Month: January 2015

Монгол Улсын Шинжлэх ухааны академийн салбарын бага чуулганы үйл ажиллагаа, үүргийн талаар Биологийн салбарын бага чуулганы дарга, академич Ц.Жанчив, эрдэмтэн нарийн бичгийн дарга, доктор Н.Нарантуяа нартай хийсэнярилцлагыг толилуулж байна.

–Сүүлийн үед Шинжлэх ухааны академийг тойрсон асуудал хэсэгтээ дэгдээд намжив бололтой. Ингэхэд Монгол Улсын ШУА-ийн Бага чуулган гэж ер нь ямар ажил эрхэлдэг байгууллага вэ. Яриагаа эндээс эхлэх гэсэн юм?

Ц.Ж:-ШУА-ийн эрх зүйн байдлын тухай хуульд Академи нь шинжлэх ухааны салбараар бага чуулгантай байна гэж заасан байдаг. Түүний хийх ажил, үүргийг нь ч заагаад өгчихсөн байгаа. Бага чуулган бол тухайн шинжлэх ухааны чиглэлээр Монголын бүх эрдэмтдийн төлөөллийн байгууллага юм.

–Бага чуулган ямар үүрэг гүйцэтгэдэг бол. Тэр тухай тодруулахгүй юу?

Ц.Ж: Хууль, эрхзүйн хүрээнд салбарын бага чуулган нь:

-Тухайн салбарын чиглэлээр хийж байгаа судалгаа шинжилгээний ажлын явц, үр дүнг шүүн хэлэлцэх,

-Эрдэм шинжилгээний хэрэгжиж дууссан сэдэв, төслийн тайланг хэлэлцэн үнэлэлт, дүгнэлт гарган холбогдох байгууллагад шилжүүлэх,

-Салбарын шинжлэх ухааны бүтээл, хэвлэлд шилжүүлэх ном, эрдмийн ажлыг шүүн хэлэлцэж, дүгнэлт гаргах зэрэг ажлуудыг хэлэлцдэг юм.

–ШУА салбарын бага чуулгантай байдаг юм байна. Танай салбар ямар шинжлэх ухааны салбар вэ? Ямар үүрэгтэй юм бэ?

Ц.Ж:-Манай бага чуулган бол биологийн шинжлэх ухааны салбарын бага чуулганюм.Би дээр хэлсэндээ биологийн салбарын бага чуулганыг зөвхөнШУА-ийн хүрээнд үйл ажиллагаа явуулдаг гэж ойлгож болохгүй юм. Учир нь улсын хэмжээнд биологийн шинжлэх ухааны салбарын хүрээнд явуулж буй эрдэм шинжилгээ, судалгааны ажлыг хэлэлцэж, үнэлэлт дүгнэлт өгдөг. Энд ШУА-ийн харьяа хүрээлэнгээс гадна МУИС, МУБИС, ШУТИС зэрэг Их дээд сургуулиудын биологийн чиглэлтэй судалгаанууд, хэрэгжүүлж буй сэдэв төсөл бүгд хамрагддаг. Ийм болохоор Монгол улсын шинжлэх ухааны академи шинжлэх ухааны төв байгууллага гэдгийг харуулж буй үйл ажиллагааны бүтцийн хэлбэр бол Их, бага чуулганууд юм шүү дээ.

–Танай бага чуулган ямар бүтэцтэй, хичнээн гишүүнтэй байдаг юм бэ?

Н.Н-Бага чуулганы дүрмэнд тусгагдсан Бага чуулганы гишүүний 30 хүртэл хувийг 2 жил тутамд шинэчилнэ гэсэн заалтын хүрээнд 2014 оны 3 сард нөхөн сонгууль явуулж, бага чуулганы шинэ бүтцийг бий болгосон. Нөхөн сонгуульд хүрээлэн төв, Их дээд сургууль зэрэг байгууллагуудаас нийт 14 хүн нэр дэвшсэнээс сонгуулиар 6 хүн бага чуулганы гишүүнээр сонгогдсон юм. Өнөөдөр 24 гишүүнтэй, үүнээс Их, дээд сургуулийн төлөөлөл-5, Төрийн болон төрийн бус байгууллагын төлөөлөл-4, гадаад оронд ажилладаг монгол эрдэмтэн -1 байгаа нь бага чуулганы гишүүний 41 хувийг бүрдүүлж байна. Бага чуулганы гишүүнээр МУИС-ийн ШУ-ны сургуулийн Байгалийн ухааны салбарын Биологийн тэнхимийн, Монгол Улсын Боловсролын их сургуулийн Математик байгалийн ухааны сургуулийн, ШУТИС-ийн Үйлдвэрлэлийн технологийн сургуулийн Хүнс судлалын эрдэм шинжилгээний төв-ийн багш нар сонгогдон бага чуулганы үйл ажиллагаанд идэвхтэй оролцож байна. Ингэж бага чуулганы бүтэц олон талт байгууллагын гишүүнчлэлээс бүрдэж байгаа нь биологийн шинжлэх ухааны салбарын хүрээнд нэгдмэл үйл ажиллагаатайнэгдсэн бодлого барин ажиллах боломжийг бүрдүүлж байдаг.

–Танай салбарт судалгааны олон чиглэлийн эрдэмтэд гишүүн байдаг юм байна. Судалгааны ажлаа хамтарч хийдэг гэж ойлгож болох уу. Ер нь төрийн байгууллага ч юм уу хувийн хэвшлийн байгууллагатай яаж хамтардаг вэ? Хамтардаг уу?

Н.Н: Бид Их, дээд сургууль, төрийн болон төрийн бус байгууллага, орон нутаг гээд бүх л салбарт хамтарч ажилладаг. Тухайлбал, Их дээд сургуулийн сургалт, боловсон хүчин бэлтгэх чиглэлээр нягт хамтын ажиллагаатай. Эрдэмтэд өөрсдийн шинжлэх ухааны чиглэлээр хичээл заах, лекц хийх, магистр, докторын ажлыг удирдах, албан ёсны шүүмж өгөх, хүрээлэнгийн материаллаг баазыг түшиглэн оюутнууд, магистрант, докторантуудын дадлагын ажлыг явуулах, дадлагажуулж, эрдэм шинжилгээний ажлын туршлага эзэмшүүлэхзэрэг ажлыг хамтран явуулж байна. Энэ нь боловсон хүчин бэлтгэх ажлын үндсэн хэсэг юм.

ШУА-ийн орон нутагтай хамтран ажиллахаар байгуулсан ерөнхий гэрээний хүрээнд бага чуулган санаачланЗавхан аймгийн ЗДТГ-тай Ботаникийн хүрээлэн, Монгол Оросын хамтарсан Биологийн иж бүрэн экспедицитэй хамтарсан гурвалсан гэрээгтусад нь байгуулж, Завхан аймгийн экосистемийн судалгааг хийхээр төлөвлөж,2014 онд судалгааны ажлыг эхлүүлээд байгаа. Завхан аймагт экологийн судалгаа хийгдэж байгаагүй, өнөөдрийн цаг уурын өөрчлөлт, дулаарал, хуурайшлын нөлөөгөөр бэлчээр, ургамалжил их өөрчлөгдөж, цөлжилт хүчтэй нүүрлэж байгаа нутаг. Иймд бидэнд тавьсан саналын дагуу энэ ажил хийгдэж байгаа. Эрдэмтэд, судлаачдын үүрэг бол орон нутгийн хөгжлийг шинжлэх ухааны үндэслэлтэйгээр явуулах, өнөөгийнбэлчээр, ургамалжлын төлөв байдлыг үнэлэх, тогтоох, хүчтэй доройтсонг нөхөн сэргээх, цөлжилттэй тэмцэх арга замыг тодорхойлж, шинжлэх ухааны үндэслэлийг боловсруулах юм. Салбарын асуудал шийдвэрлүүлэх шаардлагатай судалгааны ажил, судалгааны чиглэлийг бид бас УИХ-ын Байнгын хороонд хэлэлцүүлж, төрийн бодлогод тусгуулах, төр засгийн байгууллагад зөвлөмж, дүгнэлтийг хүргүүлэн ажиллаж байна. Тухайлбал:

1.2011 онд “Монгол орны ойг ашиглах, хамгаалах, нөхөн сэргээхасуудалд” хэлэлцүүлгийг БОХХААБХ-дхэлэлцүүлж, хэлэлцүүлэгт ойн чиглэлээр судалгаа явуулдаг эрдэмтэд, судлаачид төрийн бус байгууллагын төлөөллүүд оролцож санал солилцож, цаашид авах арга хэмжээний талаар Байнгын хорооноос зөвлөмж гаргаж ажиллан, 2014 оны бага чуулганы төлөвлөгөөнд тусгагдсаны заалтын хүрээнд бага чуулганы гишүүнБОНХАЖЯ-ны хэлтсийн дарга, доктор Ц.Банзрагч хариуцан хамтарсан хэлэлцүүлгүүдийг удаа дараа зохион байгуулсан юм. Уг хэлэлцүүлгийн хүрээнд манай ой судлаач эрдэмтдийн гаргасан саналууд УИХ-д өргөн барьсан”Ойн талаар төрөөс баримтлах бодлого” баримт бичигт тусгагдаад байгаа юм.

2.2013 онд “Монголын улаан ном”-д орсон монгол улсад цөөхөн тоотой үлдээд байгаа “Мазаалай баавгайг хамгаалах” асуудлаар БОХХААБХ-д хэлэлцүүлэг зохион байгуулж Байнгын хорооны тогтоол гаргуулан ажилласны дүнд БОНХЯ-ны зардлаар АНУ-ын Айдохигийн их сургуульд манай судлаач ажиллан мазаалай баавгайн ангилилзүйн асуудлыг шийдвэрлэж, мазаалай баавгай ( Ursus arctos gobiensis) нь 5000 гаруй жилийн өмнө хүрэн баавгай (Ursus arctos)-н зүйлээс салбарласан шинэ дэд зүйл болохыг тогтоогоод байгаа. Энэ нь цаашид түүний хамгаалах асуудалд чухал шийдвэрлэх алхам болох ач холбогдолтой юм.

3.2014 онд салбарын бага чуулган “Судалгааны үр өгөөжийг дээшлүүлье, чанарын жил” уриатай ажилласан л даа. Энэ ажлын хүрээнд ургамал судлалын салбарын эрдэмтэд “Ургамлын физиологийн шинжлэх ухааны өнөө ба ирээдүй” хэлэлцүүлгийг зохион байгуулж, монгол улсын ургамлын физиологийн өнөөгийн хүрсэн түвшин, ирээдүйн зорилго зорилтоо тодорхойлж, үүний тулд лабораторийн тоног төхөөрөмж, ажлын нөхцөлийгяаж сайжруулах, ямар түвшинд хүргэх шаардлага байгааг хэлэлцүүллээ. Бага чуулганы гишүүдсанал бодлоо солилцон, зохих шийдвэрийг холбогдох байгууллагад оруулахаар бэлтгэж байна. Эдгээр ажлууд нь бага чуулганы салбар хоорондын хамтын ажиллагааг өргөжүүлж, судалгааны ажлын уялдаа холбоог бэхжүүлж буйн нэгэн илрэл болж байна.

–ШУА-ийн Биологийн бага чуулган ямар төсөвтэй ажилладаг вэ. Гишүүд цалин хөлс авдаг уу?

Н.Н: -Бага чуулган ямар ч төсөвгүй. Бага чуулганы гишүүд цалин авдаггүй. Ер нь бол бага чуулганы хүрээнд ямарваа ажил зохион байгуулахад санхүүгийн хүндрэл тохиолддог. Өнөөдөр бүх л юм мөнгөөр үнэлэгддэг, хөлсгүй ажил гэж байхгүй болсон цаг. Хэрэгжиж дууссан сэдэв, төслийн гүйцэтгэлийн тайландмэргэжлийн хүмүүсээр эксперт хийлгэн бага чуулганд хэлэлцүүлэх шаардлагатай болдог. Гэтэл эксперт хийлгүүлэх хөлс байдаггүй, Гэвч үүнийг гишүүд бага чуулганы гишүүнийхээ үүрэг гэж ойлгон үнэ хөлсгүй хийгээд л өгдөг. Цалин хөлсгүй хир нь өөрсдийн ажлаа хойш нь орхиод л хуралдаж, шаардлагатай асуудлуудыг хэлэлцдэг, үнэлдэг, дүгнэдэг. Ер нь бага чуулганы гишүүн байна гэдэг нь эрдэмтэн хүний хувьдшинжлэх ухааны хөгжилд оюуны мэдлэг, туршлагаа зориулж буй нэр төрийн хэрэг юм л даа. Өрсөлдөөн ч ихтэй байдаг.

Э.МӨНХТҮВШИН

-ТАТВАРААС ЗАЙЛСХИЙСЭН АСУУДАЛ ЖАСТИН КАПЛАД ХАМААГҮЙ, ТЭР БОЛ ЗҮГЭЭР Л ХӨЛСНИЙ АЖИЛЧИН-

Монгол Улсын Ерөнхий сайдын эдийн засгийн зөвлөхО. Чулуунбаттай “Саусгоби сэндс” компанитай холбоотой асуудлаар ярилцлаа.

-“Саусгоби сэндс” компанийн ерөнхийлөгч бөгөөд гүйцэтгэх захирал Жастин Капла, тус компанийн санхүүгийн ерөнхий менежерээр ажиллаж байсан Филиппин улсын иргэн Хиларион В.Кажуком, санхүү нягтлан бодох бүртгэлийн ерөнхий менежерээр ажиллаж байсан Кристобэл Ж.Дэвид нарыгхуулийн байгууллага шүүгдэгчээр татаад буй. Энэ талаар та мэдэж байгаа байх. Үүнийг эдийн засагч хүний хувьд юу гэж харж байна?

-Манай улсад мөрдөгдөж байгаа хууль эрх зүйн орчинг өөрчилж, боловсронгуй болгох шаардлагатай байна. Татварынасуудал бол аж ахуйн нэгж, иргэд хоорондын маргаан юм. Ийм маргааныг арбитраар шийдвэрлэдэг олон улсын практик бий. Их хэмжээний татвараас зайлсхийсэн гэжэнэ хэргийг үзэж буй бол “Саусгоби сэндс” компанийн өмчлөгчийн асуудал. ТүүнээсЖастин Капла гэдэг хүнтэй холбоотой хэрэг биш. Тэгээд ч энэ ньхэн нэгэн хүний эрхэнд халдах шалтгаан биш юм.

–Энэ хэргийг маргаан гэж хэллээ гэтэл манай хуулийн байгууллагынхан эрүүгийн хэрэг гээд л хавтаст хэрэг нээчихсэн шүү дээ?

-Татвараас зайлсхийсэн асуудал ньэрүүгийн хэргийн зүйл анги биш. Би дөнгөж саяхан НҮБ-ын хөрөнгө оруулалт, худалдааны олон улсынхоёр ч хуралд оролцоод ирлээ. Энэ хуралд Монгол Улсын хөрөнгө оруулалт, худалдааны талаар тайлагнаж, гадаадын орнуудын төлөөлөгчдийн асуултанд хариулсан. Америк, Европын төлөөлөгчид Монгол Улсынаж ахуй нэгж хоорондын болон иргэдийн маргааныг шийдвэрлэж буй байдлыг шүүмжилж байсан. Цаашид ийм маягаар хөрөнгө оруулагч нартаа хандах байдал үргэлжлэх юм бол Монгол Улсад хөрөнгө оруулалт орохгүй.

Бизнесмэнүүд Монголд ирж бизнес хийхээ болино. Бид бусад улсуудын жишгээр олон улсын дүрмийн дагуу тоглодог байх хэрэгтэй.

–Олон улсын жишгээр тоглоно гэдгийг юу гэж ойлговол зохих вэ?

-Ийм маргаанд бие даасан, хараат бус аудит хийх ёстой. Аудитын дүгнэлтээр татвараас зайлсхийсэн нь батлагдах юм бол тухайн компанитай хэлэлцээр хийх учиртай. Түүнээс хувь хүнийгхориод, саатуулаад байх шаардлагагүй.

–Бас Монгол Улсын хилээр гарч болохгүй гэсэн хориг тавиад хоёр жил болсон байх?

-Ийм хэрэгт хилийн хориг тавих хэрэггүй. Харин үүнийхээ оронд компанийнх нь өмчөөс эсвэл тухайн аж ахуйн нэгжийн хувьцааг нь зараад мөнгөө олоод авчихаж болдог. Энэ чинь аж ахуй нэгж байгууллагын хэрэг болохоос хүний эрхэнд халдах зүйл биш.Хүний эрхэнд халдсан ньмаш бүдүүлэг, байж боломгүй зүйл.Энэ бол хамгийн хоцрогдсон дарангуйлал юм уу, феодалын үеийн арга. Бид ийм бүдүүлэг байхаа болох хэрэгтэй.

-“Саусгоби сэндс” компанийнэнэ хэрэгт шинжээч томилоод байснаас таны яриад байгаа шиг бие даасан хараат бус аудит хийгдээгүй гэж ярих хүн олон байна?

-Энэ хэрэгт чухам хараат бус, бие даасан аудит хийгдсэн үгүйг би мэдэхгүй байна. Аудит хийгээгүйнь үнэн болхарамсалтай.

–Банкууд дахьтус компанийн дансыг ньбас хаасан байгаа юм. Шүүхээр энэ хэрэг эцэслэн шийдэгдээгүй байхад урьдчилсан байдлаар “яллачихсан”гэж хэлж болохоор ойлгомжгүй зүйл анзаарагдаадбайх юм?

-Хөрөнгө оруулагчийн дансыг хаана гэдэг бас олон улсын дүрэм, тоглолтод байдаггүй зүйл. Санаж байна уу хоёр, гурван жилийн өмнө манай татварынхан Оюу толгой компанийн дансыг хаасан. Үүнээс болоод Монгол Улсын нэр хүнд дэлхийн зах зээл дээр унасан. Хөрөнгө оруулагчийн дансыг хааж болохгүй. Өртэй байвал түүнийгээ төл гэсэн мэдэгдэл хүргүүлдэг олон улсын жишиг бий. Түүнээс дансыг нь очиж хааж, дураараа авирладаг орон манайхаасөөр байхгүй. Одоо Оюу толгойн хоёр дахь шатны гүний ордны санхүүжилтийн асуудал яригдаж байна.

–Дөрвөн тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалт хийе. Гэхдээ хөрөнгө оруулалтын дансыг нь гадаадад нээе гэсэнгэж сонссон. Энэ үнэн үү?

-Гадаадын 20банк нийлж мөнгө өгье гэсэн. Ямар сайндаа хөрөнгө оруулалтын дансаа гадаадад нээнэ гээд байх вэ дээ. Тэд ийм нөхцөл тавьж байна. Бид эсэргүүцэхэд хэцүү. Яагаад гэвэл өөрсдөө хүний данс руу шууд асуухгүйгээр орчихдог, хаачихдаг практиктай.

–Иймэрхүү хэргээс улбаалаад хөрөнгө оруулагчдыг татах бус түлхээд байна гэж олон улсын ажиглагчид үзэж байгаа?

-Энэ мэт байдлаас болж бид олон улсын зах зээлд маш муу мессэж, дохиог дэлхийн зах зээл рүү өгч байна. Тэгээд энэ Жастин Капла өмчлөгч биш. Энэ хүн гүйцэтгэх захирал тул ямар ч эрх мэдэл байхгүй. Зүгээр л хөлсний ажилчин шүү дээ. Түүнд санхүүгийн бичиг баримтыг нь бүрдүүлж өгдөг хүмүүс нь дандаа монгол захирлууд нь байсан. Тэд энэ хэрэгт ямар ч хамааралгүй. Гэтэл тэднийөгсөн бичиг баримт дээр Жастин Капла гарын үсэг зураад л явуулдаг байсан байх. Энэ хүн ажилд ороод зургаахан сар болсон байдаг.Тэгтэл гурван жилийн үйл ажиллагаанд нь дүгнэлт хийгээд хэрэг нээж байна гэж сонсогдсон. Энэ бас л ойлгомжгүй зүйлийн нэг. Олон тэрбум төгрөгийн маргаан гараад тэр нь батлагдаад Монгол Улсад татвар төлөх өртэй гарах юм бол компанийг нь зарладаг. Түүнээс хүний эрхэнд халдана гэж байж болохгүй зүйл.

–Үүнд ер нь хэн буруутай вэ. Төрөөсхөрөнгө оруулалтыг дэмжих бодлого баримталж байхадхуулийн байгууллага нь түүнээс нь эсрэг байгаад байна. Гадаадын хөрөнгө оруулалт битгий хэл дотоодын томоохонаж ахуйн нэгжийн эздийг шалгаж байсан нь саяхан. Тэгээд л чимээгүй болсон. Гэтэл мөнгө аваад хэргийг нь хэрэгсэхгүй болгожээ гэх дам яриа гараад өнгөрч байсан?

-Хууль эрх зүйн дүрмийг тогтоож буй УИХ, Засгийн газар, Ерөнхийлөгчийн зүгээс шал өөрөөр хөрөнгө оруулалтад хандах хэрэгтэй болоод байна. Бид ийм практиктай байх юм бол хөгжинө гэж бодоод хэрэггүй. Хамгийн хоцрогдсон орон болохын шинж тэмдэг бол энэ. Хөрөнгө оруулагч нартаа ингэж ханддаг манайх шиг орон байхгүй, миний мэдэхээр. Би олон улсынсанхүүгийн зах зээлийг судлаад 30 жил болж байна.

–Эдийн засагч хүний хувьд “Саусгоби сэндс”-ийн энэ хэргийг яах ёстой вэ?

-Хараат бус аудитын дүгнэлт хийгээгүй бол хийх хэрэгтэй. Татвар төлөхөөс зайлсхийсэн нь батлагдвалминий түрүүний хэлсэн шиг компанитай хэлэлцээр хийх ёстой. Жастингэдэг хүнтэй яриад байх шаардлагагүй. Хувь хүний амьдрах ажиллах эрхэнд халдана гэдэг ардчилсан орны жишиг биш. Хамгийн диктатур өндөртэй феодалын дэглэмтэй орны дүрмээр бид тоглоод байна. Маргаан гарах бүрт хөрөнгө оруулагчдад эрүүгийн хэрэг үүсгээд дарамтлаад байж болохгүй.

Г.ДЭЛГЭРЦЭЦЭГ

Баянхонгор аймгийн Заг сумын Баянбулаг багийн Баянбулагийн амаар нутагладаг малчин Чүнгэсийн Төмөрбүстийн хотонд янгирын нэгэн тэх “хүргэн ороод” хоёр жил гаруй болж байгаа аж. Энэ тэх анх хоёул байсан ч ижил нь шилүүс, чонын зоог болсон уу, “сүүлгүй боохой”-н тогоо тосолсон уу, уржнангаас ганцаар явах болжээ. Хад асгатай уулсын оройгоор л идээшлэх мөнөөх тэх өдрөөс өдөрт Төмөрбүстийн хонь ямаан сүрэгт дөхөн дассаар нэг л өдөр айлын хотонд хүрээд иржээ. Анхандаа хонь ямаа үргээд хөөрхий тэх дэмий л бараадаж явах болсон байна. Хоногийн олноор хээрийн зэрлэг өвгөөсөө ямаанууд эмээхээ больж ижилсэж эхэлжээ. Намар ямаанд ухна тавих цагаар “хүргэн хүү” хүчээ үзүүлж, арваад ямаа хээлтүүлжээ. Жирийн ямааны ухна яаж зэрлэг янгиртай мөчөөрхөхөв дээ. Тэх гуайтай мөргөлдлөө гэж бодоход арагшаа махийсан 75-140 сантиметр урт эвэртэй, биеийн урт нь 130-160 сантиметр, жин нь дунджаар 100-150 килограмм татдаг амьтан чинь Хадаа аварга, одой хүнтэй барилдахтай адил юм болно биз дээ. Өндөр нь гэхэд л сэрвээгээрээ 70-110 сантиметр хүрдэг амьтан шүү дээ. Малчны хотонд сүргийн манлай болсон тэх маань харин хээрийн амьтан гэсэндээ хот хашаанд хэр барагтай бол ордоггүй, хааяа гэнэдээд орлоо гэхэд үсэрч дэгдээд гараад явчихдаг гэнэ. Байнга л захалж, үргэх нь түүний унаган араншин гэж байгаа. Ноднин хавар гарсан “хүргэн” янгирын анхны төл арваад ишиг одоо тоо бүрэн бойжиж байгаа гэсэн. Ишигнүүд нь эцгийгээ дуурайсан цовоо цолгин гэж жигтэйхэн, зэгзийсэн амьтад. Хониноос сугарч хоцроод хээр эхүүдээ дагуулаад хоночихдог гэж байгаа. Төмөрбүст гуай хотондоо дассан өнөөх тэ­хийг хөөж явуулах гэж үйлээ үзжээ. Нэг удаа тасдаж хөө­гөөд явуултал уулсын оргил бараадалгүй Эх булагт нутагтай айлын хонинд хэд хоночихоод хүрээд иржээ. Ийм товч намтартай янгирын нэгэн тэх малчны хотонд тухлаад, зураг хөргөө татуулсан шиг байж байна.

Янгирын тухай сонирхуулахад дэлхий дээр найман зүйлийн зэрлэг ямаа байдгийн нэг төрөл нь монгол янгир юм. Алтайн өвөр говь, Хангайн нуруу, Хөвсгөлийн зарим уулсын ойн бүсээс дээшхи асга хадаар нутагладаг. Эрэгчинг тэх гэх агаад ишиг, борлон, шүдлэн, бавдай буюу хязаалан, их улаан, загал, халиун, харлаг гэж нас насанд нь өөрөөр нэрлэнэ. Янгир хээлээ зургаан сар орчим тээж, тавдугаар сарын дунд үеэр төллөн, голдуу нэг, хааяа ихэр ишиг гаргана. Янгир ховор тураг ан бөгөөд манай оронд агнахыг хориглож дархан цаазтай болгожээ. Жил бүр Засгийн газрын зөвшөөрлөөр тодорхой тооны янгир агнах эрхийг аж ахуйн нэгжүүдэд олгодог. Янгир ямаа ихэвчлэн хоёроос таваараа сүрэглэх боловч хүйтрэх тусам сүргийн доторх янгирын тоо ихэсч өвлийн улиралд хориос дээш толгойгоор сүрэглэдэг онцлогтой. Өндөр хадтай уулын оройд сүүдэр бараадан зогсож аюул ослоос сэрэмжилнэ. Шилжилт хөдөлгөөн хийх талбай нь ихдээ л жаран зургаан хавтгай дөрвөлжин километр байдаг гэнэ. Анчдын ярианаас үзвэл, янгир ямар ч чимээ сонссон доошоо л чиглэн харна уу гэхээс дээшээ чиглэн хардаггүй гэж байгаа. ХАА-н ухааны доктор Ё.Доржбатаас янгир, ямаа хоёр эрлийзжих талаар тодруулахад “Ямаанаас гарсан янгирын эрлийзийн ноолуур дунджаар 150 гр болдог. Тэгэхэд Баянхонгорын Залаа-Жинстийн цагаан ямаанаас дунджаар 700-1000 гр ноолуур гардаг. Харин тэсвэр тэвчээрийн хувьд монгол ямааг дагуулахгүй, бие товир ямаа гардаг” гэж байлаа.

Л.БАТЦЭНГЭЛ