Month: October 2014

Монголын Шатдаг занарын ассоциацийн гүйцэтгэх захирал, эдийн засагчЧ.Хашчулуунтай ярилцлаа.

–Занарын нөөцийн урьдчилсан таамаг 700 тэрбум тонноор яригддаг. Хэр бодитой таамаг бол. Олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн гэж хэлж болохзанарын орд байна уу?

-700 тэрбум тонн гэдэг бол урьдчилсан байдлаар дөрвөн удаа занарын судалгаа хийж байж гарсан тоо. Тодруулах үүднээс хэд хэдэн ажил хийгдэж байна. Төв болон зүүн бүсэд гадаад, дотоодын компаниуд хайгуул идэвхтэй хийж байгаа. Хууль нь наадмын өмнөхөн батлагдсан учраас хайгуулын ажил дөнгөж одоо л эрчээ авч байгаа болов уу. Цаашдаа хайгуулын ажлыг тал талаасаа эрчимжүүлж байж 700 тэрбум гэсэн нөөц илүү бодитой тоон дээр бууна. Наяад оны дундуур засаг, төрөөс занарыг онцгой анхаарч судалсан учраасэнэ тоо тодорхой хэмжээгээр үндэслэлтэй. Занарыг ашиглах хэд хэдэн төрлийн технологи бий. Технологитойгоо таарах эсэх, нөөцийн хэмжээ нь хөрөнгө оруулалтын хэмжээнд хүрэх эсэхийг тодруулах ажил явагдаж байна. Хайгуул сүүлийн хоёр жил бага зэрэг идэвхжсэн. Хууль батлагдсанаар гарц нь гарлаа. Хайгуулын ажлын чиглэлээр тодорхой үр дүн гарна гэдэгт итгэдэг. Занарын холбооноос Монголын хэмжээнд занарын судалгаа хийе гэж төлөвлөж байгаа. Гэхдээ хайгуул хийхгүйл дээ. Өмнө нь хийсэн хайгуулын дүнгүүдийг нэгтгэхасуудлыг Газрын тосны газартай ярьсан. Төр засаг хөрөнгө талаас нь дэмжээд өгвөл олон нийтэд танилцуулах боломжтой. Ингэж чадвал хөрөнгө оруулалтыг татах нэг томалхам болно. АНУ-ын Засгийн газраас занарын дэлхийн нөөцийг жил бүр судалдаг.Тэдний хувьд манай дээр батлагдсан байдлаар хоёр бий гэж яриад байгаа. Нэг нь Дорноговийнх. Нөгөө нь Дорнодынх. Манай геологичидТөв, Хэнтий, Дорноговь, Дундговь, Өвөрхангай зэрэг газарт занарын нөөц байгаа гэдгийг мэднэ. Давхар хайгуул хийх ажил дөнгөж эхэлж байна.

–Занар дээр сонирхлоо бодитойгоор илэрхийлсэн компани гэвэл Америкийн “Жени ойл” байна. Фран­цаас нэг компанийн нэр дуулддаг. Яг одоогоор хөрөн­гө оруулах сонирхол илэрхийлсэн ямар компа­ниуд байна?

-Занар дээр дэлхийн хам­гийн том компани болох Францын “Тотал”-ийн төлөөлөл Уул уурхайн яам­ны­хантай нэлээд уулзалт, хэлэл­цээр хийсэн байх. Занарын судалгааг улсын хэмжээнд хийж өгье гэсэн сонирхол илэрхийлсэн юм билээ. Хайгуулын ажил гэсэн үг л дээ. “Жени ойл”-ын хувьд хай­гуулын ажлаа хийх шатандаа байна. Монголын компаниуд ч хайгуулын ажлаа хийж байгаа. Ялангуяа занарын хувьд нөөц нь харьцангуй сайн тогтоогдсон, боломжтой гэж үзэж байгаа орд гэвэл Хөөт байна. Наяад онд хийсэн судалгаагаар хамгийн сайн занарын агуулгатай гэж гарсан юм билээ. Барууны компаниуд шинэ орд хайх тал руугаа сонирхолтой байдаг байх. Орос, Эстонийн холбогдох байгууллагын хүмүүс ирж занар дээрхамтран ажиллах сонирхлоо илэрхийлсэн. Оросууд 1940-өөд оноос хойш занарыг ашиглаж бай­сан учраас нэлээд сайн тех­но­логи, мэдээлэлтэй. Мон­голыг тухайн үед маш сайн судалсан орон бол Орос л доо. Эстоничуудын хувьд дөрвөн цахилгаан станцыг занараар ажиллуулдаг баялаг туршлагатай. Манайх нүүрс ихтэй учраас занарыг тэр бүр тоодоггүй ч Эстонийн туршлагыг тодорхой хэмжээ­гээр судлах хэрэгтэй байх. Илүү үр өгөөжтэй, хямдхан байж мэдэхийг үгүйсгэхгүй. “Жени ойл”-ын хувьд техно­логи нь занараас газрын тос, дизель боловсруулдаг давуу талтай. Тэдний хувьд туршил­тын үйлдвэр нь Израйль, Америкт бай­гуулагдаад ажил­даа орчихсон. Уул уурхайн яамныхан болон холбогдох хүмүүс газар дээр нь очиж танилцсан байх. Ер нь шинэ боломжууд их гарч байна. Дэлхийн улс орнууд занарт анхаараад эхэлчихсэн. Хятад улс гэхэд л занар олборлох, үйлдвэрлэх талд төрийн дэмж­лэг үзүүлнэ гэдгээ зарласан. Бүр үндэсний хэмжээний хүрээ­лэн байгуулсан. Занарын маш том ордыг Монголын баруун бүсийн хилийн цаана нээсэн байна лээ. Хайгуулаа идэвхжүүлж байна.

–Монголын занараас гарч байгаа тос Арабынхаас ч чанартай гэсэн олзуурхмаар үр дүнг “Жени ойл”-ынхон хэлдэг. Манай шатдаг занар чанараараа дэлхийн хэмжээнд хаахнууртүвшинд орох бол?

-Занар гэдэг бол чулуужсан түүхий нүүрс маягийн мате­риал л даа.

Чанарыг ньдотор нь агуулагдаж байгаа шороо, нефть гаргадаг химийн бүтээгдэхүүний хувийн харьцаагаар үнэлдэг. Хөөт дээрсудалгаа хийгээд, үйлдвэр байгуулна гэсэн тооцоо байдаг юм. Монголын ком­паниудад үүнийг хийх сонир­хол байгаа. “Жени ойл”-ын хувьд нефтийн бүтээг­дэхүүн агуулагдсан хэсгээс нь гарч байгаа гарцыг онцолж байгаа. Лабораторийн судалгаа хийхэд маш сайн чанарын занартай гэж гарсан гэсэн. Шингэн хэсэг нь бензин болдог, жаахан хүнд хэсэг нь дизелийн түлш шиг болдог гэж байгаа юм. Хүнд хэсгийг нь шууд машинд хийхэд асч байгаа гэсэн. Тэгэхээр маш гайхамшигтай юм болох гээд байх шиг.

–Занарыг олборлож ашиг­лаж эхэллээ гэхэд уурхай нь хэр том байх бол, байгаль орчин талаасаа сөрөг нөлөө бий эсэхийг тодруулж байна л даа?

-Мэдээж том уурхай бай­гуулахгүй. Занарын нэг онцлог нь том үйлдвэр байгуулдаггүй. Карьер үүсдэггүй. Тэр нь хамгийн том давуу тал. Гэхдээ занарын олон төрөл бий. Жишээ нь Америкт байдаг занарын төрөл голдуу чулуун хаданд агуулагдсан байдаг. Газрын тос маягаар тэндээ тунаж шингэсэн байдаг л даа. Манайх тийм биш. Чулуужсан, нүүрс маягийн.Бараг ил гарсан байдаг. Энэ утгаараа ашиглалтын технологи нь өөр.

–Занар ашигласан газрын байгаль ийм болсон гэж ирээд сөрөг жишээнүүд их яригддаг. Занар дээр хэчнээн төрлийн технологи ашигладаг юм бэ?

-Занарын хувьд хоёр төрлийн технологи бий. Нэг нь яг нүүрс шиг олборлож байгаа шиг газарт том нүх үүсгэж зөөж гаргадаг. Тэгээд занараа нэг газарт шатаадаг. Шатаахдаа янз бүрийн химийн бодис үйлдвэрлэдэг. Энэ бол хамгийн энгийн арга. Заримдаа тэр чигт нь түлш болгож шатаадаг. Эстони шууд түлш болгож шатаадаг. Манай нүүрстэй ялгаагүй гэсэн үг. Америкчууд том чулуун хаданд агуулагдсан байгаа шингэн занараа нүх ухаад, сороод авчихдаг. Газ­рын тостой адилхан шахуу технологитой. Энгийн газрын тосноос ялгаатай нь чулуун хаданд агуулагдсан учраас олон удаа өрөмдөх шаардлагатай. Жижиг жижиг өрөмдлөг хийдгээрээ онцлогтой. Манайх аль аль нь биш. Нэгдүгээрт шороон хэлбэртэй байдаг. Олборлож зөөлөө гэхэд эдийн засгийн ямар ч үр ашиггүй. Том карьер үүсгэн байж гаргаж зөөх бараа бүтээгдэхүүн биш. Шороон дотор агуулагдаж байгаа 10-15 хувийн, заримдаа тэрнээс ч бага хувь байж болох газрын тосны шингэн элемент нь тэндээ ууссан байдаг. Тэрийг нь цахилгааны аргаар газар доор боловсруулахад өөрөө гараад ирдэг. Тусгай хоолой хийгээд гаргаж ирнэ л дээ. Нэг том давуу тал нь олон өрөм тавих шаардлагагүй. Ухаж гаргаж ирэхгүй. Гүнд нь л ашиглана.

–Гүнд байгаа чулуужсан занарыг тодорхой хэмд халаагаад шингэн хэсгийг нь хоолойгоор олборлосны дараа газарт суулт өгнө, хотойно гэсэн тайлбарыг иргэний хөдөлгөөнийхөн хэл­дэг. Энэ хэр ортой яриа вэ?

-Газар сууна гэсэн ойлголт байхгүй. Технологийн арай өөр аргыг хэлсэн болов уу. Шороон доторх ус бага зэрэг хатаж байгаатай л адил зүйл. Ус нь хатлаа гээд шороо суулт өгдөггүйтэй адилхан. Чулуу, хад бүх юм нь хэвэндээ байна. Зүүнбаянд тавин жил нефть олборлож байна. Тэрэнтэй огт ялгаагүй процесс. Зарчмын хувьд бид занар гэж жаахан өвөрмөц бараа бүтээгдэхүүн ярьж байгаа ч Зүүнбаянгийн үйлдвэрлэлтэй яг төстэй. Зүүнбаянд газрын тосыг мөн адил халаадаг.

–Энэ намар болсон газ­рын тосны салбарт хөрөнгө оруулагчдын хурал дээр занар бол хөрөнгө оруулалтыг их хэмжээгээр татах салбар гэж онцлох хүн олон байсан. Яг хэдий хэрийн хөрөнгө оруулалтыг татах боломжтой вэ?

-Хөрөнгө оруулагчид гурваас дөрвөн тэрбум ам.доллар татах боломжтой гэж ярьдаг юм. Оюу толгойтой дүйцэх хэмжээний хөрөнгө оруулалтыг хийх бололцоотой гэсэн үг. Гадаадын хөрөнгө оруулалт татах гэхээс илүү занарыг ашиглаад гарч байгаа бүтээгдэхүүн нь юу вэ гэдгийг бодох хэрэгтэй. Гадаадаас авч байгаа шатахууны үнэ тэрбум шахуу доллар болдог. Энэ мөнгөний тодорхой хэмжээг дотооддоо үлдээх боломж занараа ашигласнаар нээгдэнэ. Хоёрдугаар давуу тал гэвэл байгаль орчинд харьцангуй ээлтэй арга. Дахин хэлэхэд том карьер үүсэхгүй. Дэлбэрэлт болохгүй. Газар дээр ил гаргаад шатаахгүй. Гуравдугаарт занар ашиг­лас­ны дараа байгаль унаган хэлбэрээрээ үлдэнэ. Үйлд­вэрлэл нь 300-400 метрийн гүнд хийгддэг. Дээрээ ямар ч өөрчлөлт гарахгүй. Занарын нөөц их учраас олон төрлийн хэрэглээ гарах байх. Германчууд занараар байшингийн дээвэр гэх мэт барилгын материал хийдэг юм билээ. Манайх ч тэгж болно. Ямар байдлаар яаж ашиглах нь хувийн хэвшил, засгийн бодлогоос хамаарна. Орон нутаг ч хөрөнгө оруулалтаа хийж ашиглаж болно. Цахил­гаан станц ажиллуулах, барил­гын материал хийх, түлш үйлдвэрлэх боломж нь нээлттэй. Төрөл бүрийн боломж бий. Манайхан занарыг хог гээд хаячихдаг. Багануурын уурхайн дэргэд занарыг овоолоод хаячихсан байдаг. Энэ хогийг ашиглаад хүнд хэрэгтэй юм хийх нь зөв л байх. Ер нь манайх шатахууны хэрэглээгээ дотоодоосоо хан­гах чиг барих ёстой. Тэгвэл маш их хэмжээний мөнгө хэмнэнэ. Оюу толгойн хөрөнгө оруулалт дөрвөн тэрбум гэж ирээд ярьдаг. Гэтэл бид жилд тэрбум долларын шатахуун гаднаас авч хэрэглэж байна. Занараа шатахуун болгож ашиглаад эхэлбэл таван жилийн дотор Оюу толгойн хөрөнгө оруулалтаасилүү хэм­жээний мөнгө хэмнэнэ гэсэн үг.

–Газрын тосны хууль шинэчлэгдсэнээр занараа ашиглах боломж нээгдлээ гэж байгаа. Занарт хөрөнгө оруулах сонирхолтой улсын хувьд хууль эрх зүйн орчнытал дээр ямар нэг асуудал байх­гүй гэж ойлгож болох уу?

-Хөрөнгө оруулагчдад болгоомжилж харж байгаа өнцөг бий. Ер нь бол өнгөрсөн жилээс эхлээд уул уурхайн салбарт хөрөнгө оруулалтын орчин бага зэрэг сайжирсан. Хоёр чухал хууль батлагдсан. Нэгдүгээрт Газрын тосны тухай хууль байна. Занар, нүүрсний давхаргын хий, бусад төрлийн эрчим хүчний эх үүсвэрийг яаж ашиглах вэ, хэн ашиглах ёстой юм, хяналт нь хаана байх вэ зэрэг бүх асуудал хуульд тодорхой туссан. Хөрөнгө оруулах гэж байгаа хүний хувьд харахад хэнд хандах вэ, ямар дэс дарааллаар зөвшөөрөл авах вэ, ямар нөхцөлд зөвшөөрөл авахгүй байх вэ гэдэг бүх юм нь маш тодорхой болсон. Энэ бол томдавуу тал. Хоёр­дугаар онцлох зүйл бол Хөрөнгө оруулалтын хууль. Ордоо олсны дараа олборлож ашиглах болно. Ямар нөхцөлд ажиллах, татварын орчин ямар байх вэ гэдэг нь тодорхой болсон. Үйлдвэр байгуулъя гэвэл занарын үйлдвэр хөрөнгө оруулалтын хуулийн хүрээнд багтана л даа. Их хэмжээний хөрөнгө оруулалт хийвэл тэр хэрээрээ гол гэж хэлж болох дөрвөн төрлийн татварыг тодорхой хэмжээнд өөрчлөхгүй байх нөхцөл үүснэ. Хөрөнгө оруулагчдын зүгээс харахад хоёр зүйл дээр болгоомжтой ханддаг юм билээ. Нөөц ашигласны төлбөр хуулиндаа 5-15 хувь гэж байгаа байх. Яг тодорхой заагаагүй.

–Заагтай тавьчихаар ямар нөхцөлд тавыг, ямар нөхцөлд арвыгтөлөх нь ойлгомжгүй болчихож байгаа гэсэн үг үү?

-Яг тийм байдал үүсээд байгаа. Хөрөнгө оруулагчдын болгоомжилж буй хоёр дахь зүйл нь бүтээгдэхүүн хуваах гэрээтэй холбоотой.Хуульд бүтээгдэхүүн хуваах гэрээгээр шийднэ гээд заагаад өгчихсөн. Газрын тостой адил гэж үзээд тэгсэн байх. Гэхдээ бүтээгдэхүүн хуваалаа гээд асуудал төвөгтэй болж магад­гүй. Яагаад гэвэл улс нефть бүтээгдэхүүний худалдаа хийхгүй. Бүтээг­дэхүүн хуваана гэдэг нефть бүтээгдэхүүнийг аваад, өөр нэг газар борлуулах үүрэг хүлээнэ гэсэн үг.

–Нэгэнт хэрэгцээ нь бай­гаа тохиолдолд шатахуун бор­луулахад асуудал гарна гэж үү?

-Тийм ч муу зүйл биш л дээ. Гэхдээ борлуулалт дээр гарч ирж байгаа багц асуудал бий. Нүүрс шингэрүүлэх, нүүрс хийжүүлэх, занар боловс­руулахад улсын бодлогоор дотоод­доо шатахуун үйлд­вэр­лэхийг дэмжих нь тодорхой. Яг борлуулъя гэхэд гадаадаас орж ирж байгаа бензин, дизель гэнэт хямдраад зах зээлийн үнийг унагаавал яах вэ гэдэг асуудал тодорхой бус байгаа. Улс та нар ийм юм хийцгээ гээд маш их хэмжээний хөрөнгө оруулалтаар баахан юм хийлгэчихдэг. Дараа нь Орос ч юм уу аль нэг улсаас орж ирж байгаа нефтийн бүтээгдэхүүн ямар нэг шалтгаанаар гэнэт огцом хямдарвал яах вэ гэдэг асуудал бий. Энэ нь хөрөнгө оруулагчдад тодорхой бус байдлыг бий болгож байгаа хүчтэй шалтгаан. Шатахууны хувьд өнөөгийн үнэ өсөөд байх нь сайн зүйл биш. Хамаа­гүй буураад байвал хөрөнгө оруулагчид төслийн үр ашгаа тооцож чадахаа больдог. Монгол банкнаас шатахууны үнэ тогтворжуулах хөтөлбөр хэрэгжүүлж байгаа. Шүүмжлэлтэй ханддаг зүйл бий л дээ. Гэхдээ нэг сайн тал нь шатахууны үнийг барьж чадаж байна. Хэрвээ шатахууны үнийг бариагүй бол өдийд инфляци хорь, гучин хувьд хүрэх байх. Үүнтэй адил цаашдаа шатахууны үнийг өсгөхгүй байх, тогтвортой байлгах нь маш чухал. Энэ тохиол­долд хөрөнгө оруулалтын тооцоогоо хийгээд үр ашгийг нь тооцох боломжтой. Ийм нөхцөлд хөрөнгө хийх бололцоо нэмэгдэнэ.

–Америк, Хятад занарыг ашиглахаар эрчимтэй ажил­лаж эхэлсэн гэж та ярилаа. Эстони занараа түлж эрчим хүч гаргаад экспорт хийж даж­гүй мөнгө олчихож бай­на. Өөр ямар улсууд занар руу хошуурч байна вэ?

-Дэлхийн хандлагыг хара­хад хөгжиж байгаа орнууд занарт маш их хэмжээний хөрөнгө оруулалт хийж бай­на. Египет, Иордан байна. Сүүлийн үед Энэтхэгт занарын ордод лиценз олгох, ашиглах гэрээ байгуулагдах тал дээр эрчимтэй ажиллаж байна. Египетэд 2010 онд занарын олон улсын хамтын судалгааны төв байгуулагдсан. Ялангуяа Арабын улсууд занарт их анхаарч байна. Саудын Араб газрын тос экспортолдог гол улс. Занарын анхны хоёр лицензийг олгосон байна лээ. Ордуудын талбайгаа хуваарилж эхэлсэн байна. Газрын тосны нөөц дуусах тал руугаа хандсан, хорь, гучин жилийн дараа дуусна гэж ярьдаг. Энэ утгаараа эдгээр улс занараа ашиглах гээд байх шиг байна. Египет, Иорданд газрын тос угаасаа байхгүй. Израйль занарын технологиороо сайн. Үйлдвэрээ байгуулж эхэлж байгаа. АНУ занараа ашиглаж, 2020 он гэхэд импортоос бүрэн татгалзана гэж байна. Шатахуунаа зуун хувь дотоодоосоо хангана гэдгээ мэдэгдчихсэн. Польш, Герман зэрэг улс дөчөөд оноос занарын ашиглалтад чухал ач холбогдол өгч эхэлсэн. Эстони манайх шиг жижиг улс. Гэсэн хэр нь манайд үйлдвэрлэдэг цахилгаан эрчим хүчнээс дөрөв дахин их хэмжээний цахилгаан үйлдвэрлэж байна. Занараа ашиглаад цахилгаан үйлдвэрлэдэг.

–Та саяхны нэг хурал дээр Орос, Украйны зөрчил­дөөний бас нэг том шалтгаан нь Украйны занарын нөөц гэсэн сонирхолтой таамаг хэлж байсан…?

-Сүүлийн үед геополитик гэж их ярих болсон. Украйн байгалийн хий, нефтийн бүтээг­­дэхүүнээ дандаа Оросоос авдаг байсан. Сүүлийн жилүүдэд хоёр улсын харилцаа эрс муудсан. Украйн сүүлийн үед занарын судалгаа руу орж байна. АНУ, бусад улсаас компаниуд урьж хайгуул хийлгэж байгаа. Хайгуул хийж байгаа газар нь дайн болж буй хэсэг. Крымийн арал, Украйны зүүн хэсэг. Занарын хамгийн их нөөцтэй хэсэг нь. Зарим судлаач Орос, Украйны мөргөлдөөний цаана их хэмжээний занарын нөөц хэний мэдэлд үлдэх вэ гэдэг асуудал байна гэдэг. Украйны зарим мэдээг уншихад Крымд Оросын цэргүүд орж ирэхэд нэн тэргүүнд газрын тос, занарын орд дээр харуулуудаа тавьсан байдаг юм билээ. Сонин л тохиолдол. Манайх занарын асар их нөөцтэй. Занараа ашиглах тал руу алхам алхмаар явж байна. Хоёр жилийн өмнөтэй харьцуулахад занарын тухай ойлголт нэлээд сайн дэлгэрч байна. Жилийн өмнөхтэй харьцуулахад хууль нь батлагдаад эрх зүйн орчин нь нээгдэж байна. Энэ эрчээрээ явбал магадгүй хэдэн жилийн дараа занараа ашиглаж үйлдвэрлэсэн бензин дилзель хэрэглэж, шатахуун тасрах вий гэсэн айдасгүй болчих байх.

Ц.БААСАНСҮРЭН

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж , Италийн Милан хотноо хуралдсан АСЕМ-ын дээд түвшний уулзалтыг өндөрлүүлээд Унгар улсын Будапешт хотноо ажлын айлчлал хийхээр хүрэлцэн ирлээ.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийг Унгар Улсын Ерөнхий сайд Виктор Орбан, Парламентын ордныхоо өмнө хүндэтгэн угтаж, өргөтгөсөн уулзалт хийв.

Унгар Улсын Ерөнхий сайд Виктор Орбан, Эрхэмсэг Ерөнхийлөгч таныг манай улсад хүрэлцэн ирсэнд таатай байна гээд Монгол улсын талаар сайн мэдээ байнга сонсож байдаг. Ялангуяа эдийн засгийн өсөлтийн талаар тоо баримтыг үзэж танай ард түмэнд талархаж байгаа.

Бидний өвөг дээдсийн 1100 жилийн өмнө нүүдэллэн ирсэн үүх түүх, дотоод сэтгэлд түүхэн улбаатай төдийгүй Унгар Монгол хүмүүс ах дүү ,дээд овгийнхоо тухай ярьж яриагаа эхэлдэг.

Манай хоёр улсын хувьд хамтын ажиллагаагаа бүхий л хүрээнд өргөжүүлэн хөгжүүлэх нь зүй ёсны хэрэг. Манай улс хөдөө аж ахуй, инженерийн технологийн салбарт туршлагатай.

Одоогоор 72 монгол оюутан сурч байна.Гадаад оюутнуудад тэтгэлэг олгох хөтөлбөр хэрэгжиж байгаа. Танай талаас хүсэлт гаргавал тэтгэлэгтэйгээр оюутан хүлээж авахад бэлэн байна.

Энэ онд Монгол, Унгар хоёр улсын дипломат харилцаа тогтоосны 64 жилийн ой тохиож байна. Улаанбаатар хотноо элчин сайдын яамаа дахин нээхээр бид төлөвлөж байгаа гэв.

Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Цахиагийн Элбэгдорж, Эрхэмсэг ноён Виктор Орбан танд чин сэтгэлээсээ талархлаа илэрхийлье.Таны хэлсэнчлэн бидэнд олон зуун жилийн түүх соёл бий. Мөн шинэ үеийн ч олон зуун жилийн түүх бий. Олон салбарт хамтран ажиллаж байсны тод жишээ нь биокомбинат юм. Бид мал аж ахуй,малын эрүүлжүүлгийн асуудал дээр хамтран ажиллах бүрэн боломжтой. Мөн хүнсний үйлдвэр,усны аж ахуй, боловсрол, геологи,аялал жуулчлалын олон салбарт хамтран ажиллахад бэлэн байна. Суралцаж төгссөн оюутан эргээд дадлагажих боломж олгох тал дээр ажиллах хэрэгтэй гэв.

Хоёр тал өргөн хүрээний сэдвээр ярилцаж санал нэгдлээ.

Уулзалтын дараа Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Цахиагийн Элбэгдоржийг Унгар улсын Ерөнхийлөгч Янош Адер хүлээн авч ганцаарчилсан уулзалт хийн зоог барилаа.

Маргааш 10-р сарын 18 Унгар,Монголын бизнес форумд оролцож үг хэлнэ. Мөн Өтвөш Лорандын нэрэмжит их сургуулийн Дорно дахины тэнхимийн дэргэд байгуулагдах “Монгол Судлалын Төв”-ийн нээлтийн ажиллагаанд оролцож, Унгар улсад ажиллаж сурч буй Монгол ирэдтэйгээ уулзана.

Айлчлалын төгсгөлд Төв Европын Их сургуульд зочилж “Монголын ардчилал ба сургамж” сэдэвт лекц уншина.

Монгол Улс 60 сая малтай. Энэ их малынхаа махыг Оросод зарж ашиг олохоор боллоо хэмээн сүүлийн хэд хоног бид дээлэндээ багтахгүй сагсалзав биш үү. Сүүлийн 20 жилийн гол түншүүд болох Япон, Солонгос, Америк хүртэл жижигхэн харагдах шиг боллоо. Эдэнтэй эдэнгүй бид махаа хойд хөршдөө зараад хөл дээрээ сэгийтэл босоод ирэх юм байна гэж хөөрцөглөв. Тэгсэн сүүлийн үеийн нөхцөл байдлаас харахад биш болоод явчихлаа. Эрдэмтэд тооцоо хийгээд үзсэн чинь махны экспортыг тэр чигээр нь эзлэх үхэр, адууны 60 сая малд маань эзлэх тоо толгой өчүүхэн юм байна. Оросууд манайхаас зөвхөн адуу, үхрийн мах л авна. Гэтэл Монгол Улсын нийт мал сүргийн дотор адуу 5.7 хувь, үхэр 6.3 хувь, тэмээ 0.8 хувь, хонь 44.3 хувь, ямаа 42.9 хувийг тус тус эзэлжээ. Өнөө 60 сая гаруй малын чинь ердөө гурван сая нь үхэр, хоёр сая гаруй нь адуу бусад 45 сая нь хонь, ямаа юм байна. Тэгвэл энэ их хонь, ямааны махыг авдаг газар алга. Арабын орнууд бага зэргийн хонины мах авдагийг эс тооцвол үнэндээ эдийн засгийн үр ашиг нь энэ хоёр малд юу байгаа юм бэ. Байгаа жаахан адуу, үхрийн махаа бүгдийг нь гаргаад ч Сибирийн махны нэг жилийн хэрэгцээг барахгүй юм байна. Оросын хэрэгцээ агуу их. Европууд Оросод мах, хүнсний ногоо нийлүүлэхгүй гэж мэдэгдлээ. Урьд нийгэмд Монголын махыг боловсруулах хэд хэдэн үйлдвэр Сибирьт баригдсан нь одоо ч технологийн дэвшил хийгдээд ажиллаж байгаа. Тухайн үед адуу гэхэд 60 мянгыг хойд хөршид нийлүүлж байсан бол одоо “Мах импекс” компани 6000 адуу бэлтгэлд авах гээд чардайдаг болсон гэх. Сүүлийн 20 гаруй жилийн дотор манай өөрийн дотоодын хэрэглээ бараг 11.0 саяд хүрлээ. Гадаад зах зээлд үхрийн махыг илүүтэй сонирхдог бол манайд үхрийн тоо толгой ердөө З.О сая орчим байгааг харгалзвал дотоодын хэрэглээнээсээ төдийлөн илүү гарахгүйд хүрсэн байгаа биз. Монгол дотроо ийм байхад энүүхэн энэ Эрхүү, Улаан-Үүд, Чита дахь үйлдвэрүүдэд махны хэрэгцээ байсаар байгаа. Эдгээр үйлдвэрүүд армийн хэрэглээний ма­хан бүтээгдэхүүний дийлэн­хийг үйлдвэрлэдэг. Монголоос мах нийлүүлэх тээвэрлэлтийн зардал маш бага, энэ нь худалдаалах үнэднөлөөлдөг. Ер нь бол хойд хөршид ганц Сибирь ч биш Орос нэлэнхүйдээ махны хэрэгцээтэй болчихоод байгаа юм. Оросод махны гол нийлүүлэгч нь байсан Латин Америк, Европын холбоо, англи хэлээр ярьдаг орнуудаас мах оруулахаа больсноор Бразил, Аргентинаас худалдан авалтаа нэмэхэд хүрч байгаа. Импортын махных нь 70 хувийг Москва, Санкт-Петербург хотод хэрэглэдэг. АНУ болон Европын холбооны орнуудаас ОХУ импортын үхрийн махныхаа 60 орчим хувь буюу 600 мянган тонныг авч байсан зах зээл нээгдэж байна. Ийм нөхцөлдмах нийлүүлэх хамгийн ашигтай орон бол Монгол болчихоод байгаа юм. Дээрхорнуудаас ОХУ-д экспортолсон, эдийн засгийн хоригт багтсан хүнсний бараа, бүтээгдэхүүний нийт хэмжээ 6.5 тэрбум ам.долларт хүр­сэн байна. Ийм их үнийн дүн, гадаад худалдааны шинэ орон зайг зарим орон ашиглахын төлөө өрсөлдөж байна. Үүнээсманайх хоцрох ёсгүйг судлаачид удаа дараа мэдэгдсээр байгаа юм. Гэсэн ч бидэнд ийм их хэрэгцээг нөхөх махны нөөц чадамж алга. Гурван сая үхэр, хоёр сая адуу юу болох юм бэ. Үүнийгээ мэдэхгүй бид махны экспорт ярьсаар байна биш үү.

Тэгэхээр малаа эдийн за­саг болгоё, экспортод гаргая, их ашиг олъё гэж байгаа бол оросуудыг хонины маханд оруулах хэрэгтэй болох нь. Тэднийг хонины маханд чоно шиг оруулаад хорхойсоод ирэхээр нь хонь ямаагаа зарж эхлэх юм биз дээ. Энэ нь тэгээд бүтэх үү? Хэрэвзээ бүтэхгүй гэх хүн олон байгаа бол Оросод мах зарж баяжина гэдэг чинь үлгэр юм байна шүү дээ. Ёстой нөгөө харганын ноос түүж эсгий хийнэ гэдгээс чинь бодьгүй юм болно. Харин сум багаараа нийлж харгана бутны ноос түүхэд хэд хэдэн эсгий хийчих хэмжээний юм цуглаж мэднэ шүү. Харин Оросод хонины мах зарж бид баяжина гэдэг үлгэр юмаа, хөөрхийс минь. Оросууд манай шивтэр, таана, царван амтагдсан махыг иднэ гэхээ­сээ төмсөө нухаж идэх нь дээр гэх байлгүй дээ. Шуудхан хэлэхэд манай хонь, ямааны мах чинь хүнсний мах биш юм байна. Монголоос өөр хүн идэхгүй юм байна. Нэгэнт мах биш болохоор мөнгө биш юм байна. За тэгвэл сүү саалийг нь авч заръя, мөнгө болгоё гэж бодъё. Мэдээж 300 грамм сүүгээр улсыг хангахгүй. Дахиад л асууя, тэгээд одоо эдийн засгийн үр ашиг нь энэхүү Монголын олон сая хонь ямаанд юу байна вэ. Эдийн засгийн үр ашгаараа бол хамгийн тэнэг аж ахуй болж хувирлаа. Тэгэхээр бид өнөөдрийн нүүдлийн мал аж ахуйгаа олон улсын жишигт, түвшинд аваачмаар байна. Үүний төлөө хөдөө аж ахуйд реформ хиймээр байна.

Үнэндээ дэндүү их газар нутаг, бүр яваад барагдахгүй их газар нутагтай шүү дээ, бид. Жишээ нь зүүн аймгууд руу гараад давхия, яваад л байна, өдөр шөнөгүй давхина. Сүүлдээ ядарсан хүмүүс юу гэдэг гээч, “Энэ муу Чингис гуай ямар их газар нутаг үлдээгээ вэ, очих болоогүй юу” гэж тэвчилгүй орилдог юм шүү дээ. Энэ их газар нутгийг хашаалж, бэлчээрийг нөөцөлж, зөв зо­хис­той ашиглаж, дотор нь хэдэн арван мянгаар нь үхэр адуу өсгөх хэрэгтэй юм байна. Үнэхээр л мал аж ахуйгаасаа экспорт бий болгоё, эдийн засгийн их үр ашиг олъё гэж байгаа бол шүү дээ. Зэрэгцүүлээд тэжээл, бордооны талбай үйлдвэрүүдийг олноор нь байгуулах хэрэгтэй. Усжуу­лалтын хөтөлбөрийг хэдэн мянгаар нь төгс хийх хэрэгтэй. Өнөөдрийнх шиг 200, 300 үхрийн аж ахуй хэрэггүй ээ, 20, 30 мянган үхрийн аж ахуйг хэдэн зуугаар нь байгуулъя. Латин Америкийн гурван сая хүн амтай Уругвай улс гэхэд л 11 сая үхэртэй, ихэнх нь эрчимжсэн аж ахуй бөгөөд дэлхийн олон оронд үхрийн мах экспортолдог. Ашиг олдог улс. Манайх гурван сая үхрээ 11 саяд хүргэхэд тийм хэцүү гэж үү. Ингэхийн тулд махны чиглэлийн үхрийн эрчимжсэн аж ахуйг хөгжүүлэх хэ­рэгтэй болно. Ийм боломж нь элбэгхэн байна даа, Мон­голд. Малын бааснаас сэжиглэдэггүй ард түмэн бэлэн байна. Үхэр, адууны эрчимжсэн аж ахуйгаар дүүр­гэ­сэн Монголын их хээр талд ард түмэн бужигналдан хөдөлмөрлөж эдийн засгийн асар их ашиг хийж баймаар байна.