Month: August 2014

 “Халхын гол”-ын байлдааны ялалтын түүхэн ойг тохиолдуулан “Миний аав” булангийнхаа энэ удаагийн зочноор Ч.Цэнджав гуайг урилаа. Учир нь түүний аав Мөнхийн Чулуун нь эх орны гурван удаагийн дайнд оролцож, түүхэн гавьяа байгуулж явсан онцгой хүн байжээ. Түүний дурсамж яриаг толилуулъя.

-Таны аав анх 1921 онд баруун хязгаарыг чөлөөлөх дайнд оролцож байжээ. Аавын тань намтар түүхийн талаарх ярилцлагаа үүгээр эхлүүлье?

-Минийи аав 18 настайгаасаа эхлээд эх орон, тусгаар тогтнолын төлөөх гурван удаагийн дайнд оролцсон хүн. Баруун хязгаарыг чөлөөлөх дайн, ялангуяа Увс, Баян-Өлгий аймгийг чөлөөлөх дайнд 18 настай явж, Равдан гэдэг хүний удирдсан цэргийн салбар ангид хуваарилагдан, гурван жил тулалдсан юм билээ. Энэ хугацаандаа дээрх аймгийн сумдыг харийн эзлэн түрэмгийлэгчдээс чөлөөлөхөөс гадна хилийн цаана байх дайснуудыг устгаж байсан. Тухайлбал, Тагна, Тувагаар дамжиж манайд орж ирэх гэж байсан цагаантныг устгаж байсан гэдэг. Эдгээр дайралтуудад миний аав “газарчин цэрэг”-ээр явж байлаа. Энэ нь одоогийнхоор бол цэргийн тагнуул юм билээ. Аав маань Увс аймгийн Тэс сумын хүн л дээ. Тийм болоод ч тэр үү, хамт явж байсан цэргүүдээсээ нэлээд авхаалж самбаатай, басхүү газар орны байдлыг мэддэг байсан болохоор газарчин цэрэг болгожээ. Тухайн үед миний аавын үүрэг нь дайсны гол хүч хаана байгаа, хэр зэрэг зэвсэгтэй байгаа зэргийг удирдлагадаа мэдээлэх байсан. Тиймдээ ч үүргээ сайн биелүүлж, тэдгээр тулалдаануудад ялалт байгуулахад нөлөөлсөн юм билээ. 

Дараа нь аав тэр ангитайгаа Ховд хотыг чөлөөлөх дайнд оролцсон байдаг. Аавын хуваарилагдсан ангийг ирэх үед Ховдыг чөлөөлж байсан Хатанбаатар Магсаржавын цэргүүд бүслэлтэд орчихсон учир өлсгөлөн нүүрлэчихсэн, дулаан хувцасгүй зэрэг маш хүнд нөхцөлд байж. Би хожим архиваас баримт, материал цуглуулж, олон хүний дурдатгал ном сөхөж байхад “холбоочин хүү”-гийн тухай мэдээлэл олсон юм. Тэр хүү гадагш буюу ард түмэнтэй холбоо тогтоож, хүнс, хувцас хэрэглэл авснаар цэргүүд хүч орсон гэдэг. Аав маань ч нэг удаа “Би холбоочин байсан” гэж ярьж байсныг санадаг юм. Тухайн үед би залуу байсан болохоор нэг их анзааралгүй өнгөрсөн байх. Одоо бодоход тэр “Холбоочин хүү” нь миний аав байж гэж бодоод байгаа.

-Тэгвэл аав тань цэргийн эрдмийг хаана эзэмшсэн юм бэ?

-Ховд хотыг чөлөөлсний дараа Хатанбаатар Магсаржав дайнд оролцсон бүх цэргүүдээ дуудаад хэсэг цэргүүдийг шалгаруулж авсан байгаа юм. Ингэж Нийслэл хүрээ рүү аваачсан хэдэн цэргүүдийн нэг нь миний аав байлаа. Улмаар тэр үед Хужирбуланд анхны морин цэргийн отръяд байгуулагдаж, Зөвлөлтийн анхны сургагчдаар хүнд, хөнгөн пулёмат болон тухайн үеийн зэвсэг техникийг хэрхэн ашиглах талаар зааж сургаж байсан байгаа юм. Ингэж аав маань монголын анхны армийн шинэ тутам бэлтгэгдсэн офицеруудын нэг болсон гэдэг.

-Бэлтгэгдсэн цэрэг учир 1939 оны дайнд дуудагдсан байх нь ээ?

-Аав маань дайнд бэлтгэгдсэнээсээ хойш үргэлж цэргийн албанд байсан л даа. Учир нь 1932 оныг хүртэл нийслэлийн хот хамгаалах рот гэдэгт салааны дарга, жагсаалын дарга зэрэг цэргийн анхан шатны нэгжийн удирдлагад ажиллаж байлаа. Энэ үедээ хүнд пулёматын наводчик мэргэжилтэй болохоос гадна шинэ бичиг үсэг ч сурсан учир зүүн хязгаарт томилсон байгаа юм. Тухайн үед буюу 1930-аад оны үеэс зүүн хязгаарт хилийн маргаан үргэлжилж байсан гэдэг. Ингэж аав маань 1939 оны дайн эхлэх хүртэл Дорнодын хил орчмоор байх бүх харуул, заставуудад харуулын дарга, морьт сумангийн дарга зэрэг өндөр хариуцлагатай алба хашиж байсан. Тиймээс ч 1935, 1936 оны үеэс эхлэн олгож эхэлсэн цэргийн цолын дагуу бага дэслэгч, ахлах дэслэгч цол хүртэж байсан юм. Харин 1939 оны дайн эхлэх үед ахмад цолтой болчихсон байлаа. 

Аавын маань ярьж байсан дурсамж, архивын мэдээллүүдийг харж байхад миний бодлоор 1939 оны дайн хэдхэн сар үргэлжлээгүй юм. Дайснууд өмнө нь байнга хил зөрчдөг, арван хэдхэн цэрэгтэй, эсвэл дивиз, хороогоороо орж ирдэг байсан гэнэ лээ. Булан дэрсний харуул, Адаг дулааны харуул зэрэг газруудад байнга дайсан нэвтэрдэг байсан гэдэг. Тиймээс ч аав маань харуулд зогсож байгаа цэргүүдийнхээ байлдааны бэлэн байдлыг хангах тал дээр онцгой анхаарч ажилласан байдаг. Морь, зэр зэвсэг зэргийг бүрэн хангаж, бэлтгэл сургуулилт их хийдэг байсан байгаа юм. Тиймээс ч аавын ахалсан харуул, анги байсан хэсэгт дайсан нэвтрэхэд хэзээ ч ялагдаж байгаагүй гэдэг шүү. 

Энэ үеийн нэг сайхан дурсамжийг аав маань ярьж байсныг санаж байна. 1935, 1936 оны үед хилийн нөгөө тал буюу дайсны талаас ямар ч таних тэмдэггүй жижиг онгоц нисч ирээд хилийн харуул, заставууд дээгүүр ажиглалт, тагнуул хийж байгаа юм шиг нисээд байсан байгаа юм. Гэтэл тэр үед Бүх цэргийн жанжны тушаалаар хил дээр буун дуу гаргаж болохгүй гэдэг байж. Хэрэв буун дуу гаргах л юм бол дайн болчих гээд байдаг. Гэсэн ч манай аав цэргүүдэдээ тушаал өгөөд нөгөө онгоцыг буудуулчихжээ. Гэтэл тэр онгоц агаарт ганхаж байснаа манай тал руу нисээд явчихаж. Тэгсэн маргааш нь Чойбалсан хотод байсан отръядын төвөөс машинтай улсууд ирээд аавыг баривчлаад явчихсан гэдэг.

-Тушаал зөрчсөн болохоор тэр үү?

-Тийм юм уу даа. Хэд хоног л “Яагаад жанжны тушаал зөрчсөн бэ” гэдэг асуулттай сахилгад суусан байгаа юм. Аав маань ч хариуд нь “Дайсны талаас, таних тэмдэггүй онгоц тагнуул хийж байгаа юм шиг нисээд байхаар нь буудсан” л гэж. Гэтэл тэр нь цэргийн жанжин Г.Дэмидийн нисч явсан онгоц байж л дээ. Аав ч мөчөөгөө өгөлгүй “Буун дуу гаргахгүй юм бол хил дээр буутай цэрэг байхын хэрэг юунд байна” гэсээр 10 хоног сахилгад суугаад гарсан байдаг. Ингэж сууж байх хооронд хилээр дайсан нэвтрэхэд аавыг орлож байсан н.Гонгор ялалт байгуулж, Монгол Улсын баатар болж байсан гэдэг шүү.

Ингэж л аав маань 1921 оноос эхлэн 1939 оныг дуустал гэр бүл ч үгүй, хил дамжин эх орноо манаж явсан юм билээ.

-1939 оны дайнд таны аав ямар онцгой үүрэг гүйцэтгэсэн юм бэ?

-Аав маань дайн эхлэх үед наймдугаар дивизийн 22 дугаар морьт хорооны хоёрдугаар сэлэмт сумангийн дарга хийж байсан. Энэ дайн эхлэхээс өмнө юм уу, дайн эхэлсний дараахан юм уу хилийн цаана байх “Баргийн богд” ууланд тулалдаан болсон байдаг. Тэнд Япон, Баргийн зэвсэг, техник маш их бөөгнөрч, дивиз цэрэг манайх руу давшихаар бэлтгэж байсан гэнэ лээ. Үүнийг нь хурандаа Д.Нянтайсүрэн гуай дуулаад аавд тушаал өгч, зөвлөлтийн танкийн жижиг сумангаар дэмжүүлээд, нэг сарын хоол хүнс, зэвсэг техниктэйгээр хил давуулсан байгаа юм. Гэтэл аавын өөрийнх нь илтгэх хуудас дээр бичсэнээр сарын хугацаа өгсөн даалгаврыг арав хоногийн дотор гүйцэтгэж дайсныг хөнөөжээ. Тэр бүү хэл нэг, хоёр хоног л тулалдсан байгаа юм. Яагаад гэхээр ойртож очоод тагнуулын үйл ажиллагааг маш сайн явуулсан. Үүнээс гадна цэргүүдийнхээ сэтгэл санааг бэлдэж, байлдах чадварыг маш сайн сэргээн, зэвсэг техникийг нарийн зохион байгуулсан. Ингэж дайсны гол хүч хаана төвлөрч байгаа, хаана нь галын цэг байгаа эсэхийг тодорхой судалсны үндсэн дээр дайралт хийж, их хэмжээний зэр зэвсэг, машин техник, амьд хүч олзолж авсан байдаг. 

-Үүнээс өөр онцгой үүрэг гүйцэтгэсэн үү?

-Дээр ярьсан Баргийн богдын тулалдаанд ялалт байгуулаад эргэж Халх голын орчимд, Бадам ишийн худаг гэдэг газарт гол хүчтэйгээ нийлэх тушаалыг аавд өгчээ. Тиймээс манай хилийн талаас Монгол, Зөвлөлтийн цэрэг давшилтад орох гээд Халхын гол дээр бөөгнөрчихсөн, цаанаас манай аав сумангаа аваад ирж. Ингэж хоёр арми нийлэх гэтэл Халх гол маш их үертэй, зэвсэг техник, морьтой цэргүүд гарах боломжгүй болсон байв. Миний бодлоор аавын маань Халхын голын байлдаанд үзүүлсэн, улмаар тэрхүү дайнд ялалт байгуулахад гүйцэтгэсэн онцгой алдар гавьяа нь энэ байсан юм. Учир нь тэр үед үертэй, цөн түрсэн, маш хүйтэн голд орох хүн байгаагүй. Харин манай аав Увс аймгийн Тэс сумын Тэсийн голд шумбаж өссөн, бүр “Мөнхийн усч хүү” гэдэг нэртэй байв. Нутагтаа усанд унасан мал амьтан, хүнийг ч аварч байсан удаатай. Тиймээс ч аав маань улс төрийн орлогчтойгоо зөвлөж байгаад голыг гаталж, гарам олъё гэсэн байгаа юм. Гэхдээ тэр үеийн дайчид, хамт ажиллаж байсан дарга, цэргүүд их сайхан хүнлэг сэтгэлтэй байж дээ. Ямартаа л улс төрийн орлогч н.Содномцэрэн нь “Бид даргыгаа уснаас гарч ирэхгүй бол суман удирдах хүнгүй болно. Та ус руу орж болохгүй” гэж. Аав харин хариуд нь “Намайг гарч ирэхгүй бол чи суманг удирдаарай” гэж хэлээд гол руу шумбажээ. Ингэхдээ амандаа голтой хулс зуугаад орсон байгаа юм. Улмаар нэг эргээс нөгөө тийш хэд хэдэн удаа нааш, цааш шумбаж, нөгөө талаас гол гатлах Монгол, Зөвлөлтийн цэргүүдэд гарам олж өгчээ. Түүгээр ч зогсохгүй гол гаталж байх зуурт хүнд пулёматын цэрэг пулёматаа чирч гаргаж чадахгүй усны гүн рүү унагахад түүнийг нь хүртэл гаргаж ирж байсан. Гэхдээ ингэж хавар цагийн хүйтэн усанд орсон нь сүүлд дайн дуусах үед өөрт нь хүндээр нөлөөлсөн дөө.

-Эх орныхоо төлөө маш их эр зориг, тэсвэр тэвчээр гаргаж байжээ. Тэр үед аавын тань гавьяаг үнэлж байсан болов уу?

-Харамсалтай нь миний аавын гавьяаг тийм ч өндөр үнэлж чадаагүй гэж би боддог юм. Дайны үе гэдэг мэдээж цаг хугацаанаас хамаарч ялагдах, ялах нь тодорхойлогдох болов уу. Магадгүй аав маань хурдан хугацаанд гарам олоогүй бол юу болох байсан бол. Цэргүүдийг тэгж гол гаталж байх зуур дайсан маш их хүчээр дайралт хийсээр байсан юм шүү дээ. Зөвхөн үүгээр зогсохгүй гол гаталж байгаа цэргүүдийг аавын удирдсан суман галаар хамгаалж, түүхэн гавьяа байгуулж байсан гэсэн. Энэ бол маш том бахархал, түүх гэж би боддог. Халхын голын байлдааныг ялалтаар төгсгөх өөр хэд хэдэн тулаанд аав маань томоохон үүрэг гүйцэтгэж байсан юм шүү.

-Ямар тулалдаанууд вэ?

-Байлдааны үеэр “Элст манхан” чиглэлд давшилт хийх даалгавар дивизээс өгчээ. Тэр үед “Элст манхан”-д Японы маш олон их буу, миномёт, бусад зэр зэвсэг төвлөрсөн гэдэг мэдээллийг өгч байжээ. Тиймээс аавд зөвлөлтийн нэг салаа цэргийг нэмэгдэл хүч болгон өгч, их бууны ангиар дэмжихээ хэлж байв. Энэ даалгавраа ч аав маань маш хурдан хугацаанд гүйцэтгэж, 300 гаруй амьд хүч устгаж, дайсны олон офицер олзолж байжээ. Энэ тухай хожмоо Матадын наймдугаар дивизийн даргаар ажиллаж байсан хурандаа Д.Нянтайсүрэн гуай “Бүгд найрамдах Монгол ард улсын баатрууд” дурдатгал номондоо “Ахлах дэслэгч М.Чулууны суман эрэлхэг зориг гаргаж, байлдааны уран арга, тактик хэрэглэн дайсныг бут цохин, хөөн зайлуулж, амьд хүч, зэвсэг техник, нууц баримт бичиг олзлон авсан нь цаашдын тулалдаанд маш их ач холбогдолтой болсон юм” гэж бичсэн байдаг.

-Тэр үед аав тань морьт хорооны дарга байсан уу?

-Үгүй. Хорооныхоо бус сумангийн дарга байсан. Аав “Элст манхан”-ы тулалдаанд онцгой гавьяа байгуулсан тул наймдугаар дивизийнхээ 22 дугаар морьт хорооныхоо дарга болсон. Сумангийн даргаас тушаал дэвшсэн гэсэн үг шүү дээ. Үүнийхээ дараа Дархан уулын чиглэлд тулалдах тушаал авч, мөн ялалт байгуулж байсан. 

-Та дээр хэлэхдээ хүйтэн усанд шумбасан нь дайны төгсгөлд аавын биеийн байдалд нөлөөлсөн гэж гэсэн. Юу гэсэн үг юм бэ? 

-1939 оны наймдугаар сарын 25-ны өдөр “Баянцагааны” гэх Халх голын дайны шийдвэрлэх тулалдаанд Монгол, Зөвлөлтийн арми нэгдсэн фронтоор давшжээ. Эхний өдрүүдийн давшилтад аав 22 дугаар хороогоо ахалж явсан ч ухаан алдан унасан юм. Энэ нь дайны өмнө буюу 1921 оноос эхлэн байлдаанд оролцож, хил хязгаар дамжин дайн байлдаантай үед амьдарч байсан, хамгийн гол нь хүйтэн усанд удаан хугацаагаар байсан зэрэг шалтгааны улмаас дайсны суманд бус биеийн байдлаас хамаарч унасан хэрэг. Наймдугаар сарын 25 гэдэг дайн дуусахын бараг урд өдөр болов уу. Тэгээд аав маань шууд эмнэлэгт хүргэгдэн очсон. Үндсэндээ ингээд л аав маань мартагдсан. Үүнийг би хэлмэгдсэн гэж боддог юм. 

-Гэхдээ таны аав 1945 оны дайнд мөн оролцсон биз дээ?

-Халх голын байлдаанаас хойш олон сар эмнэлэгт хэвтэж байгаад бэлтгэл офицероор нутагтаа халагдаж очоод хоёр жил боловсролын байгууллагад ажилласан. Гэхдээ дахин армидаа дуудагдсан л даа. Тэр бол 1945 оны чөлөөлөх дайны үе. Тухайн үед аав маань Хэнтийн Өндөрхааны танкийн хороонд ажилласан. Ер нь энэ дайны үед аав ар талд байсан. Сүүлдээ цэргийн эмнэлгийн ажлыг ч хариуцаж байсан юм билээ. 

-Таны аавын дайнд байгуулсан гавьяаг төрөөс огт үнэлээгүй гэж үү?

-Үнэлээгүй гэж хэлж болохгүй. Миний аавыг 1939 оны дайны үе буюу долдугаар сарын 19-нд Баргийн тулалдаанд гавьяа байгуулсан гэж цэргийн гавьяаны улаан тугийн нэгдүгээр зэргийн одонгоор шагнаж байсан. Тэр үед цэргийн гавьяаны одон анх гарч байсан юм билээ. Анх шагнуулсан байсан цөөхөн хүний нэг дээ. Дараа нь цэргийн гавьяаны одон, Халхын голын дурсгалын тэмдэг, чөлөөлөх дайны медалиудаар шагнуулсан. 

Харин 1957 онд насны тэтгэвэртээ сууж, халагдахад армиас бүрэн хэрэглэлтэй гэрээр шагнаж, машин унаагаар нутагт нь, гэр бүлтэй нь аваачиж өгсөн гэдэг. Энэ бол жирийн хүнд олдохгүй хүндэтгэл байсан биз ээ. 

Түүний дараа 1969 онд АИХ-ын тэргүүлэгчдийн зарлигаар “Хувьсгалт тэмцлийн ахмад зүтгэлтэн” цол тэмдгээр шагнуулсан. Миний ойлгосноор энэ бол “Баатар”-ын дараахь цол байх аа.

-Дайн дууссаны дараа ч таны аав боловсролын байгууллагад өндөр бүтээлтэй ажилласан тухай намтраас нь уншиж байсан юм байна?

-Дайны дараа аав Тэс сумын “Хар үзүүр”-ийн сургуульд ажилласан. Тэнд ажиллахдаа ч гэсэн цэрэг эрийн хатуужлаараа ажилласан юм. Яагаад гэвэл би тэр бага сургуульд нь сурч байсан. Сургууль маань анх цэлийсэн тал газар дээр байгуулагдаж байсан гэдэг. Харин аав маань тэр сургуулийг одоогийн хотын сургуулийн хэмжээнд хүргэсэн байхгүй юу. Дотуур байр, контор, халуун усны газар, биеийн тамирын талбай зэрэг бүхий л бүтээн байгуулалтын ажлыг хариуцан хийлгэсэн юм. Тэр ч бүү хэл дотуур байрны хүүхдүүдийг хүнсний ногоо, будаа, масло зэргийг идэж сургах, долоо хоногтоо хоёр удаа усанд орох зэрэг ажлыг ч зохион байгуулж чадсан. Тиймээс ч 2005 онд тус сургуулийн захиргаанаас санал гаргаж, Засгийн газрын тогтоолоор аавын нэрэмжит болгосон. Энэ бол хүүхдүүд бидний ааваараа бахархах өөр нэг том бахархал л даа.

-Таны ээжтэй хэзээ гэрлэж байсан юм бэ, та М.Чулуун агсны хэд дэх хүүхэд вэ?

-Аав 1939 оны дайны дараа нутагтаа очихдоо ээжтэй ханилж, гурван хүүхэдтэй болсон. Би аавынхаа том охин нь. Дороо хоёр эрэгтэй дүүтэй. Миний хоёр дүү хоёулаа аавынхаа цэргийн мэргэжлийг эзэмшсэн нь миний бас нэг бахархал. Аймгийн музейд аавын маань нэг булан бий. Тэр музейд биднийг удам дамжсан офирцерууд гэсэн тодотголоор бичсэн байдаг. Учир нь Ч.Цэдэнбалжир, Ч.Отгонбаяр хоёр дүү маань хоёулаа хилийн цэргийн хүмүүс. Гэхдээ одоо тэтгэвэртээ гарчихсан. Цэргийнхэн чинь эрт тэтгэвэртээ суудаг хүмүүс шүү дээ. Нэг нь хурандаа, нөгөө нь ахмад цолтой. Дүү нарын маань үргэлжлэл болж хүүхдүүд нь мөн хилийн цэрэгт ажиллаж байна. Ч.Цэдэнбалжирын хоёр хүүгийн нэг нь л гэхэд Дорноговийн хилийн цэргийн ангид ахмад цолтой ажиллаж байна. 

Миний бага охин ч гэсэн Аюулаас хамгаалахын дээд сургуулийг төгссөн, дэслэгч цолтой. Иймээс л “Манай гэр бүл удмаараа офицерууд” гэж би бахархах дуртай.

Т.ГЭРЭЛМАА 

УИХ-ын гишүүн Д.Арвинтай ярилцлаа. 

-Ардчилсан хүчний холбооны зүүн бүсийн хурал Дорнод аймагт боллоо. Уг хурлын талаар ярихгүй юу?

-Ардчилсан нам дотор Ардчилсан хүчний холбоо байгуулагдаад олон бил болсон. Уг холбооны тэргүүнээр УИХ-ын дарга З.Энхболд ажилладаг. Өнгөрөгч онд Ардчилсан хүчний холбоо гишүүд, дэмжигчдийнхээ чуулганы дөрвөн бүс болгон зохион байгуулж эхэлсэн. Хэдхэн хоногийн өмнө Зүүн бүсийн чуулган Дорнод аймгийн Халхгол сум Буйр нуурын эрэгт боллоо. 600 гаруй төлөөлөгч оролцсон уг чуулган Буйр нуурыг сэрээх шиг болсон. Нутаг нутгийн залуучууд нэг дор цуглан Монгол Улсын хөгжил, шинэчлэлийн төлөө өөрсдийн санал бодлыг хэлж, хурал зөвлөгөөнөө зохион байгууллаа. Миний хувьд Ардчилсан хүчний холбооны гишүүний хувиар оролцоод ирлээ. Энэ жил Халх голын түүхэн ялалтын 75 жилийн ой тохиож байгаа. Тиймээс З.Энхболд дарга, С.Эрдэнэ, Д.Ганхуяг сайд, Г.Баярсайхан, С.Одонтуяа гишүүн миний бие оролцсон юм. Бид тэнд байдаг Орос Монголын дайчдын хөшөөнд цэцэг өргөсөн. 

-Сүүлийн үед УИХ-ын ээлжит бус чуулган хуралдах ёстой гэсэн мэдээлэл, уриалга гарч байна. С.Дэмбэрэл, М.Зоригт нарын гишүүд эдийн засгийн асуудлаар хуралдах ёстой гэж байна. Харин Р.Амаржаргал гишүүн ээлжит бус чуулганаар юу хэлэлцэх вэ, хэлэлцэх асуудлууд байгаа юу гэдгээ бодох ёстой хэмээн байр сууриа илэрхийлсэн…

-Энэ сарын 22-ны өдөр БНХАУ-ын төрийн тэргүүн Си Жиньпин айлчилж байгаатай холбогдуулан хүндэтгэлийн чуулган хуралдана. Засгийн газраас төсвийн тодотголыг өргөн барьсан бол ээлжит бус чуулган үргэлжлэн хуралдах ёстой. Монгол Улсын Их хурал хуулийнхаа хүрээнд хуралдах ёсгүй. Чуулган ямар үед хуралдаж, гишүүд ямар үед амрах вэ гэдэг нь хуульчлагдсан. Тиймээс хуулийн хүрээнд л байх хэрэгтэй. Төсвийн тодотголыг яаралтай хэлэлцэнэ гээд Засгийн газар асуудлаа өргөн барьсан бол чуулган үргэлжлүүлэн хийж болно. 

-Засгийн газрын “ЭЗЭН 100” хөтөлбөрийн үр дүн, Ерөнхий сайд, Хууль зүйн сайд нарын хууль бус үйлдлийг ээлжит бус чуулганаар хэлэлцэх ёстой гэдгийг МАН-ын генсек мэдэгдээд байгаа л даа?

-Өнөөдөр хуулийнхаа хүрээнд хүндэтгэлийн чуулган хуралдана. Миний хувьд ээлжит бус чуулган үргэлжлүүлэн хуралдах шаардлагагүй гэж үзэж байгаа. Ерөнхий сайд, Хууль зүйн сайдын асуудал бол өөр. УИХ-ын шүүх байгууллага биш.

Ардын намынхан үргэлж ингэж улс төржих юм. Ингэснээрээ Монгол Улсаар удаа дараа тоглож байна. УИХ Ардын намын хүсэлтээр хуралдах ёстой юм уу. МАН-ын зарим гишүүд Хятадын төрийн тэргүүний айлчлалын хүндэтгэлийн хуралдаанаас хойш ээлжит бус хуралдаан хийх ёстой гэж байна гэсэн. Хуулийнхаа дагуу хүндэтгэлийн чуулганаа хийх л ёстой. “ЭЗЭН 100” хөтөлбөрийг дүгнэх цаг ирнэ. Эдийн засгийг эрчимжүүлэх 100 хоногоо намын бүлгүүд эхлээд ярих шаардлагатай. Энэ бол Их хурал шууд хэлэлцээд явчих зүйл биш. Ээлжит бус чуулган хуралдуулна гэж ард түмнийг самууруулж байх цаг өнөөдөр биш гэдгийг хэлмээр байна. 

-Иргэдийн зүгээс валютын ханшийн өсөлт, эдийн засгийн талаар тэгээд юу гэж байх юм?

-Дэлхий нийтээр л валютын ханш өсч байна. Рубль, юанийн ханш ч дээшилж байгаа. Энэ зовлонг дэлхий нийтээрээ амсч байгаа. Хөгжлөөрөө дэлхийд тэргүүлэгч олон орон эдийн засгийн хямрал, дэлхийн өөрчлөлтүүдэд улс орноо зөвөөр аваад явж байна. Бидний зовлонг тэд ч гэсэн туулж байгаа. Валютын ханшийг өдөр өдрөөр зориудаар өсгөөд байгаа юм шиг надад санагдах боллоо. Дахин хэлэхэд ам.долларын ханш  биднээс шалтгаалахгүйгээр өсч байна. Монголын ухаантай хүмүүс үүнийг ойлгож байна. Ухаан муутай нь дагаад л хийсч байгаа юм. Дэлхий нийтээр өсч буй евро, ам.долларын ханшийг бид зогсоож чадах юм уу. Гадаад валютын төлөө Монгол банк байгаа бүх мөнгөө зарцуулах юм уу. 

-Их хурлын гишүүд л өөрсдөө энэ талаар дуугардаг шүү дээ?

-Манай зарим гишүүд ичих хэрэгтэй. Их хурлын зарим гишүүд үнэхээр жижигхэн байнаа. Энэ хүмүүст хандаж “Та нар дөрвөн жил л энэ орныг удирдана. Та нараас цааш монголчууд хэдэн зуун жилээр цааш оршин тогтноно. Дөрвөн жилд Монгол Улсыг ёс зүйн хувьд ард түмнээ битгий доромжлоод бай. Монголын төрийг доромжлохоо боль” гэж хэлмээр байна. Бид валютын ханшийг өсгөхгүйн төлөө байгаа бүхнээ тавих ёстой юм уу. Монголын төр валютын ханшны дайтай үнэ цэнэтэй юм уу. 

-Өнөөдөр (өчигдөр) УИХ-д суудалгүй намуудын зүгээс хоёр орны төрийн тэргүүний айлчлалын өмнө Засгийн газрыг огцруулах асуудлыг авч хэлэлцэх ёстой гэдэг мэдээллийг хийлээ. Үүнд ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Дэлхийн хоёр том гүрний төрийн тэргүүн нэг улсад дараалан айлчилж , Монголын парламентад үг хэлж байгаа нь Монголын парламентийн түүхэнд байгаагүй томоохон үйл явдал. Монголчууд хожих ёстой. Засгийн газрыг огцруулна гэж байгаа хүмүүс Монгол Улсынхаа эсрэг алхам хийж байна гэсэн үг. Нийгэм, эдийн засгийн байдал ямар байна,  энэ асуудлаар намын бүлгүүд дээр ярих цагтаа л ярья. Хоёр хөршийн төрийн тэргүүний дараалсан айлчлал Ардчилсан намаас гарсан Ерөнхийлөгчийн  үед  болж байна. Ардчилсан Ерөнхийлөгч  хоёр хөрштэйгөө гадаад харилцааны хувьд ямар ойр болж байгааг харуулж буй үйл явдал. 

-Харин тийм байна…

-Өмнөх парламент,  Засгийн газруудад хоёр хөршөө хуурч тоглож байсан,  төрийн томоохон айлчлал тоглоом болж байсан.  Энэ парламент төрийн том айлчлал тоглоом биш зөв алхам руу орж буй үйл явдал гэж ойлгож байна. Өмнөх парламентын үед гарын үсэг зурсан гэрээ хэлцлийг дараа нь өөрчилдөг байсан. Энэ нь Монгол Улсын олон улсын тавцанд байдалд оруулж байсан. 

-Айлчлалын хүрээнд ямар асуудлууд биелэлээ олох вэ гэж харж байгаа вэ?

-Хятадтай манай эдийн засаг хамааралтай. Манай орон зах зээлийн нийгэм байгуулах үед тэд визгүй зорчуулж, худалдааны том бодлогоор дэмжиж ажиллаж байсан. Хятад бол Монгол Улсын маш том хөрш, эдийн засгийн түнш. Монгол Хятад аль алинд нь ашигтай найрсаг харилцаа дэд бүтэц, барилга гэх мэт бүхий л салбарт сайжирна гэдэгт итгэж байна. Хятадын төрийн тэргүүнийг даган томоохон төсөл хөтөлбөрүүд, бизнесмэнүүд нь ирнэ байх аа. Бид ОХУ-тай олон жилийн ах дүүгийн найрсаг харилцаатай байсаар ирсэн. Тэд олон жил бидний шатахууныг хангаж, дулаан цахилгаанаар, олон талт олон арга хэмжээгээр бидэнд туслаж байсан. Цаашид олон харилцааны тал дээр нааштай зүйлс бий болох байх. Найрамдалт харилцаагаа улам бэхжүүлэх нь бидний хийх ёстой ажлын нэг. Хоёр том айлчлалын дараа Монгол Улсын харилцаанд олон шинэ зүйл бий болно гэдэгт итгэж байна.

-Дорнод аймагт болсон Ардчилсан хүчний холбооны хурлаар Н.Алтанхуягийн толгойлсон Засгийн газрын хувь заяаг хэрхэх талаар ярилцсан болов уу гэсэн таамаг цахим ертөнцөөр нэлээд явсан. Үнэхээр тэр талаар ярилцсан юм уу?

-Монгол Улсыг дунд нь хагалдаг, хүмүүсийн дунд яс хаяж хооронд нь мууцалдуулдаг бүлэг ажиллаж байгаа нь сайтууд,  мөн эрүүл солиотой нь мэдэгдэхгүй твиттерчид байна. Мэдлэггүй, чадваргүй, ажил хийж чадахгүй хүмүүс сайт, твиттерт орж сэтгэгдэл бичээд сууж байгаа юм. Монголчуудыг доромжилж, бие биенийг нь хагаралдуулж байгаа энэ зүйл рүү хэн хошуурч байна гэхээр ховонд дуртай, худлаа боловсрол олсон тэнэгүүд сууж бие биенээ доромжилж байна. Өөрсдөө нэг юм зохиож биччихээд доор нь өөрсдөө биччихдэг. Ийм зүй бус зүйлээс монголчууд бид салах цаг болсон. Тархи нь ажилладаггүй, биеийн хүчний хөдөлмөр хийж чаддаггүй хүмүүс твиттерт сууж Монгол Улсыг доромжилж байна. Цуваагаараа яваад Ардчилсан хүчний холбооны хурлаа хийгээд л ирсэн. УИХ-ын дарга  З.Энхболдын үед хоёр хөршийн төрийн тэргүүн Парламентад үг хэлж байгаа болохоор түүнд атаархах, атгаг санаатай хүмүүс  энэ яриаг гаргаж байна. Тэр бүү хэл Их хурлын даргыг Хөх нуурт хоноход нь Ардын намынхантай уулзсан мэтээр сайтууд бичсэн байна лээ.  Атаархаг, атгаг санаатай хүмүүс үүнийг зориудаар бичиж байна. Дэлхийн өндөр хөгжилтэй орнуудын төрийн түшээд, соёлтой боловсролтой ажил хэрэгч хүмүүс твиттерт орж жиргэх энэ тэрээс татгалзсан байдаг. Манай гишүүд үүнийгээ хэзээ болих юм бол доо. 

-Ардчилсан намын зарим гишүүдийн зүгээс Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлд гэж хаяглан Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд, Их хурлын дарга гуравт мэдэгдэл гаргасан байна лээ. Намынхаа төлөө шударга бус зүйлсээс татгалзаж, шударга байхыг уриалсан байсан…

-Тэр мэдэгдлийг яг уншиж амжаагүй л явна. Төрийн гурван өндөрлөг зангидсан гар шиг байж ажиллах хэрэгтэй. Төрийн гурван өндөрлөг асуудалд бодитой хандаж чадаж байвал улс зөв явна. Өндөрлөгүүд ёс журамтай байвал Монгол Улс ч гэсэн ёс журамтай байна. Аав, ээж нь ухаантай бол үр хүүхэд нь тийм л байдаг. Үүнтэй агаар нэгэн юм. Төрөө доромжилдог хэдэн хүн байхад, төрөө хүндэтгэдэг хүмүүс дийлэнх нь байдаг. Монголчууд төрөө хүндэтгэдэг эртний уламжлалтай. Өөрсдөө ёс зүйтэй, ухаантай байвал ард түмэн аяндаа дагадаг. 

-МАН-ынхан МАХН-ыг улс төрийн тавцангаас арчих бодлого хэрэгжүүлж байна. МАХН-ын гишүүдийг өөрсдөдөө уусгах замаар ажиллаад эхэлчихлээ. Үүнд ямар бодолтой яваа вэ?

-Би орон нутагт болон өөрийнхөө сонгогдсон тойрогт ажилласан. Ардын намынхан аль хэдийнэ ажиллагаагаа эхлүүлчихсэн. “Танай нам удахгүй байхгүй болно. Дарга нар чинь байхгүй. Удахгүй Н.Энхбаяр чинь шоронд явна. Засгийн газраас танайхныг гаргачихна” гэх мэт мессэжийг өгч байна. МАХН-ын жирийн гишүүд дээр ажиллаад эхэлчихсэн байна лээ. Өнгөрөгч онд болсон Ерөнхийлөгчийн сонгуулиар МАХН бие даан оролцож АН-ыг ялахад маш их үүрэг гүйцэтгэсэн. Тиймээс анх байгуулсан эвслээ сайн аваад яваасай гэж бодож байгаа юм. Энэ эвсэл анхнаасаа зөв байгуулагдсан эвсэл гэж боддог. Юмыг эвдлээ гэхэд дахин сайжирч гардаггүй гэдгийг бид өнгөрөгч парламентаас харсан. Одоо байгаагаа бид зөв залаад авч явах ёстой. Түүнээс биш хор найруулдаг үе дууссан. Би МАН, МАХН, АН-ын лидерүүдийн хэн нь хэн бэ гэдгийг мэднэ. Хэн нь яаж тоглож байгааг мэдэрч байгаа. Тиймээс өнөөдрийн өндөрлөгт аваачсан ард түмний итгэл, төр улсаараа тоглочихгүй байх аа гэдэгт итгэлтэй яваа.

Э.ЭНХБОЛД

Цонжин болдогийн Чингэс хааны  морьт хөшөөний замын эсрэг тал буюу зүүн урагшаа Өүлэн хатны 13 метр гаруй өндөр хөшөө наадмын өмнөхөн сүндэрлэсэн. Боржин чулуун хаалгатай томоо гэгчийн хашаанд  энэ хөшөөнөөс гадна өчнөөн бүтээн байгуулалт өрнөж байна. Энд “Сайхан Булган” компани аялал жуулчлалын цогцолбор барихаар гурван жилийн өмнө ажлаа эхэлжээ. “Өүлэн эх” цогцолборын бүтээн байгуулалтын ажлыг сурвалжлахаар Цонжинболдогийг зорилоо. Хашааны боржин чулуун хаалган дээр Чингис хааны “Төрүүлж өсгөсөн ачтаны сууг тэнгэрт дуулгаж дэлхийд дуурсгая” гэсэн үгийг сийлжээ. Хаалганы орой хэсэгт байрлуулсан соёмбоны хоёр талд хар, цагаан тугны орой, гурван цагийн галыг мөн л боржин  чулуугаар урласан нь содон шийдэл болжээ. 

Биднийг очиход хөшөөт цогцолбор болон замын ажил ид өрнөж байв. “Сайхан Булган” компанийн захирал А.Лхамжав ч байж таарлаа. Аялал жуулчлалын цогцолбортоо одоогоор гурван тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалт хийжээ. Дахиад арваад тэрбумын хөрөнгө зарж байж аялал жуулчлалын цогцолбор иж бүрнээрээ сүндэрлэх аж. Эхлээд Өүлэн хатны хөшөөг сонирхов. Хөшөө тун нарийн хийцтэй нь хатны ээмэг, бөгжийг харахад л илт юм. Шүрэн хэлхээтэй ногоон өнгийн унждаг ээмэг нь чулуугаар урласан гэмээргүй гоёмсог, шүр бүр нь ялгарч харагдана. Хөшөөг бүхэлд нь саарал боржингоор урлажээ. Хөшөөний доод хэсгийг усан, уулан, үүлэн хээгээр чимэглэжээ.  

А.Лхамжав захирал “Монгол хатны ийм хөшөө одоогоор дэлхийн хаана ч байхгүй. Өүлэн хатан аян дайнаас буцан ирж буй хүүгээ угтаж байгаа бэлгэдлээр бүтээсэн юм. Газрын байрлал нь яг таарсан байгаа биз” гэж сонирхуулав. Нээрээ л Чингэсийн морьт хөшөөний өмнөхөн сүндэрлэсэн Өүлэн хатны хөшөөг  хэн ч хүүгээ угтаж байгаа ижий гэж харахаар юм билээ. Замын аль ч талаас харсан Өүлэн эхийн хөшөө нүдэнд тусч байна лээ. “Женко тур”-ийн морьтой Чингэс хааны хөшөөтэй зохиомж, утга агуулгаараа нэгдэж чадсан бүтээл болжээ. А.Лхамжав  “Өүлэн ээжийн царайг тухайн үеийн хүмүүсийн царайны хэлбэрийг судалж байж гаргасан. Боржин чулуун хаалга болон энэ хөшөөг Энхтайван захиралтай Үүдэн чулуу компанийнхан бүтээсэн юм. Саяхан над руу ярьж байна лээ. Өүлэн хатны хөшөөг урласан бүтээлчээ төрийн шагналд нэр дэвшүүлэх гэж байгаа гэнэ. Их мундаг залуус. Өүлэн ээжийн хөшөөг сэтгэлд тултал урлаж өгсөн дөө. Чулууны урлаг Монголд хэр түвшинд хөгжсөнийг жинхэнэ утгаар нь харуулсан бүтээл болсон. Чулуугаар урлуулсан нь учиртай. Чулуу гэдэг хэдэн мянган жил болсон ч байгальтайгаа цуг оршсоор байдаг эд. Нэгэнт л мөнхийн бүтээл хийж үлдээе гэж зорьсон учраас боржин чулуугаар хийе гэж шийдсэн”  хэмээн яриагаа үргэлжлүүлэв. Өүлэн хатны хөшөөг шүншиглэсэн гэнэ. Шүншиглэсэн болохоор тэр үү ирж мөргөх хүмүүс их байгаа аж. Цогцолборын ажил дуусаагүй ч энд хүний хөл татардаггүй бололтой. 

 Хатны хөшөөний өмнө хэсэгт есөн хатны дүртэй ханан хөшөөг суурилуулжээ. Яг монголчилвол хавтгай хөшөө гэдэг аж. Компанийнхан боржин чулуун шигтгэмэл хөшөө гэж тайлбарласан.  Чулуун дээр хатдын дүрийг товойлгон сийлж урласан энэ хөшөөнд Алунгоо, Бөртэ,  Дөргөн, Огул Хаймиш, Мандухай, Ану зэрэг хатдын дүрийг мөнхөлжээ. Хатдын хөшөөг СУИС-ийн багш Нямхүү урлажээ. Хатад судлалаар нэлээд ажилласан учраас хатдын зураг бүр тухайн цаг үеийнхээ онцлогийг илэрхийлсэн агуулгатай болж чадсан гэнэ. Дөргөн хатны хэсэг дээр гэхэд л Христийн сүмийг товойлгон сийлжээ. Дөрвөн хүү нь бүгдээрээ хаан болсон Сорхугтани хатныг гэхэд л дөрвөн хүүтэйгээ зогсч байгаагаар урлажээ. Алунгоогийн дүрийг домгийн зохиомжоор бүтээсэн харагдав. Таван хөвгүүндээ эвтэй байхыг багцалсан сумаар үлгэрлэсэн домгийн үйл явдлыг эндээс харж болохоор юм. Хатдын дунд мандаж буй нар, Бөртэ чоно, Гоо марлыг дүрсэлжээ.  

Энэ хөшөөний наана том тулга залах юм байна. Монголын хамгийн том тулга болох гэнэ. Таван бүслүүртэй тулга хийлгэж байгаа нь цаанаа учир агуулгатай юм байна.  Дээр үед ихэс ноёд таван бүслүүртэй тулга, энгийн ардууд гурван бүслүүртэй тулга хэрэглэдэг байж. Тулганы нэг, гурав, тавдугаар бүслүүрийг хас хээгээр чимэх аж. Бүслүүр тус бүр 33 хас хээтэй байх нь. Нийлээд 99 хас хээ болсон нь 99 тэнгэрийг бэлгэдсэн хэрэг юм байна. Хоёр, дөрөвдүгээр бүслүүрийг эврэн хээгээр чимжээ. Их Монголын үеийн хаад ноёдын тулганы бүслүүр эврэн хээтэй байсныг бодолцон энэ хээг сонгожээ. Тулганд мөнхийн гал бадамлуулахаар төлөвлөжээ. 

Ханан хөшөөний наахна боржин чулуугаар тайз хийчихэж. Тайзны өмнө мянга гаруй метр квадрат талбайтай юм. Мөн л тэр чигтээ боржин чулуугаар хийж. Энд шоу, ээжийн баяр, хурим найр гээд олныг хамарсан арга хэмжээнүүдийг зохиож болох юм байна. Төрийн ордны өмнөх шиг морьтой баатрын хөшөөг ч байрлуулах гэнэ. Гэхдээ эмэгтэй баатрууд гэдгээрээ онцлог байх нь. Эскизийг нь гаргасан ч урлах ажлыг хөрөнгө мөнгөний шалтгаанаар түр хойшлуулжээ. Хөшөөт цогцолбор руу боржин чулуун шатаар өгсөж гарахаар юм билээ. Биднийг очих үед шат хийх ажил ид өрнөж байв. 

Хөшөөт цогцолборын наад талд гурван одтой зочид буудал барьж эхэлжээ. Каракас нь бэлэн болчихож. Хөрөнгө мөнгөн дээр асуудал гарсан учраас  барилгын ажил зогсчихоод байгаа юм байна. Зочид буудлын хажууд усан оргилуурын суурь цутгасан харагдав. Зочид буудлын барилгын ажилд гадаадын хөрөнгө оруулалт татахаар төлөвлөж байгаа аж. Хоёр ч компани руу мэйл илгээжээ. 

“Сайхан Булган” компанийн хувьд барилгын салбарт бизнес эрхэлдэг аж. Аялал жуулчлалын салбар руу гурван жилийн өмнөөс л оржээ. А.Лхамжав “Би Монголдоо нэг барьцтай юм үлдээе гэж насан туршдаа бодсон хүн л дээ. Туулсан амьдрал, давсан даваа бүхэн минь энэ цогцолборыг бүтээхийн төлөө байжээ гэж бодож сууна. Манайх дөрвөн хүүхэдтэй. Мөнгө төгрөг, алт, эрдэнэс бэлдэж өгснөөс сайхан амьдрах  ухаан, боловсролыг өгье гэдэг зарчмаар хүмүүжүүлсэн. Бүх зүйл нь бэлэн бол амьдралын зорилгогүй болчихно. Амьдралын зорилгогүй хүнд ажиллах, бүтээх хүсэл төрөхгүй шүү дээ. Сүүлийн хэдэн жил хийсэн бизнесийнхээ мөнгөө энэ бүтээн байгуулалтад зориуллаа. Харамсалтай нь энэ хүртэл яваад  хөрөнгө мөнгөний шалтгаанаар  эрч нь сулрах юм шиг байна. Гэхдээ яаж ийж байгаад хийж дуусганаа. Бүх л гарц, боломжийг хайна гэж бодож байна” хэмээн ярилаа. 

Энэ хашаанд босох бас нэг бүтээн байгуулалт нь 21 дарь эхийн номын өргөө гэнэ. Өндөр гэгээн Занабазарын тэг жаягаар Непальд цэвэр алтаар цутгуулах бололтой. Өргөөгөө  барьсны дараа дарь эхүүдээ бүтээх юм байна. Мөнгөтэй эрхмүүд дарь эх бүтээх ажлыг нь ивээн тэтгэх санаа оноогоо хэлээд эхэлжээ.  

Өөр нэг анхаарал татсан том ажлыг “Сайхан Булган” компанийнхан энд хийгээд амжчихаж. Аялал жуулчлалын цогцолбор байрлах 17 га газрын нүүрэн талыг л төмрөөр хашаалжээ.  Хоёр хажуу, хойд хэсэгт нь хайлаас эгнүүлжээ. 11 мянган хайлаас тарьсан гэнэ. Их сайн ургажээ. Өнгөрсөн жил тарьсан хайлааснуудын бараг 90 гаруй хувь нь ургажээ. Зарим хайлаас нь бүр метр гаруй өндөр ургасан харагдав. Тэгэхээр энэ хавь хайлаас модон хашаатай болох нь. Компанийн захирал “Заримдаа ажил бүтэхгүй болохоор сэтгэл тавгүйтэх үе гарна аа. Яг тийм үед ургаж байгаа моддоо харахаар сэтгэл сэргээд л ирдэг юм. Энэ жил тэнгэр хангай хураа харамласангүй. Модод маань үнэхээр сайхан ургалаа” гэж хэлээд инээмсэглэв. 

Хөшөө, зам талбайн ажилд нийтдээ тавь гаруй хүн ажиллаж байна лээ. Гурван одтой зочид буудал, хөшөөт цогцолбор, 21 дарь эхийн номын өргөө, гэр, байшин, хатдын өргөө сүндэрлэх энэ цогцолборт сэргээгдэх эрчим хүч ашиглана гэж “Сайхан Булган” компанийнхан төлөвлөж байгаа юм билээ. Тэд энэ цогцолборын бүтээн байгуулалтад хамтарч ажиллах түншээ хайж байгаа гэнэ.  

Ц.БААСАНСҮРЭН

У.УУГАНЦЭЦЭГ

Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Өнөөдөр түүний төрсөн өдөр. Тэр, дөрвөн уулын дундахь мөнгөн үеийн яруу найрагчдын дөрөөн чимээг түүчээлсэн аяны магнай тогоруухай байв. Монголын утга зохиолын мөнгөн үеийн сод төлөөлөгч, намуун уянгын гунигт дуучин Жамьянгийн Болд-Эрдэнэ тэнгэрт дэвшээгүй бол энэ өдөр дөчин есөн насны сүүдэр зэрэгцэх байв. Тэрээр 1965 оны наймдугаар сарын 14-ний өдөр Улаанбаатар хотноо нэгдүгээр төрөхөд армийн хурандаагийн хөвүүн болон мэндэлсэн байдаг. Хожим тэрээр хүүхэд насных нь диваажин болсон Төв аймгийн Мөнгөнморьт сумаар овоглож, Налайхын сургуулийг төгсөн, Дүрслэх урлагийн дунд сургуулийг чимэглэгч зураач мэргэжлээр дүүргэсэн аж. Тэрчлэн Ленинград хотын Театр урлагийн их сургуульд суралцан театрын зураач болсон байдаг. Болд-Эрдэнэ найрагчийн “Гоо марал” хэмээх өөрөө хавтасных нь зураг чимгийг хийсэн бяцхан цэнхэр ном Монголын яруу найрагт гайхамшигт нэгэн авьяастан мэндэлснийг зарлан тунхагласан юм. 

“Чинагш юм бүхэн улирч одно

 Цавцайх үүлс морин харгуйгаар зуларч одно

 Цагаан уул цэцэг хээрийн салхинд сэмэрч одно

 Чинагш юм бүхэн улирч одно

Нарыг зүглэсэн түм түмэн усны модон хорхой

Навчилж өөрчлөгдөхөд хүмүүс ой шугуй гэж нэрлэнэ

Намрын царманд зогсох марал бугын нүдэнд

Магадгүй ямархан гунигаар нулимс цийлэлзэнэ

Ирэх өдөр хоногууд өнгөрч одно

Ижий минь талын хаяа руу алсарч одно

Эцэг минь зоримогхон шийдээд хальж одно

Ирэх өдөр хоногууд өнгөрч одно

Ээжийн загсаасан өрөм шиг шаргал саран

Энгэр тойрмын хоромсогтой сум шиг хэдэн зэгсэнд хононо

Эргийн хайргаа зөөлөн зөөлөн илбэж

Эртний домгоо Хэрлэн мөрөн минь шивнэнэ

Чинагш юм бүхэн улирч одно

Цасан ширхгүүд одны гялгараас чимхэж одно

Чамайг гэсэн хайр минь цагийн эрхээр бүдгэрч одно

Чинагш юм бүхэн улирч одно” 

Тэр нимгэн цэнхэр түүвэр ерээд оны яруу найргийн хүрээнийхний ширээний ном байсан гэхэд хилсдэхгүй. 

“Зуны шөнийн зүүдээ томж, ганцхан шүлэг биччихээд

 Зуун жилийн цаана намайг хүлээх нэг л хүнд бэлэглэх сэн” гэх яруухан мөрөөдөл түүнийг хөглөж, буй бие сэтгэлээрээ тэр уй гуниг, уянга найргийн элч болж энэ орчлонд ирсэн мэт төсөөлөгдөнө. Монголын нэрт соён гэгээрүүлэгч Сүрэнхорын Жамьянгаравын нэрэмжит Дорно дахины утга зохиолын дээд сургуульд элсэн орсны намрын нэг өдөр О.Дашбалбар багш “Шүлэг бичдэг оюутнууд Ханддорж вангийн өргөөнд лхагва гараг бүрт болдог “ГУНУ” яруу найргийн дугуйланд очиж болно шүү” хэмээсэн нь Хургаагийн Сүглэгмаа, Анандын Байгалмаа бидэнд диваажингийн хаалга нээгдсэн мэт санагдсан сан. Лхагва гаригт дугуйланд очвол ерээд оны зүс таних найрагч залуус ирсэн харагдана. Хар хөх дээл, гахай ширэн шар гуталтай жаахан халамцуу Болд-Эрдэнэ найрагч нүд рүү нь унжин орж ирэх үсээ зураач хүний уран хуруугаар самнан хойшлуулж суутал яруу найрагч Л.Өлзийтөгс орж ирэв. Боогий ах Өлзийг дуудан өвөр дээрээ суулган хацар дээр нь үнсэхэд киноноос л гагц ийм уянгын байдлыг харж байсан хөдөөгийн шүлэгчийн сэтгэлд бяцхан ичингүйрэл төрж байж билээ. Түүнийг анх харснаас хойш гурван жилийн дараа тэрээр М.Амархүү, Ц.Доржсэмбэ нартай манай сургуулиар ирж сургуулийн захирал, яруу найрагч С.Батмөнхийн өрөөгөөр үе үе морилно. Захиралд хэлж намайг хичээлээс дуудуулан, лонх дарсанд гүйлгэх ч үе гарна. Хөгжмийн зохиолч Сангидорж, Бямбабаяр, Мөнхбат нартай ч их ирнэ.

Доржсэмбэ бидэнд “Монголын яруу найрагт “Жимсний бөөр” Дамдиндорж бид хоёроос ондоо том яруу найрагч алга” гэж хирдээ томрон омойтох нь ч бий. Хүний шүлгийг маш анхааралтай сонсоно. Өөрөө голдуу 

“Уйт намрын ханшийг дагаж шувуу бидэн

Умар өрнө зүгт салан одовч

Удаах жилийн эсэргэн урийн цагаар

 Ус нутаг минь чамдаа эргэн эргэн ирнэ” гэсэн шүлгээ унших. Нүдээ онийлгосхийн, үсээ илбэн илбэн шүлгээ дуудахдаа нисэх гэж буй бүргэд мэт цээжээ урагш түхийлгэж, хундагатай дарсаа нямбайхан цомбогордуу барьж байгаад уншина. Шүлгээ тэр бүр тохиолдлын нэгэнд уншаад сүйд болоод байхгүй. Шүлэг уншиж байхад хүмүүс ярилцахад ёстой ясны дургүй нь хүрч буй янзтай ярвайсхийгээд чимээгүй дүнсийж орхино. Ийн дүнсийснийх нь дараа яруу найргийг үл ойшоогч ямар ч бөх зүрхтэн гарахгүй нь сайхан. Манайхыг ерэн долоон оны намар орон гэртэй болсноос хойш Боогий ах шөнө орой ч гэхгүй олонтаа ирж хонох болсон сон. Зуун айлын Барилгачдын 14-ийн хоёр тоот тэр бяцхан байшингийн хана хэрвээ үг хэлдэгсэн бол олон сайхан дурсамж өгүүлэх байсан биз. Яруу найрагч Доржсэмбэ нутгаас ирж “Ламын гэгээн” хэмээх архи, цэнхэр хадагтай Боогий ахад өргөн барьж шавь барилдан, гэргий маань бууз жигнэн, ээж маань айраг сөгнөн төгөлдөр сууцгааж байсан түүх бидэнд бий. Сэмбэ маань жаахан халамцчихаад хадаг барьсан багшдаа “Та бид адил зиндааны л найрагчид” хэмээгээд ээжид зэмлүүлж байсан хөг ч санаанд тодхон. Охин Саранзаяаг минь улаан нялзрай амьтан байхад Боогий ах “Хар усан гахай” гэж их өхөөрдөнө. “Хар усан гахай гэж та хүүхэд доромжлоод байна уу” гэхээр “Усан гахай чинь ёстой хөөрхөн амьтан байгаа юм. Чи заавал хараарай” гэж үнэн голоосоо хэлнэ. Хожим тэр усан гахайг нь зах дээр олж хараад “Аргагүй хөөрхөн амьтан юм” гэж хүлээн зөвшөөрсөн удаатай. Ган-Очирын, Сүглэгмаагийнхан манайхтай ойролцоо болохоор Тогоонтөмөрийн Содномнамжил, Боогий ах бид нийлж, гэргийгээс чөлөө аваад хөдөөний айл хэсэж байгаа юм шиг шөнө дөлөөр ч хамаагүй шүлэг зохиолоо уншин явцгаасан минь юутай сайхан дурсамж хөглөнө вэ.

Манайд амьдрах багын анд Бөлтүүшийг суулгаж байгаад харандаагаар зурах нь ч бий. Тохойгоо эргүүлэн шөрмөсийг нь харуулаад “Миний энэ гар чинь их учиртай. Хүн бүхэнд ийм шөрмөс байдаггүй юм” гэснээ “Ленинградын цас чинь яг ил захидлын зурагт байдаг шиг талстын ширхэгтэй байдаг юм ш дээ” гэхэд үнэхээр гайхамшигтай санагдаж, оюутан ахуй цагаа өнгөрөөсөн тэр хотод нь очиж цагаан шөнийг нь үзмээр хорхой хүрнэ. Заримдаа хэдэн номыг маань онгичиж Гонгорын “Халх товчоон”-ы хоёр дэвтрийг бариад суучихна. Тэр үед “Зөн” цувралаар гарсан Л.Өлзийтөгсийн “Тэргүүн бүлэг” шүлгийн номыг ирэх болгондоо л уншина. Гэргий Туяатайгаа ирэхдээ хоёр охинд минь баахан чихэр жимс базаачихсан, бас ч болоогүй  намайг дүү гэхгүй лонх дарс өврөөсөө гаргахаа мартахгүй. Ирэх бүртээ л Монголын урлаг, яруу найргийн шинэ сонин сайхныг тээж орж ирнэ. “Манай Ганхуяг Галдан бошигтын хөшөөний эх загварыг ёстой янзтай гаргасан байна” гэх юм уу “Маргааш “Севилийн үсчин” дуурьт Долгор эгч тоглох гэнэ. Хоёулаа очиж үзнээ хө” гэнэ. Тоглолт дуусахад хөшигний ар руу дагуулж очиж, урлагийнхантай танилцуулж, өөрөө бүгдтэй нь ах аа, эгч ээ болон уярам сайхан харьцана. 1998 оны цагаан сарын шинийн хоёронд Амархүү зураачтай нэлээд шөнө ирлээ. Бурхны өмнө, хоёр охинд маань мөнгө өгөөд л. Гэргий, бид хоёрт аяга, хоргой өгч ч байх шиг. Сургуулиа дөнгөж төгсөөд байсан болохоор ганзай дарс жаахан хомсхон. Ганц лонх юм гаргалаа. Сайхан халж ирээд “За хар, шар хоёр усан гахай, бурханд чинь тавьсан мөнгөө эргүүлээд зээлчихнээ хө” гээд гурвуул Зуун айлын дэлгүүр рүү алхаж явсныг хэрхэн мартах билээ.

Тэр цагаан сарын дараахан “Эх орон таймс” сонинд данстай би вээр өглөө бүр Боогий ахыг дагаж гаран, үдэш хоёул халамцуухан Насааг яаж аргадан аргалахаа тохирон ордог сон. Бид хоёрын хийдэг ажил юу байв гэвэл төрийн шагналт зохиолч Жа.Пүрэв гуайнд зочлон хууч хөөрч, улсын заан Бямбадорж найзаар нь дайлуулахдаа шавь Хатансайханаар нь архи зөөлгөж, төрийн шагналт бүжиг дэглээч Сэвжидийн Сүхбаатарынд очин жижиг Амараагаар нь концерт тоглуулах зэрэг тухайн үедээ аар саархан мэт боловч одоо бодоход гайхамшигтай цаг мөчүүдийг үдэж өнгөрөөжээ. Нэгэнтээ, Хүүхэд Залуучуудын театрын найруулагч И.Нямгаваагийн өрөөнөөс “Тамхи татлаа” хэмээн хөөгдсөн удаа ч бас буй. Түүнд үнэндээ Монголын урлаг соёлынхноос танихгүй, мэдэхгүй хүн гэж үгүй байв.                 

“Амьдрал би чамд хэтэрхий хайртай байснаас

Амсах ёстой жаргалаа цагаас эрт хүртлээ

Амар амгалан нөгөө ертөнц

Аяар аяархан дуудаад байх боллоо…

…Од одны дууг сонсох дуртай байсан

Олон сайхан охидод чинь би дурласан

Орог саарал үүлэнд ч би хайртай байсан

Орчлон чамд би дэндүү хайртай байсан шүү

Ширхэг өвсөөр чинь ишиг тэжээсэндээ жаргалтай

Шумуул ялаанаас чинь цусаа харамласан л нүгэлтэй

Эцэслэхэд дээр минь өвс ногоо ургана, гэвч

Эхлээд лууль шарилж, хожим нь цэцэг л ургана шүү

Амар амгалан нөгөө ертөнц

Аяар аяархан дуудаад байх боллоо

Хайрлаж дурлаж явсан бүгдээсээ

Хагацна гэхлээр нулимс бүрхээд байна”.

Есенин, Блокыг шүтэн биширч, Нацагдоржийнхоо богинохон тавиланд гуньж явсан түүнийг цэл залуухан гучин гуравхан насандаа тэнгэрт халина гэж үнэндээ хэн ч зүүдлээгүй. Төв талбайн хажуугийн цэцэрлэгт яруу найрагч Доржсэмбэтэй алхаж яваад яруу найрагч анд Б.Эрдэнэсолонготой тааралдсан сан. Солонгоо нэг л гунигтай, бид хоёрт ямар нэг зүйл хэлж чадахгүй дүлэгнэж байснаа “Боогий ах өнгөрчихөж” гэж палхийтэл хэлэхэд л модод навчсаа гүвж байгаа Монгол нутгийн хүйтэн намар хаяанд ирснийг мэдэрсэн сэн. Хэдхэн хоногийн өмнө эмнэлэгт эргэж очиход “Улстөрчдийн шаарз зурж эмчилгээнийхээ мөнгийг олж байна” гэж инээмсэглээд зургаа үзүүлж зогссон хүнийг тэнгэрт дэвшсэн гэхэд яагаад ч үнэмшиж чадахгүй байсан. Орой нь гэртээ ирэхэд яруу найрагч Ган-Очир анд минь орж ирэн яруу найрагчийн зургийн өмнө сөхөрч суугаад “Хайран найрагч ах минь” гэж асгаруулж байсныг ч мартаж үл чаднам. Оросын яруу найрагч Борис Пастернак “Яруу найрагчид минь ээ, үхлээ бүү зөгнөөч” гэсэнчлэн Болд-Эрдэнэ найрагч ч “Далан давхрын энгэрээс  Даллаж аав минь дуудаад байна…” гэсэн ёр совингийн шүлгээ тайзнаа уншиж байснаас хэдхэн оны дараа монгол шүлэгч тэнгэр зүг одов. “Цагаан уул цэцэг хээрийн сэмэрч одно” гэсэн шүлгийнх нь мөрийг сийлсэн даруухан чулуун хөшөө л Далан давхарт үлдсэн дээ. Мөнгөнморьтын тэнгэр аялгууг мөнх ардынхаа сэтгэлд сийлсэн яруу найрагчийн нэрийг цагийн салхи хэзээ ч арчиж үл чаднам зээ.

Л.БАТЦЭНГЭЛ