хэмжээнд яригдах олон асуудлыг шуурхай шийддэг болно.

-ХХААЯ-ыг толгойлж байсан хүний хувьд танаас Хөрөнгийн албан татварын тухай хуулийн төслийн заалтад багтаж буй малын хөлийн татварын талаар асуухгүй өнгөрч болохгүй байх?

-Хөдөө аж ахуйн салбарт бэлчээрийн талбай хумигдаж, хөрсний үржил шим алдагдаж байгаа учраас 1998 онд л малын хөлийн татвар авч байсан юм. Нэг жил хэрэгжээд зогссон уг татварыг сэргээхдээ татвараа хонин толгойд шилжүүлж, аймаг, нийслэл, сумын ИТХ тогтооно гэж хуулийн төсөлд заасан байна лээ. Тэгэхээр татварын хэмжээг бог, бодоор нь ялгавартай тогтоож, орон нутгийн санд мөнгө нь төвлөрдөг, түүнийгээ захиран зарцуулах эрхийг нь өгчих хэрэгтэй. Орон нутгийн захиргаа нь авсан татвараараа бэлчээрээ хамгаалах, хадгалах, усжуулах, хортон шавьж устгах гэх мэт зүйлд зарцуулбал илүү үр дүнтэй. Нэг зүйлийг тодотгож хэлэхэд, малтай иргэн, мал аж ахуй эрхэлж байгаа бүх хүнээс татвар авна гэсэн үг биш. Хуулийн төсөлд ч заавал авна гэж тодотгоогүй учраас төсөв нь хангалттай бол төвлөрүүлэх шаардлагагүй. Ер нь, малын хөлийн гэх бус бэлчээрийн татвар гэж нэрлэх нь зүйтэй байх аа.

-Монгол Улсын нийт мал ойролцоогоор хэдэн төгрөг гэж үнэлэгддэг юм бэ?

-209 мянган малчин өрх 52 сая толгой мал хариулж байна. Сангийн сайд Ж.Эрдэнэбат 52 сая толгой малыг ойролцоогоор зургаан их наяд төгрөгийн хөрөнгө гэж үнэлсэн гэжтанилцуулж байна лээ. Бэлчээрийн татварыг тооцохдоо нэг үхэр, адууг таван хониор тооцоод өрхийн гишүүн бүрт ногдох хонины тоо толгойг 50 хонь байна гэсэн. Тэгэхээр малын бэлчээрийн татварыг малчдын 40 хувь нь төлөхөөр байгаа. Малынхаа ашиг шимээр амьжиргаагаа дөнгөн данган залгуулж буй өрхүүдээс илүүтэй 1000 хол давсан малчдад хамаатай. Яагаад гэвэл, 200 малтайгаасаа илүү 1000 малтай малчин байгалийн ашиг шимийг илүү их хүртэж байгаа шүү дээ. Тэгээд чбэлчээр хомсдож буй өнөө үед олон малтай байх бус мах, сүүний чиглэлийн өндөр ашиг шимтэй хэдэн малтай байхыг зах зээл ч шаардаж байна. Мал тооллогын судалгаагаар малчин өрхөөс гадна аж ахуйн нэгж, гадаадын иргэд мал өмчилж, ашиг шимийг нь хүртэж байгаа учраас малын тоо толгойноос хамаарч татвар ногдуулж буй хэрэг.

-Малчдын тэтгэврийн на­сыг наашлуулна л гэх юм?

-Энэ бол ярих л ёстой асуудал. Малчдын тоо жил ирэх тусам буурч байна. Сүүлийнгурван жилд 17 орчим хувиар буурлаа. Хөдөө аж ахуйн салбар нь түлхүү хөгжиж байгаа манай оронд маш том анхаарлын тэмдэг шүү. Өнөөдөр манай улсын нийт өрхийн 20 хувь нь мал аж ахуйн орлогоороо амьдардаг. Уул уурхайн хөгжил, байгалийн гамшгаас улбаалан амьжиргааны зуулга болсон буянт малаа алдан ядууралд өртсөн 14200 малчин өрх бий гэдэг. Энэ нь, малчдын дунд ядуурал 30 гаруй хувьтай байна гэсэн үг. Нэг ёсондоо, улсын хэмжээгээр ядуурлын түвшин 27,4 хувь байгаа бол малчдынх 34,4 хувь байна гэсэн мэдээллийг холбогдох байгууллага өгч байна. Ингэж малчид нийгмийн даатгалд бага хамрагдаж байгаа нь ядууралд өртөх эрсдэлийг нэмэгдүүлж байна гэсэн үг. Хэрвээ энэ хууль батлагдвал малчид даатгалд хамрагдах нь нэмэгдэж, эрүүл мэнд, нийгмийн үйлчилгээ шуурхай авах боломж бүрдэнэ.

-Ардын намынхан малчны тэтгэврийн насыг наашлуулна гэхэд танай нам хамтын тэтгэврийн хуулийг оруулж ирсэн байх аа?

-Бас л чухал асуудал шүү дээ. Хамтын тэтгэврийн тухай хуулийн төслийн гол санаа нь олон жил хамт амьдарсан гэр бүлийн нэг нь нас барсан тохиолдолд үлдсэн гишүүнд тэтгэврийнх нь тодорхой хувийг олгоход чиглэж байгаа.Хамтдаа 30 жил амьдран улсад 20 гаруй жил ажиллаж, нийгмийн даатгалаа төлсөн хосуудад энэ хууль үйлчилнэ гэсэн үг. ХАХНХЯ-ны тооцоогоор өнөөдрийн байдлаар 421 мянган иргэн тэтгэвэр авч байгаагаас 220 мянга нь бүрэн тэтгэвэрт хамрагддаг. Үүнээс 76 мянган иргэн хамтын тэтгэвэрт хамрагдах урьдчилсан тооцоо байгаа. Эхнэр нь юм уу нөхрийн аль нэг нь нас барсан тохиолдолд үлдсэн нь эхнэр, нөхрийнхөө тогтоолгосон 70 хувьтай тэнцэх тэтгэврийг нь амьдрах хугацаандаа авах боломжийг хуульчилж өгөх юм. 10 ба түүнээс дээш жил амьдарсан хосуудад энэ хууль үйлчилнэ. Гэр бүлийн тогтвортой байдалд нөлөөлөх эрх зүйн том ач холбогдолтой. Гол нь, эхнэр, нөхөр хоёр тэтгэврийн даатгалаа 20-иос доошгүй жил төлсөн байх, Нийгмийн даатгалын сангаас өндөр настны тэтгэвэр авагч Монгол Улсын иргэн бүрт энэ хууль үйлчилнэ. АН-ын зүгээс эл хууль тэтгэврийн хуримтлалын тогтолцоонд сөргөөр нөлөөлөхгүй гэж үзэж байгаа.

-Ер нь эдийн засгийн хүндрэлээс гарахын тулд Оюу толгойн ажлыг урагшлуулах хэрэгтэй юм биш үү. Гэвч өнөөдрийг хүртэл Оюу толгойг, гэрээг үзэглэсэн хүмүүсийг нь шүүмжлэхээс өөрөөр ажил урагшлахгүй байна л даа…

-Тийм шүү. Оюу толгойн гэрээг үнэндээ ганц С.Баярцогттолгой мэдээд хийчихээгүй.Тухайн үед Засгийн газраас АН, МАН-ын гишүүд оролцсон ажлын хэсэг байгуулагдан Канадын “Айвенхоу Майнз” компанитай гэрээ байгуулсан.Гурван үе шаттай хэлэлцээр хийж, хөрөнгө оруулалтын болон хувь нийлүүлэгчийн гэрээний төслийг тохиролцсон. Эдгээр гэрээний төслийг УИХ-ын тогтоолын төслийн хамт тухайн үеийн Ерөнхий сайд С.Баяр их хуралд өргөн барьсан байдаг юм. Хожим С.Батболд сайд үзэглэсэн шүү дээ.Гэтэл үүний бурууг ганц хүнд тохох нь улстөрчдийн хувьд явуургүй үйлдэл гэж хараад байна. Үнэхээр муу гэрээ хийгдсэн бол ганц энэ хүн гэлтгүй тухайн үеийн МАН-ын гишүүд ч гэсэн хариуцлага үүрэх л ёстой. Хамтарсан Засгийн газар байгуулж, эх хэвлийн баялгаа ард түмэндээ хүртээе, улс орноо хөгжүүлье гэж гэрээ үзэглээ биз дээ. Бид Оюу толгойн ордод хийх хөрөнгө оруулалтыг дагаад дэд бvтэц сайжирч, ажлын байр ч нэмэгдэж, ард түмний амьдрал сайжирна гэдэг гэгээн өнцгөөс харж хоёр намын ажлын хэсэг гарч ажилласан. Энэ төсөл ганцхан Оюу толгойн хувь заяаг шийдэх юм биш. Наад зах нь, улс орны эдийн засгийн байдал сайжирч өрийн хэмжээ багасч, банк болон банк бус санхүүгийн байгууллагын үйл ажиллагаа ч дагаж өөдлөх учиртай.

-Одоо Таван толгойн хэлэлцээрт хүмүүс их анхаарал хандуулж байна. Чухам Оюу толгой шиг хэл ам дагуулахгүй гэх баталгаа бий болов уу?

-Стратегийн хөрөнгө оруулагчтай хийх хэлэлцээ шинэ оны ажлын эхний өдөр эхэлсэн. Засгийн газар болон хөрөнгө оруулагчидтай хийсэн ерөнхий том уулзалтууд дуусч, дэд уулзалтын шатанд шилжээд байна. Ер нь уул уурхайн салбарт гадныхны оруулах хөрөнгө оруулалт буурсан ч, Хятад, Япон, АНУ-ын компаниуд материалаа ирүүлсэн нь Таван толгойн үнэ цэнэ унаагүйг харуулж байна. Ер нь, Засгийн газраас тухайлсан сайд шинээр бий болгож ажил хариуцуулсан нь зөв гэж үзэж байгаа шүү.

-Та УИХ дахь намын бүл­гийн дэд дарга болсон. Яагаад хоёр дэд даргатай болсон юм бол. Та жишээлбэл ямар үүрэгтэй ажиллах юм бэ?

-Улс төрийн намын тухай хуулийг орчин үеийн шаардлагад нийцүүлэн батлан гаргаж, намын болон намын бүлгийн бүтэц зохион байгуулалт, үйл ажиллагаа, боловсон хүчний бодлогыг дорвитой шинэчилнэ дээ.

Я.МӨНГӨН