Монгол Улсын Шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн, академич, доктор профессор Ж.Амгалангийн тухай хөрөг нийтлэлийг хүргэж байна.
Монголчууд бид үеийн үедээ эрдэм номтой хүмүүсээ эрхэмлэн дээдэлдэг, багшаа шүтдэг, номоо торгонд баримтаглан дээдэлдэг нэн эртний аугаа түүхтэй ард түмэн.Хүн бүхэн багштай харин багшийнхаа хэлсэн үг, заасан хичээл, сургасан сургаалийг нь өөртөө шингээн авч, итгэлийг нь олж, багш шавийн барилдлагааны алтан аргамжааг үргэлжлүүлэняваа нь төдийлөн олон биш. Монгол улсын ШУА байгуулагдсаны хойтон жил буюу 1962 оноос одоог хүртэл энэ байгууллагадаа тогтвор суурьшилтай, өндөр үр бүтээлтэй ажиллаж буй цөөн хэдэн ахмад академичдын нэг бөгөөд миний хамгийн сайн мэдэх Ж.Амгалан багшийнхаа тухай товч хэдэн өгүүлбэр бичихээр шийдлээ. Залуу дунд үеийнхэнд хэрэг болох байх. Тэртээ 1973 оны хавар намайг хөдөө 10 дугаар ангиа төгсөх гэж байхад гэнэт нэг өдөр ШУА-ийн Химийн хүрээлэнгийн эрдэмтэн нарийн бичгийн дарга, доктор Ж.Амгалан гэдэг хүн ирж химийн чиглэлээр сурахыг сонирхдог хүүхдүүдтэй уулзан хими ба түүний ач холбогдол, ирээдүйн тухай ярьж, дараа нь хүүхдүүдээр зохион бичлэг хийлгэншалгаруулж авсан хүүхдийн нэг нь би байсан юм.
Уяач хүн ирээдүйн хурдан хүлгээ унага дааганаас нь таньж сонгон алдарт хурдан ажнай болгодгийн нэгэн адил тэр холоос ирж шавиа сонгон, багш шавийн алтан аргамжааны шанг татаж явсаныг нь тэр үеийн жаахан хүүхэд би юугаан мэдэхэв.Ингэж л би Амгалан багштайгаа анх танилцсан юм. Удалгүй би 10 дугаар ангиа төгсч тэр хооронд багш маань намайг Болгар улсад Химийн технологийн их сургуульд явуулах асуудлыг шийдвэрлүүлсэн байсан.Багшийнхаа явуулж өгсөн сургуулийг 1979 онд төгсөж ирээд мөн л түүний удирдаж байсан аж үйлдвэрийн химийн тасагт орж, эрдэм шинжилгээний ажилтан болох гараагаа удирдлага дорнь эхэлснээс хойшөнөөдрийг хүртэл 35 жил хамт ажиллаж, өдий зэрэгтэй яваа маань академич багшийн маань ач буян хэмээн дотроо залбирч хүндэтгэж явдаг юм.
Миний багш бол эрдэм оюуны бүтээлүүдээрээ дотоод, гадаадад танигдсан, эрдэм шинжилгээ, судалгаа боловсруулалтын нөр хэцүү, цаг наргүй ажилд өөрийгөө хоёргүй сэтгэлээр 53 жилийн турш зориулж яваа манай улсын оюуны сор болсон эрдэмтдийг эгнээндээ нэгтгсэн Монгол улсын ШУА-ийн жинхэнэ гишүүдийн нэгэн төлөөлөгч юм. Академич Ж.Амгалан монгол орны хөрсний микроэлементийн тархалтын зүй тогтлыг анх удаа судлан тогтоож, манай газар тариаланд микробордоо хэрэглэх онолын үндэслэлийг боловсруулах явцдаа эрдэс элемент никель нь ургамалын бионийлэгжилтэнд эерэг үйлчлэл бүхий биологийн идэвхт элемент болохыг химийн шинжлэх ухаанд анх удаа тогтоосон дүнгОХУ –ын алдарт К.А. Тимирязевийн нэрэмжит Ургамалын физиологийн хүрээлэнд хамгаалсан докторынажлаараа дэлхийн химич эрдэмтдийн сонорт хүргэсэн нь түүний химийн шинжлэх ухаанд оруулсан томоохон хувь нэмрийн нэг болсон юм.
Хожим нь тэрээр Хөвсгөлийн байгалийн фосфатыгмеханохимийн идэвхжүүлэлтийн цоо шинэ аргаар боловсруулах механизмыг судлан тогтоох ажлыг ОХУ-ын алдарт эрдэмтэн, академич В.В.Болдыров нарын хамтхийх явцдаа байгалийн фосфатыг механохимийн аргаар боловсруулах үед уг фосфатын талстын оронт торын хэмжээнд өөрчлөлт орж гажилт үүссэнээс болж уусах чанар нь нь сайжирч,фосфорын бордоо болох тухай онолын шинэ үндэслэлийг анх удаа дэвшүүлсэн байна. Ингэснээрээ тэрээр механохимийн үйлчлэлийн дүндкальцийн фосфат ба фторт кальци үүссэнээр уусах чанар нь сайжирч фосфорын бордоо болдог гэсэн хамтран зүтгэгч, академич В.В.Болдыровынонолд няцаалт өгч, энэ тухайгаа өөрийнгадаадад хэвлүүлсэн олон бүтээлүүддээ нийтэлж, дэлхийн эрдэмтдийн сонорт хүргэсэн бөгөөд түүний боловсруулсан энэ шинэ онолын талаар өнөөг хүртэл ямар нэг сөрөг дүгнэлт гараагүй байна. Энэ болтүүний химийн шинжлэх ухаанд оруулсан бас нэг том хувь нэмэр болсон юм. Онолын эдгээр үр дүнгүүдээрээ нэгэн сэдэвт зохиол, монограф -4, хамтын бүтээлийн ном-9, эрдэм шинжилгээний 242 өгүүлэл хэвлүүлснээс 68-ыг нь гадаадын нэр хүндтэй босго өндөртэй мэргэжлийн сэтгүүлүүдэд хэвлүүлж, түүний бүтээлээс гадаадын эрдэмтэд180гаруй удаа ишлэл хийсэн нь академич Ж.Амгалан дэлхийд хүлээн зөвшөөрөгдсөн эрдэмтэн гэдгийг нотолж байгаа юм.
Дээр дурьдсан микроэлементийн судалгааны үр дүнд монгол орны хөрсний микроэлементийн тархалтын 1:200000 масштабын зураглалыг анх удаа зохиож, хэрэгжүүлэх стандарт ба аргачлалын хамт тэр үеийн Монголын томоохон 20 гаруй сангийн аж ахуйнуудад нэвтрүүлэнхэрэгжүүлсэн баэнэ ажлын практик үр дүнг мөнгөөр тооцвол одоогийн ханшаар олон их наяд төгрөг болох биз.Дараагийнх нь онолын судалгааны үр дүнд Хөвсгөлийн байгалийн фосфатыг өөрийн боловсруулсанмеханохимийн шинэ бөгөөд экологийн цэвэр технологиор боловсруулж,жилд 500000 тонн фосфорын бордоо үйлдвэрлэх үйлдвэрийн ТЭЗҮ-ийг нөхдийн хамт боловсруулж хэрэгжүүлэхэд бэлэн болгосон ба энэ технологийг АНУ, Хятад, Солонгос зэрэг орнууд ихээхэн сонирхож хөрөнгөө гаргаж технологийн тоног төхөөрөмжүүдээ оруулж ирэхэд бэлэн гэдгээ нотолсон боловч орон нутгийн чанартай зарим нэг шалтгаануудаас болж энэхүү үйлдвэр байгуулагдах цагаа хүлээн хойшлогдсоор байна. Хожмын нэг өдөр энэ үйлдвэр байгуулагдаж одоогоор үржил шимээ алдаж хөрсний элэгдэлд орж мөхлийн ирмэгт тулж ирээд байгаа Монголын газар тариалангийн талбайнуудыг аврах цаг ирнэ гэдэгт итгэлтэй байна.
Эрдэм шинжилгээнийхээ онолын үр дүнг үйлдвэрлэл практикт нэвтрүүлэх эдгээр ажлуудыг хийх явцдаа тэрээр нийт 11 патентийн эрх хамгаалж, 14 бүтээгдэхүүний стандарт боловсруулан батлуулж, том, жижиг нийлсэн 12 ТЭЗҮ боловсруулж байж эдгээр үр дүнд хүрчээ. Багш маань химийн шинжлэх ухаан, технологийн мэдлэгийг хойч үедээ дамжуулагч, түгээн дэлгэрүүлэгч бөгөөд сурталчлагч гэдгийг манай ард түмэн сайн мэднэ.Түүний сургаж хүмүүжүүлсэн олон арван шавь нараас олон хүн химийн шинжлэх ухааны болон боловсролын докторын зэргийг гадаад ба дотоодод хамгаалж, олон салбарт амжилттай ажиллаж байгаа ба удирдаж хамгаалуулсан 2 доктор (Sc.D) ба 9 доктор (Ph.D) одоо түүний эхлүүлсэн судалгааны ажлыг үргэлжлүүлж байна.
Багш маань хүрээлэнгийнхээ эрдэмтэн нарийн бичгийн даргаар олон жил ажиллаж, хүрээлэндээ Аж үйлдвэрийн химиийн, Фосфоритийн механохимийн болон Материал судлалын гэсэн 3 лабораторийг санаачлан байгуулж, өөрөө эрхлэгчээр нь ажиллаж, мөн олон сэдэв, төслийн удирдагчаар ажиллаж эрдэм судлалын ажлын сайн зохион байгуулагч гэдгээ харуулснаас гадна ШУА-ийн салбарын бага чуулганы даргаар олон жил ажиллаж, Химийн нийгэмлэгийг хамтран анх удаа байгуулж, дэд өрөнхийлөгчөөр нь одоог хүртэл ажиллаж байна. Тэрээр хүрээлэнгийнхээ зөвлөхөөр ажиллаж, харин сүүлийн арваад жилийн туршөөрийнбайгуулсан лабораторийн эрхлэгч ба сэдэвт ажлын удирдагчийн ажлаа шавь нартаа хүлээлгэн өгч, тэд нар нь эдгээр ажлыг нь амжилттай үргэлжлүүлж яваагаас харахад нас өндөр болтол бүх эрх мэдлээ өөртөө атгаадзалуу хойч үеэ бариад байдаггүй, харинч тэднийгээ дэмжиж чиглүүлж зөвлөж яваа нь бахархалтай.
Сүүлийн 10-аад жилийн хугацаанд шавь нарынх нь хэвлүүлсэн бүтээлүүдийн зохиогчдын нэрсийн жагсаалтанд түүний нэр эхэнд байхыг нь би хараагүй бөгөөд хааяа хамгийн сүүлд бичигдсэн өгүүлэл тааралддаг.Ёс зүйгээ сахидаг эрдэмтэн гэсэн үг. Академич Амгалан багш маань эмх цэгц сайтай, олны дунд биеэ сайхан авч явдаг, хэлж байгаа үг нь их даацтай, хэнтэй ч сайхан харьцаж чаддаг учраас хойч үеийнхэн шавь бид нартаа маш их үлгэр дууриалалтай, тэднийхээ ажил үйлсийг чин сэтгэлээсээ дэмждэг, бүх юмаа толгойдоо хийсэн хүн.
Багш маань эрдэм номыг дээдэлдэг шинжлэх ухааны хүн учраас шавь биднийхээ ажил үйлдсийг чин сэтгэлээсээ дэмждэг биднийг ирээдүйд Монголын химийн шинжлэх ухааныг та нар авч явах ёстой тиймийн тулд та нар Монголын оюуны сор болсонэрдэмтдийн төв байгууллага болох Монгол улсын ШУА-ийн гишүүн болж өөрсдийн байр сууриа эзлэх ёстой гэж байнга сургаж, бүх талаар дэмжиж ирсэний дүнд манай химичдээс 5 хүн сүүлийн 15 орчим жилийн туршидхэн бүхэнд ойлгомжтой, нээлттэй олон шатны нарийн шалгаруулалттай, эрдэмтдийн шударга өрсөлдөөнөөр хэрийн хүн давахааргүй өндөр босгыг давж академич гэдэг нэр хүндтэй өндөр цолыг хүртэхэд ахмад академич Ж.Амгалангийн анхаарал халамж тодорхой үүрэг гүйцэтгэсэн гэдэгт хэн ч эргэлзэхгүй бөгөөд энэ нь түүний шавь нараа хэрхэн дэмжиж тусалдагийн хамгийн том жишээ гэж боддог.
Ер нь ихэнхдээ академич болохооршинжлэх ухааны төлөө өөрийнхөө ухамсарт бүх амьдралыг хоёргүй сэтгэлээр зориулсан, бүтээлээрээ дотоод болон гадаадад танигдсан,тухайн шинжлэх ухаанд онолын болоод практикийн өөрийн гэсэн хувь нэмрийг оруулсан, өөрийн гэсэн шавь нарыг бэлтгэж чадсан, эрдэмтэн хүний ёс зүйг эрхэмлэн дагадаг, үнэнч шударга эрдэмтэд орж өрсөлддөгийг би өөрийн туулсан 10 гаруй жилийн хүнд хэцүү сорилтууд, олон удаагийн ялагдлын дүнд ойлгож мэдсэн. Ийм ч байх ёстой гэж би боддог. Учир нь Монгол улсын ШУА-ийн жинхэнэ гишүүн академич гэдэг энэ нэр хүндтэй цолыг хүссэн хүн болгон авдаг байж яасан ч таарахгүй. Шалгарч байж л хүртэх цол юм. Гадаад орнуудад, тухайлбал манай хойд ба урд хөрш улсуудад мөн л ийм замаар ШУА-ийнхаа гишүүдийг сонгодог ба нэгэнт сонгогдсон академич нарынхаа нэр хүндийг хамгаалах, тэднийхээ үгийг сонсож, улс орныхоо хөгжлийн бодлогын үндэс суурь болгодог, тэдэндээ төрөөс үзүүлэх анхаарал халамж нь өндөр байдаг юм билээ.
ШУА-ийн Хими, хими технологийн хүрээлэнгийн Нүүрсний хими технологийн лабораторийн эрхлэгч, Ази-Номхон далайн орнуудын Материал судлалын олон улсын академийн гишүүн, Академич, доктор (Sc.D), профессор Б.Пүрэвсүрэн