Month: April 2014

МАН-ын гишүүн С.Чинзоригтой ярилцлаа.
 

-УИХ-ын сонгуулийн аравдугаар тойргийн маргааныг эцэслэн шийдсэн
гэж өнөөдөр үзэж байгаа. Харин таныг энэ асуудлаар Үндсэн хуулийн Цэцэд хандсан
гэж сонслоо?

-Асуудал
хууль хяналтынхны оролцоотойгоор шийдэгдсэн. Ардчиллын 23 жилийн түүхэнд сонгогчдын
саналыг шүүхээр далайлган засвар хийсэн анхны тохиолдол энэ. Ардчиллын түүхэнд хар
толбо суулгасан луйвар болсон. АН-ынхны хувьд хоёр гишүүнээ УИХ-д хүчээр оруулаад
асуудал дууссан гэж бодож байгаа байх. Миний хувьд асуудал дуусаагүй. Цэцэд гомдол
гаргасан. Гэтэл Цэц ч асуудлыг шийдвэрлэлгүй таван сар  гаруйн хугацаа өнгөрлөө. Цэцийн гишүүн Пүрэвням
асуудлыг дарж, удаашруулж байгаад оны эхээр ажлаа өгөхдөө миний гомдлыг хаячихаад
явсан байна. Одоо Т.Лхагваа гишүүнд шилжиж очсон. Сонгуулийн ерөнхий хороо үндсэн
хууль зөрчсөн гэдгийг Цэц тогтооно гэдэгт итгэлтэй байна. Өмнө нь Цэцэд өргөдөл
өгч байсан. Тухайн үед Цэц тойргийн маргаантай асуудал нь шүүхээр эцэслэн шийдэгдээгүй
байгаа нь нотлогдож тогтоогдож байгаа тул маргаан үүсгэх боломжгүй байна гэж хариу
өгч байсан. Сонгуулийн ерөнхий хороо 2012 оны 10 дугаар сарын 15-нд бидний түр үнэмлэхийг
хүчингүй болгох шийдвэр гаргасан байдаг. Гэтэл Өвөрхангай аймгийн шүүх 10 дугаар
сарын 17-нд насанд хүрээгүй хоёр хүүхэд сурталчилгаанд оролцоогүй болохыг тогтоолгох
нэхэмжлэлийг хянан шийдвэрлэх захирамж гаргасан байдаг. Энэ нь Сонгуулийн ерөнхий
хороо шүүхийн процесс дуусаагүй байхад хүчээр асуудлыг шийдсэн нь нотлогдож байгаа
юм.

-Та хууль зөрчсөн л бол шийтгэлээ хүлээх ёстой. Сонгуулийн
хуулийг зөрчсөн нь үнэн бол үүнийгээ хүлээн зөвшөөрөхгүй юм уу?

-Намайг
насанд хүрээгүй хоёр хүүхдийг сонгуулийн сурталчилгаанд оролцуулсан гэдгээр буруутгадаг
юм. Гэхдээ тэр хоёр хүүхэд сонгуулийн сурталчилгаанд оролцсон уу үгүй юу гэдгийг
хэн ч шалгаж тогтоогоогүй юм. Нөгөө талаасаа тэр хүүхдийг С.Чинзориг, Н.Төмөрхүү,
МАН-ын штабын аль нь сурталчилгаанд татан оролцуулсан юм гэдгийг мөн л хэн ч тогтоогоогүй.
Ийм хий үзэгдэл шиг асуудал шүүхээр явж алх цохиж шийдэгдээд байдаг.

-Тойргийн хороо тогтоосон юм биш үү?

-Тойргийн
хороо тогтоосон байна гэж шүүхээс үздэг гэж байгаа. Гэхдээ тойргийн хороо АН-аас
ирсэн бичигт хариу өгөхдөө “Насанд хүрээгүй хоёр хүүхдийг сонгуулийн сурталчилгаанд
оролцуулсан байна.  Үүнийг засч залруулахыг
мэдэгдлээ” гэсэн бичгийг аймгийн МАН-ын хороонд өгсөн байдаг. Энэ бичигт бид хоёрыг
насанд хүрээгүй хүүхдийг сурталчилгаанд оролцуулсан байна гэдэг үг, үсэг байдаггүй.
Зөвхөн МАН-д гэсэн бичиг байдаг. Хуулиараа энэ төрлийн зөрчлийг тойргийн хороо тогтоох
эрхгүй. Харин цагдаагийн байгууллага шалгаж тогтоох эрхтэй бөгөөд энэ зарчмаараа
явсан бол өнөөдөр надад ямар нэгэн гомдол байхгүй байх байлаа. Шүүхэд гомдолтой
байдаг бас нэг асуудал бол шийдвэр гаргах бүртээ хуулиа зөрчиж байсан явдал. Тухайлбал,
тэр жилийн долдугаар сарын 3-нд Хан-Уул дүүргийн шүүх шийдвэрлэхдээ “С.Чинзоригийг
насанд хүрээгүй хоёр хүүхдийг сонгуулийн сурталчилгаанд татан оролцуулсан болохыг
тогтоосугай” гэсэн захирамж гаргасан. Харамсалтай нь энэ захирамжийг гаргахдаа С.Чинзориг,
Н.Төмөрхүү хоёрт мэдэгдэлгүйгээр хариуцагчгүй шүүх хурал хийсэн. Нийслэлийн шүүхэд
давж заалдахад “Шүүхийн харьяаллын бус асуудлыг шийдсэн байна” гээд хүчингүй болгосон.
Шүүх өөрөө нотолж тогтоох эрхгүй байгууллага гэж үзсэн. Хоёр дахь асуудал нь эрх
нь хөндөгдөж байгаа С.Чинзориг, Н.Төмөрхүү хоёрт мэдэгдэлгүйгээр шийдвэр гаргасан
нь шүүхийн өөрийнх нь буруу гэж нийслэлийн шүүх үзсэн. Ингээд бид хоёрын тангаргийг
өргүүлэх асуудал яригдах ёстой байхад СЕХ Өвөрхангайн шүүхэд гомдол гаргасан гэсэн
түүнийг нь харна гээд гацаасан байдаг. Энэ нь бид хоёрыг аль болох буруутгах АН-ынхны
арга байсан юм билээ.

-Ер нь тэр хоёр хүүхэд байсан юм уу үгүй юм уу. Хэн нь сурталчилгаанд
татан оролцуулсан юм?

-Хоёр
хүүхэд татан оролцуулсан уу үгүй юу гэдгийг би мэдэхгүй. Яагаад гэвэл сурталчилгааны
хугацаа маш богино байсан. Дээр нь манай аймаг 19 сум 100 гаруй багтай. 24 хоногийн
хугацаанд хаана хэн ажиллаж байгааг нэр дэвшигчид мэдэх боломжгүй. Тэрчлэн манай
намын албан ёсны сонгуулийн сурталчилгаанд оролцогсдын жагсаалтад тэр хоёр хүүхдийн
нэр байдаггүй. Нөгөө талаасаа тойргийн хорооны албан тоот бол С.Чинзориг хоёр хүүхэд
сурталчилгаандаа ашиглаж байна гэсэн бичиг биш. Зөвхөн МАН-ын хороонд гэсэн байдаг.
Сонгуулийн тогтолцоо өөрөө холимогоор явагдсан. Холимог тогтолцоо гэдэг нь нам ч
С.Чинзориг, Н.Төмөрхүү бүгд нэр дэвшигч. Тэгэхээр хоёр хүүхэд сонгуулийн сурталчилгаанд
оролцсон гээд байгаа юм бол хэн оролцуулав гэдгийг тогтоох ёстой. Нам ажиллуулсан
бол намын авсан саналд, С.Чинзориг ажиллуулсан бол миний авсан саналд өөрчлөлт оруулах
асуудал яригдана. Гэтэл ялгаж салгаж, тогтоох ажил огт хийгдээгүй. Увсын маргаан
ижил жишээ байна. Шадар туслахууд нь мөнгө тараасан нь нотлогдож шүүхээс шийтгэл
авсан. Харин хоёр гишүүнийг буруутгаагүй нь Б.Чойжилсүрэн, Ч.Хүрэлбаатар нар “Энэ
хүмүүсийг сонгуулийн сурталчилгаандаа санаатай татан оролцуулсан нь тогтоогдохгүй
байна” гэсэн үндэслэлээр асуудалд хандаж байгаа юм. Хуулийг ингэж олон өөрөөр тайлбарлаад
байгаа юм. Дараагийн нэг асуудал нь нийслэлийн шүүх дээр давж заалдаж байхад Өвөрхангайн
шүүхэд Г.Батхүү, Д.Зоригт нар “Н.Төмөрхүү бид хоёрын түр үнэмлэхийг хүчингүй болгож
өгнө үү” гэж гомдол гаргасныг хэлэлцэж байсан. Хуулиараа нэг шатны шүүхэд асуудлыг
хэлэлцэж байхад дараагийн шүүх асуудлыг хэлэлцдэггүй журамтай. Ингээд Өвөрхангайн
шүүх Н.Төмөрхүү, С.Чинзориг нарыг шүүх хуралдаанд оролцуулах шаардлагагүй гэсэн
захирамж гаргаад шүүгч шийдвэр гаргасан байдаг. Өвөрхангай аймгийн шүүхийн шийдвэрийг
давж заалдах гэтэл “Давж заалдах эрхгүй” гэсэн захирамж бас гаргаад хэргийг хүчээр
хаасан. Ийм л хууль зөрчсөн үйлдлүүд болж өнгөрсөн юм.

-Хэдийгээр сурталчил­гааны хугацаа бага ч гэсэн өөрийн штабдаа
ажиллаж байгаа ажилтнуудаа мэдээ­гүй гэдэг чинь таны алдаа юм биш үү. Ухуулагчдаа
ийм хуулийг зөрчиж болохгүй гэдэг шаардлагыг тавьж ажиллах ёстой байсан юм биш үү?

-Бид
нэрсийн жагсаалтаас нэр дэвшигчийг хасах хатуу заалт орсон болохоор энэ бүхнийг
анхаарч ажилласан. Энэ заалт байгааг далимдуулж хүчээр шалтаг гаргасан болохоос
биш тэр хүүхэд байсан уу үгүй юу гэдгийг тогтоогоогүй гэж би дээр хэлсэн дээ. Гэтэл
Увсын тойрог дээр хууль зөрччихөөд ял авчихсан байхад нь нэр дэвшигчид нь татан
оролцуулсан эсэх нь тодорхойгүй байна гэсэн шийдвэр яваад байгаа юм. Энэ хоёр тохиолдлоос
харахад хуулийг хууль биш болгох нь хэний ч дурын асуудал байгаа юм.

-Тэгвэл танай намынхан чинь тохиролцчихсон юм биш үү. Та ч
бас наймаа хийлээ гэж мэдэгдэж байсан удаатай?

-АН-аас
Өвөрхангайн хоёр, МАН-аас Увсын хоёр гишүүн гэж наймаалцсан гэж харахгүй байгаа.
Асуудал хурцдаад ирэхээр Өвөрхангайн тойргоос МАН, АН-ын нэг нэг гишүүнийг оруулъя
гэж тохиролцсон байдаг юм. Г.Батхүүг оруулъя заргалдаж гүйгээд байна. С.Чинзориг
нь илт ялалт байгуулсан гэж. Ингээд Н.Төмөрхүүг “УИХ-ын гишүүн болохоос татгалзаж
байна. Ямар нэгэн гомдолгүй” гэсэн өргөдлийг СЕХ-нд өгүүлсэн. Тэгэхэд намын дарга
Ө.Энхтүвшин, Г.Батхүү, Н.Төмөрхүү нартай уулзаж асуудлыг ярилцсан. Эндээс Г.Батхүү
“Би эхлээд тангаргаа өргөнө. Тэгээд С.Чинзоригийг тангараг өргөхөд нь буруугүй гэж
гарын үсэг зурна” гэж үүрэг авсан. Ингээд дараа нь уулзахад Г.Батхүү “Манай нам
 олон фракцтай шүү дээ. Намайг амиа бодоод
байна гэж манайхан нүд үзүүрлэж эхэллээ” гээд хулхидсан. Харин намын дарга намайг
“Сонин хэвлэлээр элдэв асуудал битгий яриад бай. Дараагийн тохироо наймааг алга
болгочихно” гэж дарсаар байгаад Д.Сумъяабазарын асуудал босоход шантаажилж Д.Зоригтын
тангаргийг өргүүлсэн. Энэ бүхнийг тайлбарлаж бичээд Цэцэд өргөдөл өгсөн. Цэц асуудалд
ул суурьтай, шударга хандах байх гэж хүсч байна. Т.Лхагваа гишүүн дээр асуудал байгаа
учраас улс төрийн өнцгөөр харж магадгүй гэсэн нэг болгоомжлол бий. Гэхдээ төрд олон
жил ажилласан хүний хувьд асуудалд голчтой хандах болов уу гэсэн хүлээцтэй байгаа.

-УИХ-ын үйл ажиллагаа талдаа орлоо. Одоо маргалдаад нэмэргүй
болсныг та мэдэж байгаа. Тэгэхээр энэ асуудлыг орхивол яасан юм?

-Цаг
хугацааны хувьд ийм байдалд хүрсэн нь үнэн. Гэхдээ асуудал нэгээр дуусахгүй. Дараагийн
сонгуулиар дахиад ийм зүйл болбол яах вэ. Хувь хүн С.Чинзоригийн асуудал гэхээсээ
илүү Монголд сонгуулийн ардчилал байх уу, үгүй юу гэдэг асуудал байгаа юм. Хүн нэрээ
тогос өдөө гэсэн үг байдаг байх аа. Мөн намайг дахиад нэр дэвших тухай яригдвал
сонгуулийн хууль зөрчдөг гэсэн сэтэр салахгүй байвал яах вэ. Хэрэг хийгээгүй, хууль
зөрчөөгүй байж хэрэгтэн гэж хэлүүлмээргүй байна. Тэгэхээр би 2016 онд ч үүнийг ярих
л болно. Энэ асуудлаар сонгуулийн луйвар гэсэн ном бичиж байгаа. Их сонирхолтой
ном гарах байх гэж бодож байгаа шүү.

Л.МӨНХТӨР

Монголын
залуучуудын холбооны “Унадаг дугуйтай Улаанбаатар” төслийн хүрээнд Монголын залуучуудын
аялал жуулчлалын корпораци, Залуу дугуйчин клуб, “Каннондэйл” болон “Аттила” дугуйн
дэлгүүр, Үндэсний цэцэрлэгт хүрээлэн зэрэг байгууллагууд хамтран “Унадаг дугуйтай
тогтмол аялал”-ыг амралтын өдрүүдээр тогтмол зохион байгуулахаар болжээ. Ийнхүү
уржигдар тус аяны нээлт Үндэсний цэцэрлэгт хүрээлэнд болсон бөгөөд Үндэсний цэцэрлэгт
хүрээлэн-Маршалын гүүр-Их тэнгэрийн ам-Хадны сүг зураг гэсэн маршрутаар аялав.

Амралтын
өглөө байсан учраас Үндэсний цэцэрлэгт хүрээлэнд очиход хөл хөдөлгөөн ихтэй байлаа.
Нэг хэсэг нь дугуй түрээслэн унаж байсан бол нөгөө нь цэцэрлэг тойрон гүйж харагдав.
Өглөөний цэвэр агаарт хүүхдээ нарлуулах залуу гэр бүл, өндөр настан ч байлаа. Хүрээлэнгийн
зүүн хойд хэсэгт Ерөнхий сайдын багцын хөрөнгө оруулалтаар хийгдэх спортын задгай
талбайн ажил эхэлжээ. Энэ талбай долдугаар сард ашиглалтад орсноор нийслэлчүүд амралт,
чөлөөт цагаараа сагс, волейбол, газрын теннис тоглох боломж бүрдэх гэнэ. Ойролцоогоор
хоёроос гурван давхар барилгатай дүйх бүдүүн гэгчийн хэд хэдэн төмөр багана босгож,
энд тэнд гагнуурын оч гялтганаж байгаа нь барилгын ажил ид өрнөж байгааг илтгэнэ.
Тэдний хажууханд цэнхэр өнгийн хувцсаар жигдэрсэн цэцэрлэгчид мод суулгаж байлаа.

Тэд
7.5 га-д голт бор тариалахаар ийн ажлаа эхлүүлжээ. Модны нүх ухагч машинтай учраас
цэцэрлэгчид гараар нүх ухах ажлаас бүрэн чөлөөлөгджээ. Харин тэд нүхнийхээ суурийг
тэгшлэн, бордоо зэргийг хийж байлаа. Дараагаар нь дугуй хэлбэрт хөрсөнд суулгасан
модоо хоёр талаас барьж, болгоомжтой гэгч суулгав. Тэд бүгд Үндэсний цэцэрлэгт хүрээлэнгийн
ажилчид юм байна. Нийт 90-ээд ажилтан ажиллагсадтайгаас 60 гаруй нь цэцэрлэгчид
байдаг аж. Цэцэрлэгчдээс гадна хүрз, жоотуу барьсан иргэд тэдний ажилд сайн дураараа
тусалж байв. Тэд ихэвчлэн гэр бүлээрээ ирсэн бөгөөд салхинд гарангаа мод тарихаар
энд иржээ. Энэ жил Үндэсний цэцэрлэгт хүрээлэнгийн захиргааны байртай болохоос гадна
бие засах газраа шинэчлэн, тоог нь олшруулахыг албаныхан нь хэлэв.

Улаан
шороо эргэлдэж, хог новшиндоо дарагдсан энэ том талбайг хэдхэн жилийн өмнөөс засч
тохижуулж эхэлсэн хэдий ч хийж бүтээсэн зүйлтэй, цаашид ч хийхээр төлөвлөсөн олон
ажлууд байгаа талаар Үндэсний цэцэрлэгт хүрээлэнгийн захирал, НИТХ-ын тэргүүлэгч
Б.Саранчимэг хэлж байсан юм. Тэрээр “Өнгөрсөн хугацаанд бут, сөөг, шилмүүст болон
навчист зэрэг 22 нэр төрлийн моддыг 100 га-д тарьсан. Одоо ч үргэлжлүүлэн тарьж
байна. Энэ нь хүрээлэнгийн нийт 975 га талбайтай харьцуулахад өндөр үзүүлэлт юм
шүү. Урьдчилан хөрсийг нь сайтар бэлтгэснээс гадна арчлалт тордлогоог цаг тухай
бүрт нь мэргэжлийн хүмүүс хийж байгаа учраас тарьсан арван суулгац тутмын ес нь
ургаж байгаа. Үндэсний цэцэрлэгт хүрээлэнгийн бүтээн байгуулалтын ажил эхэлснээс
2020 он хүртэл буюу арван жилийн хугацаанд 95 сая долларын хөрөнгө оруулалт хийгдэхээр
ТЭЗҮ нь гарсан. Өөрөөр хэлбэл 10 жилийн хугацаанд энэ хэмжээний хөрөнгө оруулалт
хийгдэж байж цэцэрлэгт  хүрээлэн маань олон
улсын жишигт хүрэх ёстой. Өнгөрсөн гурван жилд 12 тэрбум төгрөгийн ажил хийгдсэн
бол энэ жил хоёр тэрбум хүрэхтэй үгүйтэй хөрөнгө оруулахаар болсон. Энэ нь хийгдэх
ёстой хөрөнгө оруулалтынхаа хоёрхон хувь нь. Гэсэн хэдий ч гадаадын хөрөнгө оруулалт,
буцалтгүй тусламжийн хүрээнд дөрвөн тэрбум гаруй төгрөгийн бүтээн босголт, тохижилтын
ажил хийгдэж “Сөүлийн ой төгөл”, усан оргилууртай болсныг нийслэлчүүд мэдэж байгаа
байх” гэсэн юм.

Энэ
зуур дугуйчид маань аль хэдийн цугларч, аялалдаа гарахад бэлэн болжээ. Аялагчдад
“Каннондэйл” болон “Аттила” дэлгүүрээс 10-15 мянган төгрөгөөр дугуй түрээслүүлсэн
юм. “Залуу дугуйчин” клубийн гишүүдээс гадна хүссэн хэн бүхэн аялалд үнэ төлбөргүйгээр
нэгдэж болохоороо давуу байсан юм.

Дугуйчид
цуваанд орж, цэцэрлэгт хүрээлэнг хоёроос гурван удаа тойрч, бие халаалт хийснийхээ
дараа аялалдаа гарав. Хүрээлэнгээс гаруутаа “Залуу Дугуйчин” клубийн тамирчид автозамын
хөдөлгөөнийг түр хугацаанд бүрэн зогсоож, баруун тийш чиглэсэн автозамын урсгалд
дугуйчид хоёр эгнээ болон тэгш өнцөгт хайрцаг үүсгэн хөдөллөө. Ингэхдээ зүүн гар
талдаа буюу араас ирэх машин гүйцэд түрүүлэх талаар нь клубийн гишүүд, туршлагатай
залуучууд явсан учраас анх удаа аяллаар яваа болон дөнгөж дугуй унаж сурсан нэгэнд
энэхүү аялал харьцангуй аюулгүй байсан юм.

Маршлын
гүүр тийш эргэх дөрвөн замын уулзвар дээр ч мөн адил нөгөө гурван уулзварын хөдөлгөөнийг
бүрэн хааж байгаад хайрцагласан хэвээр зүүн гар тийш эргэн, урагш чиглэв. Ганц нэгхэн
жолооч л цуваан дундуур, чигээрээ нэвтрэх гэж, урдуур хойгуур нь гарах гэснийг эс
тооцвол ихэнх жолооч нар ногоон гэрэл нь ассан хэдий ч цуваа өнгөрөхийг тэвчээртэйгээр
хүлээн түр зуур зогсов. Их тэнгэрийн амнаас зүүн тийш Богд уулын бэл дагуу гурваас
дөрвөн км яваад хэсэг үдлэв. Цаг агаар хэдий сэрүүн байсан ч элдэв хөгжөөнт тоглоом
тоглож, амрангаа хээрийн цай хоолоо идээд нүүрнээс нь гал бутарч байлаа. Хөлийн
булчингаа суллах, хүзүү, нуруугаа чөлөөтэй хөдөлгөх гээд 10-20 минутын турш дасгал
болон хөгжөөнт тэмцээн зохиосон юм. Клубийн зүгээс хээрийн халуун цайгаар аялагчдаа
дайлсан бөгөөд дугуйчид маань бөөгнөрч суугаад өөрсдийн бэлтгэсэн хоол ундаа дундаа
дэлгэн, идэцгээв. Аялал бүрт шинэ найз, шинэ танилтай болдог гэдгээ клубийн гишүүд
онцолж байлаа. Үүнийгээ тэд дугуйгаар аялан хөдөлгөөний дутагдал, таргалалтаас сэргийлэхээс
дутахааргүй “олз” гэдгийгээ ч нуусангүй. Ийнхүү хэсэг зуур хөгжилдөн, тоглосныхоо
дараагаар ирсэн замаараа өмнөх шигээ хоёр эгнээ цуваанд ороод буцацгаав. Энэ долоо
хоногийн аялалд лав олон дугуйчид нэгдэх нь гарцаагүй. Учир нь аялалдаа аль хэдийнээ
гарсан хойно клубийнхний утас чөлөө завгүй дуугарах бүрт “Ирэх долоо хоногийн бямба
гаригийн аялалд та явж болно. Ганц удаа аялаад больчихгүй ээ. Дараа дараагийн бямба
гаригт аяллууд зохиогдоно” гэцгээж байлаа.

Нэг
дор 15-аас дээш хүн захиалгаа өгвөл дугуйн аяллыг нь зохион байгуулж өгнө гэдгээ
залуу дугуйчин клубийн тэргүүн Ч.Түвшинжаргал хэлж байлаа. Тэрээр “Манай клубээс
амралтын өдрүүдээр тогтмол зохион байгуулах аяллын анхных нь өнөөдөр (уржигдар)
тохиолоо. Дунд ангийн сурагчаас 40 нас хооронд дахь бүхий л насны 60 гаруй дугуйчид
оролцож байна. Бага насныхан болон хэт өндөр настнаас бусад сонирхсон хэн бүхэн
дугуйн аялалд нэгдэж болно шүү. Хүсвэл гишүүнээр ч элсэж болно” гэв. Түүнчлэн тус
клубээс нэг өдрийн болон хоёр өдөр нэг шөнийн холын аяллыг зохион байгуулдаг юм
байна. Мэргэжлийн дугуйн тамирчид өдөрт 150-180 км явдаг бол сонирхогчид 100 орчим
км замыг наймаас арван цагийн хооронд туулдаг гэдгийг тамирчид хэлж байлаа.

М.УУГАН-ЭРДЭНЭ

Хятадын дөрвөн том банкны нэг,
дэлхийн шилдэг аравт багтдаг “Bank of China” Монголд  салбараа нээж магадгүй нь гэсэн мэдээлэл өнгөрсөн
өдрүүдэд олны анхааралд байв. Твиттерчдийн яриа маргааны сэдэв болоод амжсан энэ
мэдээ уг нь бол шинэ сонин биш. Жилийн өмнөөс л хөндөгдөж эхэлсэн сэдэв. Монголд
Хятадын хөрөнгө оруулалттай 6000 орчим аж ахуй нэгж үйл ажиллагаа явуулдаг, хоёр
орны төв банкуудын солилцох валютын хэмжээ арван тэрбум юаньд хүрсэн, уул уурхай,
үйлдвэрлэлийн том төслүүд яригдаж эхэлсэн гэж ирээд яривал Bank of China манайд
салбараа нээх сонирхол өндөр байж болох олон шалтгаан бий.

Одоогоор гадны ямар нэгэн банк
манайд салбараа нээж ажиллуулах бодитой, үндэстэй мэдээлэл алга. Таамаг сураг бол
бий. Сүүлийн үед хүчтэй яригдаж эхэлснээс анзаарахад оргүй мэдээлэл биш байх гэсэн
гаргалгааг хийчихэж болохоор байгаа.

Гадны банк санхүүгийн салбар Монголд
үүдээ нээвэл ямар давуу талтай юм бол, давуу талуудын цаана сөрөг тал бий болов
уу гэдэг асуулт хэний ч сонирхлыг татна. Эхлээд ямар давуу талтайг харъя. Гадаадын
хөрөнгө оруулалт бараг л хаалгаа барьсан энэ үед гаднаас валют орж ирэх сайн талтай.
Оюу толгой, Таван толгой, цахилгаан станц, хурдны зам зэрэг том төслүүд шил шилээ
даран хэрэгжих гэж байгаа энэ үед гадны банк манайд салбараа нээх нь мэдээж ашигтай.
Одоо бол том төслүүд дан ганц  гадны банк
санхүүгийн байгууллагын санхүүжилтээр хэрэгжиж байгаа. Манай банкуудын мөнгө аварга
төслүүдэд хэрэгтэй хөрөнгийн хаана нь ч хүрэхгүй. Бүх банкууд маань хамтраад зээл
өглөө гэхэд л 250 тэрбум төгрөг гаргаж чадна гэсэн тооцоо бий. Гэтэл Оюу толгой
гэхэд л дөрвөн тэрбум ам.долларыг гадны банкуудаас зээлэх тухай ярьж байна. Хэрвээ
манайд аль нэг том банкны салбар ажиллаад том төслүүдийг санхүүжүүлээд эхэлбэл тэр
мөнгө дотоодын зах зээл дээр эргэлдэнэ, үр дүнд нь Монгол компаниуд мөнгөтэй болно,
монгол ажилчид ахиухан цалин авна. Бид валюттай болно. Бас том банкны салбар манайд
татвар төлж эхэлнэ. Төсөвт цуглах мөнгө тэр хэрээр өснө. Ийм давуу тал бий. Гадаадын
томоохон санхүүгийн компаниудын салбарыг нээн хөгжиж чадсан улсууд цөөнгүй байдаг.
Жишээ нь Сингапур. Том банкуудын салбарыг улсдаа нээсэн нь Сингапурыг Азийн санхүүгийн
төв болгосон.

Гадны  том банкны салбар манайд үйл ажиллагаагаа явуулах
нь арилжааны банкуудад ямар давуу талтай вэ гэдэг өнцгөөс харъя. Өнөөдрийн хувьд
бизнес  эрхлэгчид арилжааны банкны хүү дэндүү
өндөр гэж ам уралдуулдаг. Жилийн гуч гаруй, наашиллаа гэхэд хорь орчим, арван долоон  хувийн зээл бол бизнесээ дажгүй хэмжээнд аваад
явахаар нөхцөлтэй  мөнгө биш. Хэрвээ гадны
банкууд салбараа нээвэл зээлийн хүү тэнгэрт хадсан чигээрээ байхгүй. Цаашлаад үйлчилгээний
стандарт энэ тэр нь нүдэн дээр өөрчлөгдөөд ирнэ. Өрсөлдөөний шинэ орчин бүрдэхээр
зээлийн хүү буурч, манай арилжааны банкуудын стандарт ч дагаад дээшлээд ирнэ гэдэг
бол бодитой давуу тал.

Монголд өнөөдөр гадны дөрвөн банкны
төлөөлөгчийн газар ажиллаж байна. Хамгийн эхлээд төлөөлөгчийн газраа нээсэн нь Нидерландын
“ING group”-ийн охин компани ING банк. 40 гаруй улсад үйл ажиллагаа явуулдаг энэ
банк дэлхийн санхүүгийн топ 25 байгууллагын нэг. Өөрийн хөрөнгө нь 40 тэрбум гаруй
евро, зуун мянга гаруй ажилтантай. Хөрөнгө оруулалт, санхүүгийн зөвлөх үйлчилгээ
үзүүлдэг. Мөн Английн “Standart Chartered” банкны төлөөлөгчийн газраа ажиллуулдаг
70 гаруй улсын нэг нь Монгол. Үйлчилгээний чиг нь ING-тэй адилхан. Дэлхийн 40 гаруй
оронд 500 гаруй салбар нэгжээрээ дамжуулан санхүүгийн төрөл бүрийн бүтээгдэхүүн,
үйлчилгээг харилцагчдадаа хүргэдэг Японы дэлхийд тэргүүлэх санхүүгийн нэгдэл болох
MUFG-гийн охин компани болох “Токио-Мицүбиши банк”-ны төлөөлөгчийн газар манайд
ажилладаг. MUFG-г зах зээлийн үнэлгээгээрээ тэргүүлэгчдийн нэг, дэлхий дамнасан
хүчирхэг санхүүгийн нэгдэл гэдгээр санхүүгийн зах зээлийнхэн андахгүй.

Төлөөлөгчийн газраа ажиллуулдаг
өөр нэг банк нь Bank of China. Хятадын 32 муж, 31 улсад үйл ажиллагаа явуулдаг.
Зах зээлийн үнэлгээ нь 540 тэрбум ам.доллар, салбарынх нь тоо 11 мянгад ойртож очсон
гэх статистик бий. Энэ  банкны Монгол дахь
төлөөлөгчийн газар олон улсын кредит, банкны консорциум, импорт, экспортын зээл
авах, санхүүжилтийн бус баталгаа гаргуулах харилцагчийг төвтэйгээ холбох үйлчилгээ
үзүүлдэг. Гэхдээ уул уурхайн томоохон төслүүдэд хөрөнгө оруулах, санхүүгийн зөвлөгөө
өгөх зорилгоор Монголд төлөөлөгчийн газраа нээсэн гэх таамаг байдаг.

Манайд төлөөлөгчийн газраа ажиллуулдаг
энэ банкуудыг харахаар бүгд л дэлхийд эхэнд давхидаг томчууд. Одоогоор Bank of
China л салбараа нээх сонирхолтой гэсэн дүр зураг харагдаж байгаа. Бусдынх нь хувьд
төлөөлөгчийн газраараа ажиллах сонирхолтой гэсэн таамгийг шинжээчид хэлдэг. Гадны
том банк манайд салбараа ажиллуулж эхэлбэл ямар давуу талтайг өмнө өгүүлсэн. Тийм
учраас Bank of China манайд салбараа нээх нь бидэнд ямар нөлөө үзүүлэх вэ, ямар
бодлогоор Монголыг онцлох болов гэсэн өнцгөөс энэ асуудалд анхааръя.

АНУ-ын Конгрессын судалгааны байгууллагаас
жил гаруйн өмнө нэг судалгаа хийж дэлгэрэнгүй тайлан гаргажээ. “Хятадын банкны систем:
Конгресст хамаарах сэдвүүд” гэсэн гарчигтай. Судалгаанд анхаарал татахаар хэсэг
хэд хэд байсан учраас онцолмоор санагдсан юм. Эхний хэсгийг нь жишээ татъя. “Дэлхийн
банкуудын хувьд хувийн хэвшил голлож буй энэ үед Хятадын банкны системд том өөрчлөлт
орж эхэлсэн. Хятадын Засгийн газар ихэнх банкаа төрийн шууд хамааралтай болгож байна.
Хэдийгээр Хятад банк санхүүгийн реформ хийж, банкуудаа зах зээлийн зарчмаар ажиллуулахыг
зорьж эхэлсэн ч төрийнх нь зүгээс банкуудынхаа үйл ажиллагаанд хүчтэй нөлөөтэй хэвээр
байгаа. Хятадын Засгийн газар эдгээр банкуудыг ашиглаж тодорхой компаниудад зохистой
бус дэмжлэг үзүүлж байна. Хятадын зах зээл рүү орж ирсэн гадны банк, санхүүгийн
байгууллагуудыг шударга бус байдлаар шахах бодлого явуулж эхэллээ” гэжээ. Эндээс
харахад Bank of China манайд салбараа нээвэл лав л хоёр төрлийн эрсдэл байх шиг.
Эхний эрсдэл нь нэр бүхий  хэдэн компани,
хэд хэдэн төслийг л дэмжих. Мэдээж Хятадын төрийн бодлогыг хэрэгжүүлэхүйц төслүүд
цааш хөдлөх мөнгөтэй болно гэсэн үг. Санхүүгийн салбартаа орж ирсэн гадны банк,
санхүүгийн байгууллагыг шударга бусаар шахаж эхэлсэн  гэсэн агуулгатай өгүүлбэрээс нэг гаргалгаа хийж
болохоор байна. Манайд орж ирээд чөлөөт өрсөлдөөнөөр биш ийм хандлагаар ажиллавал
зах зээлийн жамаараа хөгжиж яваа банк, санхүүгийн байгууллагуудад сөргөөр нөлөөлөхгүй
гэх газаргүй.

Конгрессын судалгааны байгууллагын
тайлангаас анхаарал татсан дараагийн өгүүлбэрийг сонирхуулъя. “Америкийн Конгрессын
хувьд Хятадын банкны системтэй холбоотой хоёр асуудал анхаарал татаж байна. Нэгдүгээрт,
Хятадын банк санхүүгийн байгууллагын зүй 
бус дэмжлэг, тэр дундаа улсын компаниудад өгч буй зүй бус дэмжлэгийг анхаарах
хэрэгтэй. Хоёрдугаарт, Хятад Дэлхийн худалдааны байгууллагын өмнө хүлээсэн үүргээ
биелүүлэхгүй, гадаадын банк санхүүгийн байгууллагыг шахаж хавчих бодлого явуулж
байна” гэжээ.Конгрессын судалгааныхан зүй бус дэмжлэг, зах зээлийн зарчмаас хазайсан
шахалтыг нь тайландаа хэд дахин онцолсон байна лээ. Зарим талаараа бидний хувьд
ч анхаарч харахаар өнцөг.

Манайд хамаатай байж болох нэг
өгүүлбэр тайланд тодоос тод дурайж байна. “Хятадын Засгийн газар банкуудаараа  стратегийн чухал ач холбогдолтой байгалийн нөөц
баялаг руу хөрөнгө оруулалт хийлгэж, ийм чиглэлд нөлөөтэй болгоход түлхүү анхаарч
эхэлсэн гэж зарим судлаачид үзэж байна. Хятадын мөнгө зээлүүлэх туршлага нь олон
улсын зах зээл дээр өөрийн улсынхаа компаниудыг шударга бусаар дэмжиж шударга бус
давуу талыг олгож байна гэж үзэх судлаач ч бий” хэмээн тайланд онцолжээ. Bank
of China манайд салбараа нээлээ гэхэд том төслүүдийг санхүүжүүлнэ, том төслүүд нь
уул уурхайд л бий. Барьцаа нь мэдээж уул уурхайн  нөөц ихтэй ордууд.  Эрсдэлтэйг нь мэдсэн ч санхүүжилт олгож манай
том ордуудыг мэдэлдээ авах нь гэсэн болгоомжлол сүүлийн үед гарах болсон. Конгрессын
судалгааны байгууллагын тайланд онцолсон дээрх өгүүлбэрээс харахад бодитой болгоомжлол
байж мэдэх юм. Тэгэхээр Bank of China Монголд 
салбараа нээх хүсэлт тавилаа гэхэд 
бидэнд ашигтай, ашиггүй, эрсдэлтэй, эрсдэлгүй аль аль талаас нь тунгааж бодож
байж эцсийн шийд гарах байх.

Хятадын банкуудыг эзэмшлийнх нь
хувьд дөрөв ангилдаг юм билээ. Эхнийх нь улсад бүтнээрээ харьяалагддаг буюу зуун
хувь төрийн өмчийн банк. Дараагийнх ньулсад бүтнээрээ харьяалагдаж байсан ч одоо
хамтарсан хувьцаа эзэмшигч маягаар үйл ажиллагаагаа явуулдаг банкууд.  Ийм банкуудын хувьцааны ихэнх хувийг Хятадын Засгийн
газар эзэмшдэг. Гуравдугаарх нь дотоодын хэд хэдэн банкны нэгдэл. Голлох хувьцаа
эзэмшигч нь манайхаар бол аймаг, дүүргийнх нь захиргаанууд. Дөрөв дэхэд нь Засгийн
газрын эзэмшил харьцангуй бага банкууд ордог юм байна. Учир нь энэ банкууд Хятадын
банкны системийн реформын дараа байгуулагджээ. Нөгөө гурваа бодвол хувийн гэдэг
шинж нь илүү тод гээд ойлгочихож болно. Bank of China-гийн хувьд хоёрдугаар ангилалд
нь багтана. 1912 онд Хятадын Засгийн газрын байгуулж байсан банк. Өдгөө Хятадын
Засгийн газар энэ банкны хувьцааны 67,53 хувийг эзэмшдэг. Өөрөөр хэлбэл төрийн шууд
хамааралтай ажилладаг банкуудын нэг.

Конгрессын судалгааны байгууллагын
тайлангийн анхаарал татсан дараагийн өгүүлбэрийг ишилье. “Өмнө нь улсынх байгаад
өнөөдөр хагас хувьчлагдсан банкууд хэдийгээр зах зээлийн зарчмаараа ажиллаж байгаа
ч төв Засгийн газрынх нь нөлөө их. Энэ банкуудын захирлуудын зөвлөл, удирдах түвшний
хүмүүсийг Коммунист намын зохицуулах хорооноос шууд томилдог. Төв Засгийн газар,
намаас томилогддог гэсэн үг. Тийм ч учраас банкны удирдах ажилтнуудын карьер томилсон
хүмүүсийнх нь үнэлэмжээр шийдэгддэг. Банкны хувьцаа эзэмшигчдээс илүү Төв Засгийн
газрын нөлөө хүчтэй байдаг. Зарим баримтаар төв Засгийн газрын агентлагууд банкны
удирдлагуудад шууд шахалт үзүүлж, тодорхой хөрөнгө оруулалтын төсөл, хөрөнгө оруулалтын
зээл болон бусад үйлчилгээ үзүүлэхийг шахдаг” 
гэж тайланд онцолжээ. Манай хувьд бодохоор л асуудал.

Ц.БААСАНСҮРЭН

УИХ-ын гишүүн, Хууль зүйн байнгын хорооны дарга Ш.Түвдэндоржтой
ярилцлаа.

 -УИХ-ын
чуулганаар Засгийн газрын тухай хууль, УИХ-ын тухай хуулийг хэлэлцэн 2014 оны долдугаар
сарын нэгнээс давхар дээлийг тайлуулахыг дэмжсэн. Цаашид энэ хууль тэр чигтээ явсаар
батлагдах юм биш биз гэсэн асуулт байна. Та үүнийг хэрхэн харж байгаа вэ?

-Өнгөрсөн намрын чуулганы сүүлээр Ерөнхийлөгчийн өргөн барьсан УИХ,
Засгийн газрын тухай хуульд өөрчлөлт оруулах тухай хуулийг хэлэлцэж эхлэхэд Ардчилсан
намын зүгээс завсарлага авснаар чуулган завсарласан. Ингэснээр уг асуудал хаврын
чуулганы эхэнд үргэлжлүүлэн хэлэлцэгдлээ. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчөөс “Ухаалаг төр”
гэсэн санаачилга гаргахдаа төрийн данхайсан байдлыг цомхотгож ухаалаг байдал руу
шилжүүлье гэсэн. Нөгөө талаас УИХ-ын гишүүдээс нэлээдгүй олон нь Засгийн газрын
гишүүн байхаар УИХ-ын үйл ажиллагаанд нөлөөлж эхэлсэн юм. Ухаандаа гүйцэтгэх засаглал,
хууль тогтоох засаглал, шүүх засаглал гэсэн сонгодог хэлбэр алдагдахаар болсон.
Гүйцэтгэх засаглалд нь хууль тогтоох засаглалынхаа дээр гарах нөхцөл үүсээд байгааг
Ерөнхийлөгч олж харсан. Хуулийг хэлэлцэх явцад зарим хүмүүс улс төрийн ашиг хонжоо
хайх зүгээс харж байхад нөгөө хэсэг нь гүйцэтгэх засаглалыг тогтвортой байлгахыг
зорьж байна. Гүйцэтгэх засаглал хууль тогтоох засаглалаа салгаж явах нь зүйтэй гэсэн
олон бодлын уулзвар дээр чуулганы санал хураалт явагдлаа. Ачаалал авсан ч тухайн
ажлаа гүйцэтгэж чадаж байгаа тохиолдолд энэ УИХ-ын гишүүн Засгийн газрын гишүүнийг
давхар хийхэд болохгүй зүйлгүй. Зарим тохиолдолд Их хурлын ирц бүрдэхгүй байх, Засгийн
газрын гишүүд хуралдаа оролцохгүй гэх мэт зүйлс гарч байхыг үгүйсгэхгүй. Их хурлын
гишүүн Засгийн газрын гишүүн байхын нэг давуу тал нь парламентад байгаа фракц, улс
төрийн хүчин түүний харьцаа төрийн институц хооронд яаж явж байгааг анзаардаг. Тиймээс
зарим зүйлд нухацтай хандаж төдийлөн оролцдоггүй. Тэр үүднээсээ ерөнхий чиг үүргийн
яам хариуцаж байгаа сайдууд Ерөнхий сайд Их хурлын гишүүн байвал улс төрийн тогоонд
болж буй үйл явцыг мэддэг тул үйл ажиллагаагаа явуулахад дөхөм.

Засгийн газрыг хэт нэг тийш нь туйлшруулах, эсрэг савлуулах хоёр
мэдээж сайн үр дүнд хүргэхгүй. Тиймээс миний хувьд санал өгөхдөө УИХ-ын гишүүн ерөнхий
чиг үүргийн яаманд сайд байж болно гэж үзээд санал хураалтыг дэмжсэн. Хэдийгээр
улс төрийн үйл явц бужигнаантай байгаа боловч юу юугүй Засгийн газрыг огцруулаад
улс оронд тогтворгүй байдал үүснэ. Мөн асуудал дагуулсны эцэст наашаа хандлагатай
болж байгаа хөрөнгө оруулагчдыг дахин үргээх магадлалтай тул Ерөнхийлөгчийн зүгээс
2016 оны долдугаар сарын нэгнээс хуулийг хэрэгжүүлнэ гэсэн нь санаандгүй хэлсэн
тоо биш гэдгийг батлаад байгаа юм. 

-Ерөнхийлөгчийн
зүгээс өргөн барьсан хуулийг сөрөг хүчин Засгийн газрыг унагах хэрэгсэл болгоод
байна. Та үүнд ямар бодолтой байгаа вэ?

-Цэвэрхэн хэлэх юм бол хуулийн аргаар Засгийн газрыг огцруулах үйл
явц явагдаж байна. Мэдээж сөрөг хүчин Засгийн газрыг муу ажиллаж байна хэмээн огцруулж
улс төрийн оноо авах зорилготой ажилладаг. Гэхдээ өөрсдөө оноо авахын тулд улс орныхоо
эдийн засгийг унагаах шийдвэрийн төлөө явна гэдэг нь сөрөг хүчнээс зохион байгуулж
байгаа энэ ажиллагааг би буруу гэж шууд хэлнэ. Сөрөг хүчинд Засгийн газар болон
олонхийн бүлэгтэй тэднийг сонгосон иргэдийн хүслийг биелүүлэхийн тулд хуулийн төсөл
өргөн бариад хамтарч ажиллах боломж бий. Үүнийг өмнөх Засгийн газрууд харуулж өгч
чадсан. Тэгэхгүйгээр ганц арга нь Засгийн газрыг огцруулах зам бий гэх мэтээр бүхнийг
харлуулах явуургүй үйл ажиллагаа хийх юм бол сөрөг хүчний нэр хүнд улам л унах болно.
Их хурлын шийдвэр Засгийн газрыг огцрох хэмжээнд хүртэл явна гэж бодохгүй байна.
Байнгын хороон дээр уг саналыг гуравны хоёроор унагачих юм бол Их хуралд унаад ороод
ирнэ. Эсвэл өөр нэг зөрчилтэй зүйл яригдаад байсан нь ганцхан Ерөнхий сайд Засгийн
газарт байж болно гэдэг нь Үндсэн хуультай харшилдах маягтай байсан. Түүнийг нь
засаж оруулсан. Одоогоор Үндсэн хуулийн цэцийн 
шийдвэр гараагүй тул тэгсэн, ингэсэн гэж ярих боломжгүй. Ерөнхий чиг үүргийн
яамдын сайдууд УИХ-ын гишүүн байж болно гээд тодорхой заагаад өгчихлөө. Тиймээс
Ерөнхийлөгч хуулийн төслөө татаж авах асуудал бараг гарахгүй болов уу. Ерөнхийлөгч
Ц.Элбэгдоржийн зүгээс уг хууль өөрөөр батлагдвал хориг тавина гэдгээ мэдэгдсэн.
Хэрэв хориг тавьсан тохиолдолд 26 гишүүн Ерөнхийлөгчийн хоригийг хүлээгээд авчихсан
тохиолдолд хүчин төгөлдөр болдог. Саяын санал хураалтаар 34, 35 гэсэн санал гарсан
тул ямартай ч 34 гишүүн Ерөнхийлөгчийн хоригийг хүлээн авах боломжтой гэсэн үг.
Ерөнхийлөгчийн хоригийг хүлээн авчихаар энэ Засгийн газар цаашид үйл ажиллагаагаа
явуулна гэдгийг 51 хувьтай хэлж болно.

-Ардын
намын зүгээс юу юугүй Засгийн газар огцрох гэж байгаа мэт мэдээлэл тараагаад байна
л даа. Хэрэв уг хууль батлагдлаа гэхэд ямар ямар сөрөг үр дагавар гарах вэ?

-Эдийн засаг ийм байгаа нөхцөлд Засгийн газар огцруулахыг хэн хүн
хүсээд байх зүйл биш. Ерөнхийлөгч асан Н.Багабанди гуай “Засгийн газар олон огцрох
нь муу. Муу Засгийн газар удаан байх нь бүр муу” гэж хэлсэн байдаг. Энэ үгийг улстөрчид
хаа хаанаа бодох л хэрэгтэй. Сөрөг хүчний зүгээс улс төрийн тоглолт нь амжилтанд
хүрсэн тул ард түмэнд үүнийгээ мэдэгдэхийн тулд янз бүрийн аргаар иймэрхүү зүйл
ярьж байна. Жирийн иргэд мэдээлэл муутай байдаг тул Засгийн газар огцрох болчихсон
юм байна гэж ойлгоод эхэлсэн нь гадны хөрөнгө оруулагчдад таатай сонсогдохгүй байгаа.
Засгийн газар огцрохгүй байх нь мундагтаа хийж байгаа зүйл биш. Харин ч эх орныхоо
төлөө хийж буй үйл хэрэг. Пүрэв гаригийн санал хураалт салбарын сайдуудын чинь ажил
болохгүй байна гэдэг сануулгыг өгсөн хэрэг. Тэр үүднээсээ Ардчилсан нам Засгийн
газрынхаа бүтэц бүрэлдэхүүн хийж ажлыг дахин авч үзэх шаардлага харагдаж байна гэсэн
үг.

-Санал
хураалтын дүнгээс харахад Ардчилсан намын зарим гишүүд эсрэг санал өгч байгаа харагдсан.
Ардчилсан намынхан дотроо эв түнжин муутай байна уу даа гэж бодогдох юм?

-Эв түнжин муу байна л гэж бусад хүмүүст ойлгогдоно. МАН хуучин эв
түнжин сайтай гээд хамаг муу муухайгаа нуугаад буруутай гишүүн байсан ч ямар нэгэн
аргаар авч үлдэх гэсэн аргаар асуудалд хандаж ирсэн. Харин манайхан казиногийн хэрэг
гээд хоёр гурван гишүүнээ явуулж байсан. Хэд хэдэн Засгийн газраа хүртэл огцруулж
явсан түүхтэй. Манай нам бусад намуудыг бодоход эрх чөлөөтэй, үзэл бодлоо шуудхан
хэлчихдэг, хэрэгжүүлдэг онцлогтой. Ардчилсан намын дүрэмд аймгийн Засаг дарга болон
Засгийн газрынхаа эсрэг санал өгвөл намаас хасах ганцхан заалттай. Бусад санал хураалтад
гишүүд өөрсдийн үзэмжээрээ санал өгдөг онцлог бий. Бид эвтэй найртай гээд дотроо
бугшаад байх юм бол асар их аюултай. Эрх барьж байгаа хүмүүс нь саарал ордны хаалгаар
ороод амьдралаас тасарчихдаг. Нүх сүвгүй болсон эрх баригчид руу агаар салхи оруулж,
чихний бөглөөг нь онгойлгох зорилгоор сөрөг хүчин ажилладаг. Сөрөг хүчин эрх баригчдаа
хэтэрхий муулаад, огцор гээд унахаар эсэргүүцэхийн тулд эсэргүүцэж байна гээд үгийг
нь төдий л хүлээж авдаггүй. Харин дотроос болох болохгүйг нь хэлээд эхлэхээр цочир
авдаг. Харахад намынхаа эсрэг яваад байгаа мэт боловч үнэн чанартаа намынхаа дотор
болж бүтэхгүй байгаа тэр бүхнийг хэлж байгаа гэдэг үүднээс хүлээж авах ёстой.

-Засгийн
газрынхаа эсрэг санал өгсөн хүнийг намаас хасна гэдэг заалт уг хуульд хэрэгжих үү.
Санал хураалтаар нэлээдгүй гишүүд Засгийн газрынхаа эсрэг санал өгсөн шүү дээ?

-Одоо шууд хэлчих боломжгүй. Хэд хоногийн дараа үр дүн нь гарсны
дараа л хэлэх ёстой. Чуулган дээр батлагдсан санал хэдэн хэдэн үндэслэлээр унах
магадлалтай. Хууль эрхзүйн онолын үүднээс уг асуудлыг арай өөр өнцгөөс тайлбарлаж
болно. Засгийн газрыг огцрох эсэх дээр кноп дарах нэг өөр л дөө. -Урваж шарвах зүйлс
гарах юм биш үү?

-Тойргоос сонгогдсон гишүүдийг намын зүгээс барих төвөгтэй. Намын
жагсаалтаар сонгогдсон гишүүд намын үг, даалгаврыг шууд биелүүлэхээс өөр аргагүй
байдаг. Пропорционалийн тоог нэмээд өгөхөөр урваж, шарвадаг хүмүүсийн тоо цөөрнө.
Хэрэв урвалаа гэхэд түүнийг хасаад дараагийнх нь хүн орж ирдэг болох ёстой. Сонгуулийн
тухай хууль, Улс төрийн намуудын тухай хууль гээд өргөн хүрээнд ярих учиртай.

-Засгийн
газар таныхаар ямар ч нөхцөл үүссэн тогтвортой ажиллана гэдгийг батлах уу?

-Засгийн газар тогтвортой ажил­ланаа гэдгийг хэлье. Гэх­дээ Ардчилсан
намын бүтэц бүрэл­дэхүүнд тодорхой өөрчлөлт орохыг үгүйсгэхгүй. Учир нь энэ чигтээ
цаашид явж болохгүй гэдгийг бэлхнээ харуулчихлаа. УИХ-ын санал хураалтын байдал
цаашид хэрхэн эргэхийг хэн ч таашгүй. Хууль эрхзүйн хүрээнээс харахад Засгийн газар
тогтвортой ажиллах боломж бий. Улс төрч хүний хувьд нам бодлогоо өөрчлөх ёстой гэдгийг
хэлмээр байна.

-Ямар
бодлого өөрчлөгдөх юм бэ. Засгийн газрын кабине­тын тааруу ажиллаж байгаа сайдуудыг
сугалах юм уу?

-Энэ хүрээнд бүхий л асуудлыг ярьж болно. Ийм нөхцөл байдал үүсчихээд
байхад Үндэсний зөвлөлдөх хороо хурлаа хийж л таараа. Энэ хүмүүс урвасан, эсвэл
зөв дохио өгч байна гэх юм уу, Н.Алтанхуягийг цаашид яах юм, бусад сайдуудыг хэрхэх
вэ гээд эцсийн шийдвэрийг тэнд гаргах ёстой. Нам дээр бүх асуудлыг ярих юм.

-Хугацааг
хэдийгээр энэ оны долдугаар сараас мөрдөж эхлэхээр болоод байгаа ч цаашид үүнийг
зохицуулах хангалттай боломж байгаа юм гэж ойлгож болох уу?

-Ерөнхийлөгч хориг тавих нь тодорхой. Хамгийн гол нь эцсийн шийдвэр
гарах хэрэгтэй. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн зүгээс хууль ямар нэгэн байдлаар өөрчлөгдөж
гарвал хориг тавина гэдгээ шууд мэдэгдсэн. 34 гишүүн эсрэг байр суурь илэрхийлсэн
юм чинь эрх биш гуравны нэг болох 26 гишүүн хангалттай олдоно гэж бодож байгаа. 

-ҮЗХ
хэзээ хуралдах юм бэ. Дөрөвдүгээр сарын 22-нд болох сураг гараад байсан?

-Гарцаагүй хуралдаж таарна. Энэ хууль эцэслэгдээд батлагдангуут Ерөнхийлөгчийн
хоригийг хүлээж авсны өмнө хойно хуралдахыг сайн мэдэхгүй байна.

-Ардчилсан
намд намын дарга болох сонирхолтой хүмүүс нэлээдгүй бий. Гэтэл Н.Алтанхуяг сайд
АН-ын даргаар багагүй хугацаанд ажиллаж байна. Ойрдоо албан тушаалаа өгчихөөргүй
харагдах юм. Энэ нь хагарлын эхлэл болж 1996 он руу дахин түрчих юм биш биз?

-Тоглолтыг намын хэмжээнд гэхээсээ илүүтэйгээр үндэсний хэмжээнд
ярихгүй бол болохгүй. Нэг нь уналаа гэхэд нөгөөхөө зүгээр өнгөрөөдөггүй монгол хүний
зан байна. Эргээд хэзээ нэгэн цагт хутга ханцуйлаад очдог л байхгүй юу. Энэ мэт
зүйлсийг манай нам үзэхийн дээдээр үзсэн. Тэнэг л биш бол манай нам нэг алдаан дээрээ
дахин алдахгүйн тулд нийт гишүүдийнхээ дунд санал асуулга явуулах нь зөв. Тэгэхгүйгээр
нэг өрөөнд сууж байгаад тоогоо тоолоод явна гэвэл бүтэхгүй л дээ. Манай нам олон
фракцтай тул тэднийхээ эрх ашгийг бодолцохгүй бол манай Ардчилсан нам зад үсрэх
нь ойлгомжтой. Яриа хөөрөөгөө хийгээд нэгдмэл тогтолцоонд хүрээд явах нь чухал.

-1996
онд АН-ын бүх лидерүүд УИХ-д гарчихсан байсан. Тухайн үед УИХ-ын гишүүн Засгийн
газрын гишүүний ажлыг давхар хийх нь хориотой байсан. Үүнээс болж Ардчилсан намын
задрал эхэлсэн байдаг. Тухайн үед өөрчилсөн хууль өнөөдөр танай намын хагарлын эхлэл
болох гээд байгаа юм биш үү?

-Ний нуугүй хэлэхэд намын шийдвэрээс ангид явж байгаа тул углуурга
муутай юм хийгээд байна. Минийхээр Засгийн газрын гишүүд санал хураалтад оролцохгүй
байсан нь дээр байсан. Тэртэй тэргүй Ерөнхийлөгч хориг тавих нь тодорхой. Тэгсэн
бол намдаа ч нэр цэвэр, нам дотор урвагч шарвагч байхгүй байх байлаа. Одоо нам шийдвэрээ
гаргаад намын шийдвэрийг дагаагүй хүмүүсийг хасахыг нь хасах ёстой. Тэгэхгүйгээр
Н.Алтанхуяг дарга ганцаараа бүх асуудлыг шийдээд явна гэж байхгүй. Нам гэдэг улс
төрийн нэг шийдвэрт хүрээд түүнийг нь бүгд дагах ёстой байдаг.

-Ардчилсан
нам сөрөг хүчин, “Шударга ёс” эвслийн бүлгийн үгийг сонсохгүй байна. Ерөөсөө бодлогоо
тодорхойлдоггүй гэх юм. Засгийн газарт та ямар дүн тавих вэ?

-Би бол гэрээнийхээ дагуу ажиллаж байгаа гэж бодоод байна. Засгийн
газраас гарч буй шийдвэр бол хамтын шийдвэр. Хамтарсан шийдвэрийнхээ хариуцлагыг
даагаад явах ёстой. “Шударга ёс” эвслээс орсон Засгийн газрын гишүүдийг бүлэг нь
хариуцах учиртай. Засгийн газар дээрээ бүх асуудлуудаа ярьж болдог хэрнээ бүлгүүд
дээр очихоороо л болохгүй болчихоод байгаа юм.

-Дараагийн
Ерөнхий сайдыг Х.Баттулга, Д.Бат-Эрдэнэ гээд яриа гараад эхэлчихэж. Үүнд ямар бодолтой
байгаа бол?

-Эцсийн шийдвэр гараагүй тул үзмэрч биш болохоор хэлж мэдэхгүй байна.
Энэ тухай албан ёсоор ярих газар нь ҮЗХ-ны хурал байгаа юм. Түүн дээр хэн ч яаж
ч нэр дэвшиж болно. Энэ тал дээр хэвлэлээс л мэдээлэл авч сууна.

-Үндсэн
хуулийг өөрчлөх нь зөв буруу гэх юм. Өөрчлөх зүйлс хэр байгаа вэ?

-Манай Үндсэн хууль нэлээд тунхаг хэлбэрийнх. Түүнээс болоод гарч
буй хуулиудаа янз бүрээр тайлбарлаж байна. Ийм шалтгаанаас болж Их хурал дээр хэл
ам гараад байдаг. Үндсэн хуулинд хоёрдмол санаа байж болохгүй. Гэхдээ 300 гаруй
нэгдлийн дарга чуулж байгаад гаргасан гэхэд харьцангуй сайн Үндсэн хуулийг баталж
чадсан.

Э.ЭНХБОЛД

Боловсролын болон соёлын тэргүүний ажилтан, төгөлдөр хуурч Дамбын
Наранцацралттай ярилцлаа. Хүүхдийн хөгжлийн “Авьяастан” сургалтын төвийн захирал
тэрбээр саяхан Франц улсад болсон Олон улсын төгөлдөр хуурчдын XVII уралдаанд шавь
нарын хамт оролцож хэд хэдэн гран при, нэгдүгээр байрын арав гаруй шагнал хүртээд
иржээ.

-Олон
улсын өсвөрийн төгөлдөр хуурчдын уралдаанд үнэмлэхүй амжилттай оролцжээ. Явсан газрынхаа
сониноос хуваалцахгүй юу?

-Энэ уралдаанд бид таван жил дараалан оролцож байна. Арван зургаагаас
доош насныхан буюу өсвөр насны ангилалд нь оролцлоо. Энэ уралдааны нэг гол онцлог
бол 12 ангилалтай ч насны хязгаар тавьдаггүй. Зөвхөн хүүхдийн нас насанд тохирсон
хөтөлбөртэй. Тухайн хөтөлбөрийг ямар ч насны хүүхэд тоглож болно. Программаар нь,
чадвараар нь ангилж байна гэсэн үг л дээ. 
Манайхаас 25 хүүхэд оролцсон. Би гэхэд 20 хүүхэд бэлдэж оролцлоо. Хорин хүүхэд
бэлдэнэ гэдэг миний хувьд их л нүсэр ажил боллоо л доо. Богино хугацаанд бэлдсэнийг
ч хэлэх үү тийм амар гараас гарчих асуудал биш юм.

-Төгөлдөр
хуурын уралдаанд нэг багш хорин хүүхэд бэлдэнэ гэдэг мэдээж амаргүй. Хэр хугацаанд
бэлдэв?

– Яагаад богино хугацаанд бэлдсэн гэхээр, бид өнгөрсөн хоёрдугаар
сард “Авьяастан” сургалтын төвийнхөө хорин жилийн ойн баярыг хийсэн юм. Анх
1994 онд үйл ажиллагаагаа эхэлсэн гэхээр 20 жил хэдийнэ өнгөрчихөж. Хорин жилийнхээ
ойг ёслол төгөлдөр тэмдэглэе гээд ДБЭТ-т 
хүндэтгэлийн тоглолтоо хийж, 50 хүүхэд тоглуулсан л даа. Тэднээсээ 27 хүүхдийг
симфони оркестртой гоцолж тоглуулсан. Төгөлдөр хуур сонирхож байгаа хүүхэд өнөөдөр
Улсын Филармонийн симфони оркестртой гоцлоод тоглоно гэдэг бол маш өндөр түвшин
л дээ. Ихээхэн өндөр ур чадвар, нөр хөдөлмөр, чансаа шаардаж байгаа юм. Тиймээс
бүтэн тав зургаан сарын турш бэлдсэн. Ингэж бэлдсээр байгаад хамаг цагаа авчихсан.  Тоглолтоо дөнгөж дуусгаад ердөө сар хагасын хугацаанд
гадаадын уралдаанд шаргуу бэлдсэн л дээ. Би хорин хүүхэд, манай охин Одгэрэл гурван
хүүхэд, том охин болон дүү маань бас нэг хоёр хүүхэд бэлтгээд явсан. Монтре Ле Биан
гэж Францын Леон хотоос урагш байдаг хот. Голдуу Испани, Швейцарь гэхчлэн ойр орчмоос
нь хүүхдүүд ирдэг. Бас Францын олон хотуудаас хүүхдүүд ирдэг юм байна. Нийлээд бараг
зуугаад хүүхэд оролцсон болов уу. Баян хуур хөгжмөөр бас олон хүүхэд оролцдог юм
билээ. Францчууд баян хуур хөгжмийг их дээдэлдэг юм байна шүү дээ. Манайх морин
хуураа дээдэлдэг шиг тэд аккордион, баян хуурыг их дээдэлдэг. Баян хуурыг ардын
хөгжим шигээ тоглодог ураас энэ хөгжмөө төгөлдөр хуураас бараг салгахгүй, төгөлдөр
хуурын уралдаан болоход баян хуурын уралдаан хамт явж байх жишээтэй. Тэмцээний тайзан
дээр гарахаас арван таван минутын өмнө хүүхдүүддээ бэлтгэл өгөөд шууд орсон. Швейцарьт
Баярмагнайн Анударь гэж миний нэг шавь ажиллаж амьдардаг юм. Миний удирдлагад арван
жил сураад, дараа нь СУИС-д Цолмон багшийн удирдлагад дөрвөн жил сурч төгсөөд Францын
Леон хотын Консерваторийг алтан медальтай төгссөн хүүхэд. Одоо Женевийн Хөгжмийн
академид мастерт сурч байгаа юм. Тэр шавь маань Швейцариас гурван шавиа авч ирж
таарсан. 

-Швейцарь
хүүхдүүд үү?

-Тэнд амьдардаг монгол хүүхдүүд байна лээ. Шавийн маань шавь нар
ирсэн нь их сайхан байсан. Нийлээд хорин наймуулаа болж аваад Одгэрэл, Анударь бид
гурав  ёстой л маневарлана гэдэг шиг гурван
зэрэг орсон л доо. Шавь маань ч их тусаллаа. 
Ер нь олон улсын уралдаанд явахад хүүхдүүд их ядардаг. Олон цаг онгоцоор
нисч очдог, очсон хойноо цагийн зөрүү гарахгүй шууд тоглоход хүнд байдаг юм. Үүнээс
өмнө бид Испанийн конкурст оролцсон. Тэгэхэд хүүхдүүд маань 15 цаг нисч их ядарсан.
Хямдыг нь бодоод Туркийн онгоцоор нисчихсэн чинь хүүхдүүд маш их ядарч очсон. Шөнө
буугаад өглөө нь шууд тэмцээндээ орсон. Цагийн зөрүүгээр бодоход, манай Монголын
үүрийн дөрөв таван цагт тоглож байгаа юм. Толгойгоо даахгүй шахуу тайзан дээр гарсан,
дээрээс нь гараа ч халааж амжаагүй учраас жаахан алдаатай тоглосон. Доржийн Оргил
гэдэг хүүхэд  дунд насны ангилалд тусгай шагнал
хүртсэн. Дөрөвдүгээр байр гэсэн үг л дээ. Бас л том амжилт. Зээ охин маань гуравдугаар
байр эзэлж Испанийн тэмцээнийг дуусгасан. Тэрнээс хойш гурав дөрөв хоногийн өмнө
тэмцээнд очмоор юм байна гэж бодох болсон шүү. Харин сая Францын конкурст бид хүүхдүүдээ
амраагаад, тайван байлгаж байгаад оруулсан учраас маш амжилттай тоглоцгоолоо.

-Амжилттай
оролцсон хүүхдүүдийнхээ талаар?

-Ахлах ангилалд орсон Буяннэмэхийн Анударь гэдэг хүүхэд гран при
авсан. Манай Одгэрэлийн шавь. Одгэрэл маань ХБК-д багшилдаг л даа. Тэгээд энэ сурагчаа
авч явсан юм. Сонирхогч хүүхдүүдээс гэвэл, дэд ахлах ангилалд Энхтүвшингийн Цовоо
гэдэг хүүхэд гран при авсан. Ингээд ахлах ангиллаас хоёр хүүхэд гран при авлаа.
Энэ нь гоцлол ангилал юм. Мөн дөрвөн гар буюу хослол ангилалд дахиад Энхтүвшингийн
Цовоо, Энх-Амгалангийн Ану гэж хоёр хүүхэд гран при авсан. Дөрвөн гараар гэдэг нь
нэг төгөлдөр хуур дээр хоёр хүүхэд зэрэгцэж суугаад тоглодог. Дөрвөн гарын зохиолууд
нь цаанаасаа өгөгдсөн бол нэмээд бид өөрсдөө хувийн программтай оролцож байгаа юм.
Бага ангилалд нь Ганбаатарын Амарсанаа, Энхбатын Цогт гэж хоёр хүүхэд гран при авсан.
Нэгдүгээр байрт хослол тоглолтоор Булгантамирын Номин-Эрдэнэ, Бурмаагийн Баясал
гэдэг хоёр хүүхэд нэгдүгээр байр эзэлсэн. Хослол тоглолтоор бид гурван хос тоглогч
авч явсан гурвуулаа өндөр амжилт үзүүллээ. Бусад нь дандаа гоцлол тоглолтоор хоёр
гран при-гээс гадна арван гурван хүүхэд нэгдүгээр байрт шалгарсан. Ангилал болгондоо
нэгдүгээр байр эзэлж, их олон хүүхэд байр эзэллээ.

-Цаанаасаа
өгсөн хөтөлбөр нь ямархуу юм?

-Дээд ангиллынханд нэлээн хүнд зохиолууд өгөгдсөн. Жишээ нь, Дебюссийн
“Сарны гэрэл” гэж яггүй хүнд зохиол байна. Нэг ангилалдаа арван хэдэн хүүхэд бүгд
“Сарны гэрэл” тоглоход тэр дундаас онцгойрч гарч ирнэ гэдэг бол маш хүнд асуудал
л даа. Гэвч манай хүүхдүүд бүх зохиолоо маш сайн тоглосон учраас ялгарч гарч чадлаа.
Үүн дээр бид өөрсдийнхөө сургалтын арга барилд бас баярлаж л байлаа. Олон улсын
хэмжээнд очоод ер нь хэн ч санаа зовно шүү дээ. Дебюсси гэдэг чинь Францын өөрсдийнх
нь зохиолч учраас өөрсдөө их сайн ойлгодог, нугалаас, аялгаа маш сайн мэддэг, хөгжмийнхөө
урсгалаа гүн гүнзгий мэдэж ойлгодог, өөрийнхөө тэр орчинд байгаа улс. Гэтэл бид
чинь алс холын улс байдаг. Сонгодог төгөлдөр хуурын урлаг нь Франц оронд маш олон
зуун жилийн турш хөгжчихсөн, төгөлдөр хуурыг бий болгоод, идеалаа болгочихсон хүмүүс
шүү дээ. Тэдний дунд ороод, үндэснийх нь хөгжим шахуу болчихсон юмыг бид очоод тоглож
байгаа учраас айдас хүрч л байлаа. Гэвч манай монгол хүүхдүүд хаа газар очсон хойноо
үнэхээр хичээдэг.

-Хот
нь?

-Хөөрхөн жижигхэн, их сайхан хот байна лээ. Тэнд очихоороо би их
гайхаж биширдэг л дээ. Франц хүмүүс амьдарч байгаа хотоо яаж хайрлаж, ямар цэмцгэр
амьдарч байгааг хараад биширдэг. Жишээ нь, XV зууны үеийн нэг цамхаг байгаа юм л
даа. Тухайн үедээ хотоо хамгаалдаг цайз байсан юм байна. Тэр цамхгаа арчилж тордоод
хүн үздэг музей болгочихсон. Очсон хүн болгон тэр цамхгийг үздэг, цайзыг барьсан
том краныг нь хүртэл үзмэр болгоод дотор нь тавьчихсан байх жишээтэй. Хотын захиргаа
нь хотоо маш их анхаардаг. Тэр жижигхэн хотод олон улсын уралдаан тэмцээнүүдийг
жил болгон явуулаад байдгийг нь би гайхдаг байлаа. Хаанаас тийм их хөрөнгө хаяж
байна аа гэж. Гэтэл тэндээ нэг казинотой юм байна л даа. Алдартай том казино юм
байна. Гадаадын хөрөнгөтэй хүмүүс олноороо ирж тоглодог юм байна. Тоглосон орлогоос
нь хотоо тохижуулж, хотынхоо бүх зардлыг даагаад зогсохгүй тэр хотод болдог соёлын
бүх үйл ажиллагааг казиногийн орлогоор явуулдаг юм байна. Хөгжмийн конкурсыг жил
болгон явуулна гэдэг их хүндрэлтэй. А зэрэглэлийн уралдаан нь маш өндөр хэмжээнд
явагддаг, олон ч орноос оролцдог. Тэр уралдаанд нь сүүлийн жилүүдэд азиуд их оролцдог
болсон байна лээ. Ялангуяа япончууд, солонгосчууд, хятадууд их оролцож байна. Эхний
байруудыг нь дандаа тэд авчихдаг юм байна. Энэ жил харин оросууд авсан. Нэг, гуравдугаар
байрыг нь оросууд, хоёрдугаар байрыг нь америкчууд авсан байна лээ. Шагнал нь ч
өндөр. Нэгдүгээр байрын шагнал нь 5000 евро байх жишээтэй. Тэр бүх зардлыг казиногоосоо
гаргадаг юм байна. Хотоо хангаад зогсохгүй тэнд болдог соёлын бүх үйл ажиллагааг
нь бүрэн санхүүжүүлж авч яваа нь үнэхээр гайхамшигтай санагдсан.

-Танай
төгөлдөр хуурын сургалтын төв хорин жил ажиллаж байгаа гэл үү?

-Би СУИС-д багшилж байхдаа 1994 онд тэнхимийнхээ багш нартай хамтарч
ажлаа эхэлсэн юм. Сүүлдээ ажлаасаа гарч “Авьяастан” сургалтын төвдөө үлдсэн л дээ.
Шалтгаан нь их энгийн байсан.  1999 онд охиноо
арван таван настайд нь Франц руу сургуульд явууллаа. Гэтэл амралтаар нь авчрах мөнгө
байдаггүй. Нөхөр маань сургууль төгсч ирээд л Улсын Филармонид ажилласан учраас
хоёулаа төсвийн цалинтай. Улсын цалингаар охиноо Францаас Монголд авчраад эргээд
Франц руу явуулах, тэр бүү хэл хоолны мөнгө ч явуулж чадахгүйгээ ойлгосон л доо.
Тэгээд ер нь хувьд гарсан дээр юм байна гэж бодоод  хичээл зааж эхэлсэн. Охиноо ч амралтаар нь гэр
орондоо авчраад буцааж явуулж чаддаг болсон. Амьдрал ч хамаагүй дээшилсэн дээ. Маш
их хичээж ажилласан болохоор жилээс жилд сургалт маань ч эрс сайжирсаар байсан.
Олон ч хүүхэд суралцах болсон. Анх ирээд хоёр гурван хичээл хийсний дараа хүүхдүүд
надад, би ч тэдэндээ их хайртай болчихдог юм. Ингээд явсаар байтал хүүхдүүд маань
доод тал нь арван жил, арван хоёр жил болдог. Тав зургаан наснаас нь эхлээд дээд
сургуульд ортол нь хүүхдүүдтэйгээ зууралдсаар байтал тэд маань миний нүдэн дээр
том болж, амьдралд хөл тавьдаг. Эргээд харахад, би тэр хүүхдүүдэд зөвхөн төгөлдөр
хуур заагаагүй, хүмүүжил төлөвшил, соёл бүх юманд нь нөлөөлсөн байдаг. Зөвхөн төгөлдөр
хуураар биш амьдралд нь бас хэрэг болж дээ гэж бодох сайхан байдаг.  Миний шавь нар бүгдээрээ өндөр боловсролтой болцгоолоо.
Сайн ч ажиллаж амьдарцгааж байна. Олон хүүхэд гадаадад их дээд сургуульд сурцгаалаа.
Төгөлдөр хуур сурснаар хүний амьдралд нэг чухал зиндаа тогтдог юм байна. Америкт
нэг шавь маань сурдаг юм. Шопен, Бетховеныг тоглохыг нь сонсоод өмнө нь огт тоохгүй,
автобусанд сандал дээр хүртэл суулгадаггүй байсан хүүхдүүд одоо хүндэтгэж найзалдаг,
тэр бүү хэл эцэг эх нь нь хүртэл гэрээс нь машинаар очиж авдаг болсон байх жишээтэй.
Төгөлдөр хуурын урлаг бол өөрийгөө хүн гэж мэдрэх мэдрэмжийг нь маш өндөрт аваачиж
өгдөг л дөө. Ер нь ихэнх монгол хүүхдүүд очсон газраа ресторанд зөөгч хийгээд хажуугаар
нь төгөлдөр хуураа тоглоод амьжиргааныхаа зардлыг олчихдог юм. Манай Хулан гэж шавь
байна. Бас гадаадад сурдаг. Ресторанд зөөгчөөр ажиллаад хажуугаар нь төгөлдөр хуураа
тоглодог. Ресторанд нь оросууд ороод ирэхээр орос дуу дуулаад төгөлдөр хуураа тоглохоор
нөгөөдүүл нь баярлаад мөнгө өгөх жишээтэй. Америкууд нь ороод ирэхээр англиар дуулаад
тоглочихно, япончууд ороод ирэхээр японоор нь дуулчих жишээтэй. Зарим нь бага насны
хүүхдүүдэд төгөлдөр хуур заагаад зардлаа олчихож байна. Монгол хүүхдүүд бол явсан
газар орондоо ийм л байдаг. Ер нь өнгөрсөн хорин жилээ эргээд харахад барагцаагаар
таван зуу гаруй хүүхэд сургасан байна лээ. Янз бүрийн мэргэжил эзэмшсэн нь ч байна.

-Төгөлдөр
хуурыг ямар ч хүүхэд сурдаг гэж танай Одгэрэл нэг ярилцлагадаа хэлж байсан. Энэ
үнэн үү. Сонсголгүй, солгой хоолойтой, гар хуруу нь тохирохгүй гэх мэтээр багш нарт
гоочлуулсан хүүхдүүд маш их санаагаар унаж өөртөө итгэлгүй болдог л доо?

– Хүнд дотоод сонсгол гэж байдаг. Гаднаа дуулж чаддаггүй, солгой
хоолойтой гэгддэг хүүхэд байлаа ч түүнд дотоод сонсгол байдаг. Ямар ч хүнд дотоод
сонсгол байдаг. Үүнийг нь л хөгжүүлэх ёстой юм. Бидний хувьд бол хүүхдийг ер шилж
сонгодоггүй. Хүсэл сонирхлоороо хүрээд ирэх юм бол, хүүхдээ сургая гээд аваад ирэх
юм бол бид аваад сургадаг. Эцэг эхчүүдийг харж байхад олонх нь багаасаа төгөлдөр
хуур сураагүйдээ харамсч явдаг юм билээ. 
Хүүхдүүдийг ялгадаггүй, гар хуруу нь янз янзын хүүхдүүд байдаг л даа, гэвч
хуруунд нь тохируулаад заагаад явдаг. Солгой хоолойтой, ямар ч ритм сонсголгүй юм
шиг хүүхдүүд хоёр жил хичээллэхэд л тэгшхэн ритмтэй, маш сайн сонсголтой, нарийн
мэдрэмжтэй болчихдог юм. Харин ч бүр илүү чин сэтгэлээсээ, хөгжимлөг хүүхдүүд байдаг
юм байна лээ. Сонсгол, мэдрэмжийг нь л зөв хөгжүүлэх ёстой гэсэн үг.

-Та
түрүүн зээ охиноо олон улсын уралдаанаас гуравдугаар байртай ирсэн гэлээ. Ардын
жүжигчин, удирдаач Ц.Намсрайжав, нэрт хийлч Цэрэндолгор нарын зээнцэр, удирдаач
Бүтэнбаяр та хоёрын зээ охин авьяастай л байж таарна. Та хэрхэн харж байгаа вэ?

-Зээ маань үнэхээр авьяастай л даа. Нас нь бага байна. ХБК-д оруулсан.
УГЗ Ч.Тунгалаг багшийн удирдлагад сурч байгаа. Загасчны морь усгүй гэдэг шиг бид
өөрийнхөө хүүхдийг давтуулж чаддаггүй. Жаахан эрх ч гэх юм уу. Цаашдаа ямар ч байсан
хүүхэдтэйгээ ажиллана гэж боддог. л доо. Уг нь тун сүрхий хүүхэд байгаа юм. Ер нь
бага насны хүүхэд яг юу сонирхож байгаа нь сайн мэдэгддэггүй л дээ. Энэ үед нь л
эцэг эхчүүд чиглүүлж, хандуулж өгөх нь чухал байдаг.

Н.ПАГМА

Оператор
компанийн­хаа хөлсийг төлж чадах­гүйгээс болж олборлолт нь зогслоо гэсэн
шүүмжлэлд өртөөд байсан  “Эрдэнэс Таван
толгой” компанийн дансанд өчигдөр 17 сая ам.доллар орж иржээ. Ирэх долоо
хоногоос дахиад ч мөнгө орж ирэх гэнэ. Зүүн Цанхийнхаа нүүрсийг “Чалко”-гийн
өрөнд өгч байгаа энэ ком­пани өнгөрсөн оноос Баруун Цанхиасаа нүүрс олборлож
мөнгө олж эхэлсэн юм. Тус ком­пани одоогийн байдлаар  най­ман худалдан авагч­тай 4.25 сая тонн нүүрсийг
Баруун Цан­хиас  нийлүүлэх гэрээ
байгуулж, нүүрсээ экспор­толж эхэлжээ. Эхний 
ээл­жинд орж ирсэн  мөн­гөөр өр,
зээлүүдээ барагдуулж эхэлнэ гэж албаны эх сурвалж хэлж байна. Бас багагүй
хэм­жээ­ний эргэлтийн хө­рөнгө ч бүрдчихэж бай­гаа бололтой. “Хүний хөг­жил”
сан болон бэлэн бүтээгдэхүүнээсээ олох орлогоосоо “Чалко”-гийн болон бусад аж
ахуйн нэгжээс зээлсэн өрөө бүрэн төлж 56 сая ам.долларын үлдэгдэлтэй үлдэх
тооцооллыг гарга­жээ.

Мөнгөтэй
болсон учраас “Эрдэнэс Таван толгой” тээвэрлэлтээ эх­лүүлжээ. Ойрын хуга­цаанд
экспорт болоод тээвэрлэлт, долларын орлого нэмэгдэнэ гэсэн таатай мэдээг
компанийн зүгээс өгч байна.

Өөр
нэг таатай мэдээ дуулгахад оны эхний ули­ралд огцом унасан нүүрсний үнэ хоёр
долоо хоногийн өмнөөс тогтворжиж, аажмаар өсч эхэлжээ. Нүүрсний үнэ цаашдаа
өмнөх сарууд шиг огцом унахгүй гэсэн таамаг ч гараад байгаа аж. Үнэ өсөхтэй
зэрэгцэн худалдан авагчдын со­нир­хол ч нэмэгдэж эхэл­жээ.

Сүүлийн
үед “Эрдэ­нэс Таван толгой” ком­па­нитай холбоотой эл­дэв мэдээлэл олны ан­хаарлын
төвд байгаа. Өн­гөрсөн мягмар га­ригт гэхэд л УИХ-ын Эдийн засгийн байнгын
хороон дээр компанийн удирдлагууд мэдээлэл хийсэн юм. Хаалттай бол­сон хурлын
үеэр “Чал­ко трэйдинг Хонгконг ли­митед” компанид төлөх өр, “Эрдэнэс Таван
тол­гой” компанийн үйл ажиллагаа, санхүүгийн өнөө­гийн байдлын талаар яриа
хэлээ өрнөжээ.  Хурал болсны дараа өдөр
зарим хэвлэлд “Эр­­дэнэс Таван толгой” компани 79.3 тэрбум төг­рөгийн
алдагдалтай ажил­ласан гэсэн мэ­дээ­лэл цацагдсан. Бат­тай эх сурвалжаас авсан
мэдээллээр бол “Эрдэнэс Таван толгой” компани өнгөрсөн онд үйл ажиллагаанаасаа
28.8 тэрбум төгрөгийн ашигтай ажил­лажээ. 79.3 тэрбум төгрөгийн алдагдал гэдэг
нь бодит бус, хэрэгжээгүй ханшийн алдагдал гэнэ. Тус компани Хөгжлийн банк
болон арилжааны бан­куудаас зээл авах үед нэг ам.доллар 1350 төгрөгтэй тэнцэж
бай­сан бол өнөөдөр ам.долларын ханш 1700 төгрөг хол даваад байгаа. Энэ зөрүү л
хэвлэлээр онцолж байгаа алдагдлын шалтгаан юм байна.

Гэхдээ
“Эрдэнэс Та­ван толгой”-н орлого ам.доллараар хийгддэг, банкуудаас авсан өрөө
2016-2017 онд төлөх учир­тай гэдэг өнцгөөс харахад тэгтлээ болгоомжлоод байх
асуудал биш бо­лол­той. Хоёр жилийн да­раа төгрөг чангарвал одооны яриад байгаа
алдагдал харин ч ашиг болж харагдах талтай гэнэ.  Манайд мөрдөгддөг Санхүү нягтлан бодох бүрт­гэлийн
тухай хуульд “Тухайн улсад үйл ажиллагаа явуулж байгаа аж ахуйн нэгж
байгууллага, тайлан ба­лансаа төгрөгөөр тоо­цон гаргана” гэсэн заалт байдаг аж.
Хуульд заас­наар тайлан балансаа төгрөгөөр гаргахын тулд ам.долларыг төгрөгт
шил­жүүлдэг байна. Алдаг­далтай ажилласан гэсэн мэдээллийн гол шалтгаан нь энэ
юм байна.

Энэ
алдагдлыг “Эр­дэ­нэс Таван толгой” хү­­лээхгүй байх өөр нэг шалтгаан ч бий аж.
Учир нь Хөгжлийн банкнаас зээлсэн 200 сая ам.долларыг давуу эрхийн хувьцаанд
хөрвүүлэх шийдвэрийг Засгийн газраас гарга­чихсан. Арилжааны бу­сад банкуудаас
авсан зээлийн хэмжээ нэгд бага, хоёрт хугацаа нь нэгээс хоёр жилийн дараа
дуусах учраас ханшийн зөрүүнээс үүдсэн эрсдэл бага байх гэнэ.

“Чалко”-гийн
гэ­рээг муутгасан, 70 ам.доллараар зарж бай­сан нүүрсээ бага үнээр борлуулж
байна гэх шүүмж­лэлийг зарим хү­мүүс хэлээд эхэлсэн. Анх Цагаан хаднаас нүүрсээ
70 ам.доллараар ний­лүүлнэ гэсэн агуулга­тайгаар гэрээг байгуулж байж. Хятадын
нүүрсний зах зээл дэх дөрвөн гол индекс байдаг аж. Зах зээлийн үнэ яаж
өөрчлөгдөнө, тэр индексийн дагуу үнэ нь дээш доош хэлбэлзэх  тохироо гэрээнд туссан байжээ. Нүүрсний зах
зээл муудаж эхэлсэн нь манайхаас нийлүүлэх нүүрсний үнэд нөлөөлж эхэлсэн аж.
Сүүлдээ бүр 54, 55 ам.доллар болж буусан учраас алдаг­дал хүлээхгүйн тулд ма­найхаас
нүүрс гаргахаа зогсоожээ. Экспортыг зог­соож байж гэрээнд өөрчлөлт оруулсан
бай­на. Хэлэлцээрийн үр дүнд нэг тонн нүүрсний үнийг дөрвөн газрын үнийн
индексээр тог­тоодгийг болиулж чад­жээ. Монголын талаас “Чалко”-той индексийн
үнийн уналтыг зогсооё гэж тохирч нэмэлт гэрээ байгуулаад ажиллаж байгаа аж.
Хэрэв ийм тохиролцоонд хүрээгүй бол бүр ч илүү алдагдал хүлээх байсан гэнэ.
“Чалко”-гийн гэрээг анх байгуулснаар нь мөрдсөн бол “Эрдэнэс Таван толгой”
нүүрснийхээ тонн тутмаас арваас доошгүй ам.доллар алдах байсан гэсэн тооцоо
гарчээ.

Сүүлийн
үеийн мэдээ гэвэл “Чалко” манайхаас авсан нүүрсээ борлуулж чадахгүй, агуулах
сав нь дүүрсэн учраас Та­ван толгойгоос нүүрс им­портлохоо түр хугацаанд
зогсоожээ.  Мөн нүүрсний чанарын
асуудлыг  ма­найд тавьж эхэлсэн гэнэ.
Уулын тогтцоос шалтгаалж нүүрс сайн муу янз бүр гарч байгаа нь цаад талаас
чанар ярихад хүргэсэн аж. Гэхдээ “Эрдэнэс таван толгой”-н хувьд нүүрсээ сорчилж
гаргахгүй, анх гэрээ байгуулахдаа ордоос гарсан бүх нүүрсийг авах тохироо гэх
байр сууриа хатуу барьж байгаа  гэнэ.

Ц.БААСАНСҮРЭН

 

 

 

 

Монголд 2000-2008 оны хоо­ронд хөхний хорт хавдрын
тохиолдол 100 мянган эмэгтэй тутамд жил бүр 15-16 тохиолдол бүртгэгдэж байжээ.
Энэ нь нийт хорт хавдраар өвчлөгдийн таван хувийг эзэлж байсан бол 2012 онд
долоо болтлоо нэмэгджээ.  Харамсалтай нь
хөхний хорт хавдрын таван тохиолдол тутмын гурав нь хожуу шатандаа оношлогддог
буюу эмчлэгдэх боломжгүй байдаг гэнэ. Хөхний хорт хавдраас сэргийлэхийн тулд
эмэгтэйчүүд юуг анхаарах ёстой талаар ЭМШУИС-ийн Эх барих эмэгтэйчүүд судлалын
тэнхимийн багш, анагаах ухааны тэнхимийн багш, доктор, профессор
Д.Янжинсүрэнгээс тодрууллаа.
 

-Эмэгтэйчүүд хөхний хорт хавдраар өвчлөх эрсдэл нь бусад
өвчинтэй харьцуулахад хэр элбэг байдаг вэ?

-Эмэгтэйчүүдийн
дунд элэгний хорт хавдар түгээмэл. Тодруулбал элэгний хорт хавдраар арван
эмэгтэй тутмын гурваас дөрөв нь, умайн хүзүүний хорт хавдраар хоёр нь өвчилдөг.
Харин ходоод, улаанхоолой болон хөхний хорт хавдраар өвчлөх тохиолдол тус бүр
нэг байдаг. Энэ нь эмэгтэйчүүдийн хорт хавдраас хөхний хорт хавдрын өвчлөл
гуравдугаарт орж байна гэсэн үг. Хамгийн аймшигтай нь энэ өвчний тохиолдол жил
ирэх тусам нэмэгдэх хандлагатай байна. Одоогоос 20 жилийн өмнө хөхний хортой
болон хоргүй хавдрын өвчлөл тун ховор тохиолддог байлаа шүү дээ. Гэтэл өнөөдөр
Хавдар судлалын үндэсний төв ачааллаа дийлэхгүйд хүрээд байна.

-Энэ нь юутай холбоотой юм бол?

-Өнөөдөр
дэлхий дахинд хөхний хавдар яг юунаас болж үүсээд байна гэдгийг төгс тайлбарлаж
чадахгүй байна. Гэхдээ эрдэмтэд хөхний хавдрын ихэнх тохиолдол сэтгэл гутрал,
уур бухимдлаас үүсэлтэй гэдэг дээр санал нэгтэй байгаа. Нийгэм хөгжихийн хирээр
хүнийг бухимдуулагч хүчин зүйлүүд олшрох болсон. Архи тамхи хэрэглэдэг
эмэгтэйчүүд хөхний хорт хавдраар өвчлөх тохиолдол нь харьцангуй их байдаг. Дээр
нь дааврын зохисгүй хэрэглээ, үр хөндөлт, буруу хооллолт, эрүүл ахуйн буруу
дэглэм зэрэг нь хавдрын өвчлөлийн суурь нь болдог.

-Хөхний хорт хавдрын өвчлөлт өртөмтгий эрсдэлтэй бүлэг
гэж байдаг уу?

-Амьдралын
буруу хэвшилтэй, архи тамхи хэрэглэдэг, уур бухимдалтай эмэгтэйчүүд энэхүү эрсдэлтэй
бүлэгт хамаардаг. Харин насны хувьд бол 35-аас дээш насныханд ихэвчлэн
тохиолддог. Энэ нь 35 хүртэлх насныхан хөхний хорт хавдраар өвчилдөггүй гэсэн
үг биш. Ер нь энэ өвчнөөр сарын тэмдэг нь ирэх болсон өсвөр насны охиноос 80
настай эмэгтэй хүртэл өвчилдөг. Хамгийн гол нь энэ өвчний талаар эмэгтэй хүн
бүр мэдлэгтэй байж, өвчилсний дараа нь эмчлүүлэх тухай ярих бус урьдчилан
сэргийлэх тал дээр анхаарах нь зүйтэй. Гэтэл өнөөдөр энэ талаарх мэдлэг,
мэдээлэлтэй эмэгтэйчүүд ховор байна. Хэн ч энэ өвчнөөр өвчилж болох учраас
заавал эмэгтэйчүүд ч гэлтгүй эрэгтэйчүүд ч эхнэрээ, ээжийгээ, дүүгийнхээ эрүүл
мэндэд давхар анхаарч энэ талын мэдлэгтэй байхад илүүдэхгүй. Тэгээд ч хортой
болон хоргүй хавдраас өөр олон төрлийн эмгэг хөхөнд үүсч болдог.

-Тухайлбал?

-Хөх
бол гэдэг бол эмэгтэй хүнд байх нэгэн төрлийн булчирхай. Жирэмслэх, сарын
тэмдэг ирэх үед хөхөнд олон төрлийн өөрчлөлт ордогтой холбоотойгоор янз бүрийн
эмгэг үүсэх тохиолдол гардаг. Тухайлбал өндгөвчөөс тодорхой мөчлөгтэйгөөр
ялгарах дааврын нөлөөгөөр зарим эмэгтэйчүүдийн сарын тэмдэг ирэхийн өмнө хөх нь
хөндүүрлэх жишээтэй. Түүнээс гадна хөх идээлж, буглаа үүсэж, үрэвсэж ч болдог.
Хамгийн элбэг тохиолддог нь төрсний дараахь хөхний үрэвсэл. Үүнийг горьдоод хөх
нь хавчдихлаа гэж ярьдаг шүү дээ. Зарим нь хөхний дааврын гаралтай эмгэгтэй
байдаг. Хөхний зургийг нь авахаар ямар нэгэн эмгэггүй байдаг мөртлөө хөхнөөс нь
ялгадас гарах, хөндүүр байх жишээтэй.

-Хөхний хорт хавдрын голлох шинж тэмдэг нь юу вэ?

-Хөхнөөс
цус, усархаг шингэн гарахыг хавдар байж болзошгүй шинж тэмдэг гэж үздэг.
Ихэнхдээ өвчтөнүүд хөхний хавдрын эцсийн шатанд буюу царай нь харлаад, турж
эцэн, хоолонд дургүй болоод ирэхээр нь л эмнэлэгт ханддаг. Энэ үедээ
эмчилгээгүй болчихсон байдаг. Тэгэхээр хэдий хэр эрт илрүүлнэ эмчилгээнд төдий
чинээ сайнаар нөлөөлнө.  Эмчилгээний
зардал нь ч эрт оношлогдох тусмаа бага байдаг.

-Хөхний хавдрын өвчлөл удамшдаг гэдэг үнэн үү?

-Үнэн.
Өөрөөр хэлбэл ээж, эмээ эсвэл ойрын хамаасан садангийнх нь хэн нэг нь хөхний
хорт хавдраар өвчилж байсан бол хавдраар өвчлөх эрсдэл өндөр. Тэр бүү хэл
хөхний хавдраар өвчилсөн эмэгтэйгээс хөхний хорт хавдрын гентэй хүүхэд төрдөг.
Тийм учраас л Холливуудын алдартай жүжигчин Анжелина Жолигийн ээж нь хөхний
хорт хавдраар амиа алдсан учраас тэрээр хөхөө тайруулсныг хүн бүр мэдэж
байгаа. 

-Хөхөө хэрхэн шалгах вэ?

-Хүн
тогтмол хөхөө шалгаж байс­наар хорт хавдраас урьдчилан сэргийлэх бүрэн
боломжтой. Хөхний хорт хавдар гэдэг нь хөхний булчирхай дотор хатуу, бэрсүү шиг
зүйл үүсгэдэг. Үүнийг байгаа эсэхийг эсвэл өөр ямар нэгэн өөрчлөлт байна уу
гэдгийг олон янзаар гэрийн нөхцөлд шалгаж болно. Эмэгтэйчүүд сарын тэмдэг
дууссанаас хойш долоо хоногийн дараа, цэвэршсэн эмэгтэйчүүд сарын нэг өдрийг
сонгож тогтмол хөхөө өөрөө шалгаж хэвших хэрэгтэй. Бага ч гэсэн өөрчлөлт
илэрвэл мэргэжлийн эмчид заавал хандаарай. Тухайлбал толины өмнө зогсоод хоёр
гараа дээш доош хөдөлгөж хөхөө эгц урд, баруун, зүүн тал, баруун хажуу, зүүн
хажуу талаас нь анхааралтай ажигла. Хөхнийхөө хэмжээ хоорондоо ижил болон энд
хөхний арьсанд хонхойлт, татагдалт, хаван, улайлт, хөхний толгойноос хэвийн бус
шүүрэл /цус, идээ/ ялгарч байгаа хурууныхаа өндгөөр тэмтэрч шалгах хэрэгтэй.
Мэргэжлийн эмчид жилдээ хоёр удаа урьдчилан сэргийлэх үзлэгийг хийлгэж байх
хэрэгтэй.

 

М.УУГАН-ЭРДЭНЭ

УИХ-ын гишүүн Су.Бат­болд­той
өчигдөр ярилцлаа.

-Засгийн газрын тухай хуульд өөрчлөлт оруулах төслийг байнгын
хороогоор хэлэлцэхээр болчихлоо. Хуулийн төслийн талаар та ямар байр суурьтай байна
вэ?

-Эхлээд зарчмын хувьд хэдэн зүйлийг
хэлмээр байна. Энэ хуулийн төслийг улстөржсөн байдлаар харах хэрэггүй. Ул суурьтай
хандах ёстой. Монгол Улс парламентын засаглалтай. УИХ-ын гишүүн нь Засгийн газрын
гишүүний албыг давхар хаших нь парламентын засаглалтай орнуудад түгээмэл байдаг.
Тийм учраас 2000 оны эхээр Үндсэн хуульд өөрчлөлт хийсэн.  Хэдийгээр хүмүүс үүнийг  дордохын долоон өөрчлөлт гэж шүүмжилдэг ч гэлээ
энэ нь парламентын засаглалыг төгөлдөржүүлэх зорилгын хүрээнд хийсэн өөрчлөлт юм
шүү дээ.

Тэгвэл энэ өөрчлөлт өнөөдрийн
нөхцөл байдалд яагаад тохирохгүй болчихсон юм бэ. Учир нь манай парламент цөөн гишүүнтэй.  Гэтэл Засгийн газрын гишүүдийн тоо засгийн эрх
барьж байгаа намын хүсэл зоригоос хамаараад янз бүрээр тогтоогддог. Жишээ нь энэ
Засгийн газар 20-иод сайдтай. Үүнийх нь 17 нь УИХ-ын гишүүн байна. Парламентын
76 гишүүний бараг  20 гаруй  нь сайдын алба хашаад ирэхээр асуудал үүсээд байна
шүү дээ. Түүнээс биш   УИХ-ын гишүүн, Засгийн
газрын гишүүний албыг давхар хаших нь үндэс язгуураараа байж болохгүй зүйл юм шиг
үзэх нь буруу л даа. Энэ бол парламентат засаглалын тогтолцоонд байдаг зүйл. Харин  энэ харьцааг 
тодорхой түвшинд хязгаарлах асуудал байж болно.

-Ерөнхийлөгч ийм хуулийн төсөл оруулж ирэх шаардлагагүй байсан
гэх гээд байна уу?

-Ерөнхийлөгч энэ хуулийн төслийг
оруулж ирэхдээ зөвхөн Ерөнхий сайд нь УИХ-ын гишүүн байж болно. Бусад нь болохгүй
гэж тусгасан. Үүнийг нь зарим гишүүд “УИХ-ын гишүүдэд Үндсэн хуулиар олгогдсон эрхийг
органик  хуулиар хязгаарлах гэсэн үйлдэл”
гэж тайлбарлаад байна. Үүнтэй санал нийлж байгаа.  Мэдээж Үндсэн хуульд “УИХ-ын гишүүн Засгийн газрын
гишүүний албыг хавсран гүйцэтгэж болно” гээд заачихсан байхад органик хуулиар  “болохгүй” гэж хязгаарлах  нь яалт ч үгүй Цэц дээр очно.

-Та бол ерөнхий чиг үүргийн сайд нар УИХ-ын гишүүн байж болно
гэсэн горимын саналтай байгаа билүү. Энэ санал ч саяын чуулганаар дэмжигдчихлээ?

-Засгийн газрын гишүүдийн гуравны
нэг нь УИХ-ын гишүүн байж болно гэсэн горимын саналтай байсан юм. Гэхдээ манай бүлэг
ярилцаад ерөнхий чиг үүргийн сайд нар парламентын гишүүн байвал яасан юм гэдэг дээр
санал нэгдсэн юм. Энэ санал сая дэмжигдлээ.

Ерөнхийдөө миний хувьд парламент
болон Засгийн газар хоорондын харилцааг  тэнцвэржүүлэх
гол зүйл нь Ерөнхий сайдын эрх мэдлийг өргөжүүлэх асуудал гэж боддог. Ерөнхий сайд
нь  танхимын гишүүдээ, багаа яаж бүрдүүлэхээ  сайд нараа ямар хүмүүсээр бүрдүүлэхээ мэддэг байх
ёстой. Гэтэл “Энэ  хүнийг сайдаар томилж болохгүй,
учир нь УИХ-ын гишүүн. Харин энэ хүнийг томилж болно” гээд заагаад өгчихвөл Ерөнхий
сайдын эрхийг хязгаарлаж байгаа хэрэг болно шүү дээ. Нарийн яривал Ерөнхий сайд
нь парламентыг тараах эрхтэй байдаг. Гэвч тэр эрхийг ямар хэмжээнд олгох вэ гэдгийг
манай Үндсэн хууль тогтоож өгөөгүй юм. Тийм учраас манай Ерөнхий сайдууд шүдгүй
арслантай адил болчихоод байгаа юм л даа. Энэ нь нам дотроо фракцтай байхаас аргагүй
байдалд хүргэж байна. Парламентын гишүүддээ баригдаж,  тэдний хүслийг биелүүлдэг хүн болгож хувиргаад
байна. УИХ-ын гишүүдийн хүслээр байхгүй бол “Танай сайдыг эсвэл өөрийг чинь огцруулна”
гэдэг байдлаар явдаг. Уг нь бол Ерөнхий сайдад эрх мэдлийг нь өгсөн шиг өгч, тэр
хүн улс орныхоо өмнө хариуцлага хүлээж, эрч хүчтэй ажилладаг байх ёстой.

-Засгийн газрын тухай хуулийг 2014.7.1-нээс хэрэгжүүлнэ гэдэг
саналыг босгочихлоо. Тэгэхээр Төрийн байгуулалтын байнгын хороо энэ саналыг дэмжих
үү, үгүй юу гэдгийг шийдэх үү?

-Төрийн байгуулалтын байнгын хороон
дээр эцсийн хэлэлцүүлэг хийгээд сая чуулган дээр босгосон  саналыг дэмжээд явчих байх. Тиймээс одоо Ерөнхийлөгчийн
зүгээс асуудлыг яаж шийдэх вэ гэдэг л байна. Магадгүй Ерөнхийлөгч хуулийн төслөө
татан авч болох юм. Эсвэл хориг тавьж болно. Гэхдээ эрүүлээр сэтгэвэл хуулийн төслөө
татаж авах юм уу, хориг тавилгүйгээр батлах хэрэгтэй. 

-Энэ чигээрээ батлагдчихвал ирэх долдугаар сард Засгийн газар
огцорч таарах юм биш үү?

-Засгийн газар огцорч байгаа юм
биш. Өөрчлөлт орно. Засаглалын хувьд зөв голдрилдоо орж байгаа хэлбэр юм. Гэхдээ
нэг гарц бий.  Намын жагсаалтаар УИХ-ын гишүүн
болчихоод сайдын алба давхар хашиж байгаа бол гишүүнийхээ ажлыг өгөөд сайдаараа
үлдэж болно. Мэдээж сонгуулиар намын жагсаалтад түүний ард бичигдсэн хүн оронд нь
УИХ-ын гишүүн болоод ороод ирнэ гэсэн үг. УИХ-ын гишүүнээрээ үлдээд сайдынхаа ажлаа
өгнө гэвэл тэр л биз. Эрх баригч АН түүний оронд гаднаас сайд томилоод явах бүрэн
боломжтой. Энэ бүхнийг олонхи л өөрсдөө шийднэ шүү дээ.

-Хуулийн төслийг ирэх долдугаар сараас хэрэгжүүлж эхлэх санал
босоод ирэхэд танай намын зарим гишүүн алга ташаад байсан. Засгийн газарт орох хүсэл
маань биелэх нь гэж бодсон байх…

-Миний хувьд энэ хуулийн төслийг
Засгийн газрыг огцруулах, засагт хамтрах боломж гэж харахгүй байна. Засаглалын тогтолцоонд
ямар эерэг, сөрөг  үр дагавар үзүүлэх вэ гэдэг
талаас нь харж байгаа. Ер нь УИХ-ын гишүүн, Засгийн газрын гишүүний албыг давхар
хашуулахгүй гэж хязгаарлавал  парламентын
сонгуулийн тогтолцоонд пропорциональ хувилбарыг түлхүү оруулах хандлагыг бий болгоно.
Нөгөө талаар парламентад олон нам сонгогддог нөхцөлийг бүрдүүлнэ. Үүний үр дүнд
байнга эвслийн Засгийн газар байгуулагдаж байх болно. Эцэстээ энэ нь намуудыг задралд
хүргэж ч мэднэ. Яагаад гэвэл УИХ-д аль нэг нам олонхи болж чадахгүй учраас жижиг
намуудтай эвсч Засгийн газар байгуулна. Энэ бүхэн улс төрийн шинэчлэлд зөв алхам
болж чадах уу, үгүй юу гэдгийг сайн тунгаах хэрэгтэй.

-Энэ хуулийн төслийг энэ оноос эхэлж хэрэгжүүлэхээр болчихвол
Ерөнхийлөгч хориг тавих л байх. Гэхдээ  өнөөдөр
(өчигдөр) гишүүдийн кноп дарж байгаа байдлаас 
харахад хоригийг хүлээж авахааргүй шинжтэй байна…  

-Тэгвэл хууль энэ ондоо хэрэгжинэ
гэдэг байдлаар батлагдаад явна л гэсэн үг.

-Өөр хувилбар байхгүй юу?

-Гурван л хувилбар байна. Ерөнхийлөгч
хуулийн төслөө эргүүлэн татаж болно. Хориг тавиад түүнийг нь УИХ  хүлээн авч болно.

-УИХ-ын гишүүдийн хэд нь дэмжсэн тохиолдолд хоригийг хүлээж
авдаг билээ?

-Гуравны хоёрын саналаар хүлээж
авна. Байнгын хороон дээр горимын санал гаргаж сая босгосон саналыг унагаж ч болох
байх.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

Нийслэлд барьцаалан зээлдүүлэх газар буюу ломбард олон. Сүүлийн үед
ломбардаар үйлч­лүүлсэн иргэд барьцаанд тавьсан эд зүйлээ авч чадахгүй алдах тохиолдол
ихэс­сэн гэнэ. Хотын төвд тэр дундаа Монгол Улсын Боловсролын их сургуулийн эргэн
тойронд ийм үйлчилгээ үзүүлдэг газрууд элбэг. Монголд анх энэ үйлчилгээ нэвт­рэхдээ
алт, монетон эд­лэл, мөнгөн аяга мэтийн цөөн тооны эд зүйлийг барьцаанд авч мөнгө
зээл­­­дүүлдэг байсан. Гэтэл одоо ломбард төрөлжих бол­жээ. Ялангуяа хо­тын гэр
хорооллууд бо­лон оюутнууд ихээр хол­хилддог гудамжнуудад төрөл бүрийн зүйл барь­цаанд
авдаг “Үнэлгээ өн­дөр, хүү бага” гэх уриатай ломбардууд олон байна.

Гар утас, нотебүүк л барьцаанд авдаг газарт очлоо. Ломбардны жижиг­хэн
дөрвөлжин цонхоор эзэнтэй нь ийн ярилцав.

-Утас
барьцаанд авч байгаа юу?

-Ямар утас.

-Ямар
утас авдаг юм бэ?

-Smartphone, android.

-Samsung
S5?

-Алив үзье. Хэдийг авах юм?

-200
мянган төгрөг.

-Хэдийг авмаар байна?

-Дээд
тал нь хэд хүрэх вэ?

-Үнээ хэл.

-Тэгвэл
Samsung S2 хэд вэ?

-Үзье. (Гар утсыг эргүүлж тойруулж үзэж байгаад) 80 мянга гэлээ.
Ингэж ярилцаж байх зуур ломбардаар үйлчлүүлэхээр дараагийн хүмүүс ирж зогссон учир
тэндээс гарав.

Гар утасны худалдаа үйлчил­гээний “Тэди” төвд ломбарднаас ирсэн утас
зардаг ченжүүдийн лангуу байдаг гэнэ. Дээр дурдагд­сан Samsung S2 утас тус төв дээр
эдэлгээнээсээ хамаарч 230-280 мянган төгрөгийн ханштай байгаа юм байна. Хэрвээ уг
утсыг 80 мянгаар барьцаалаад алдлаа гэж үзвэл тухайн ломбардынхан хүү, алданги зэргээ
нэмж тооцоод гар утасны ченжүүдэд бөөндчихдөг аж. Ийм замаар гар утасны зах зээлд
ломбарднаас хуучин утас нийлүүлэгддэг юм байна.

Номын ломбард гэх хаяг олж харлаа. Байрлаж байсан төв нь түр хаагдсан
учир уг ломбард үйлчилгээгээ зогсоочихож. Энэ хавьд наймаа хийдэг, ойр орчмыг цэвэрлэдэг
ТҮК-ийн ажилчдаас уг ломбардны талаар тодрууллаа. “Уг нь ажилладаг юм. Ойрд ажиллахгүй
байгаа. Оюутнууд их үйлчлүүлдэг. ШУТИС-ийн оюутнууд, анагаахын охид хичээлийн холбогдолтой
ном сурах бичгээ тавьдаг гэсэн” гэцгээв. Гудамжинд ном зардаг эмэгтэй “Дээр үеийн
ховор, үнэтэй номууд барьцаанд авдаг гэсэн ш дээ, “Монте Кристо гүн” ч юм уу, Жюль
Верний “Усан доогуур 20 мянган бээр аялсан нь” гэх зохиолууд. Хүмүүс их үйлчлүүлж
байгаа харагддаг” хэмээсэн юм.

Багшийн дээдийн эргэн тойрны ломбардуудаар ороход ямар ч байсан үйлчлүүлэгчгүй
харагдсангүй. Гар утас, зөөврийн компьютер, note, зургийн дижитал аппарат гээд өөрт
байгаа эд зүйлээ ломбардны эзэнд харуулж үнэлгээг нь сонсохтой олон таарлаа.

Гэрэл зургийн аппаратны лом­бар­даар ортол оюутан бололтой хоёр залуу
note-өө ямар үнэ хүрэ­хийг нь асууна. “600 мянга хүрэх үү” гэж лавлана. Ломбардны
зээл­дүүлэгч “Яг барьцаанд тавина гэвэл хүрэх үнийг нь хэлье. Тавихаар болбол ирээрэй”
хэмээнэ.

Canon 1000 D загварын аппаратыг 150 мянгаас илүү үнээр авахгүй гэнэ.
Учир нь аппаратны үйлдвэрлэгчээс гадна дагалдаж ирэх хэрэгсэл, дуран, овор хэмжээ,
хүчин чадал зэргийг нь нарийн хараад үнэлдэг аж.

Гэрэл зураг сонирхогчид аппа­рат худалдаж авахдаа эхлээд ломбардуудаар
явж гайгүй үнэтэй, үзүүлэл­т сайтай аппарат асуудаг гэнэ. Тэгээд үнэ, санал нийлбэл
худалдаж авдаг аж. Иргэдийн барьцаанд тавьсан эд зүйлээс аппарат, зөөврийн компьютер
их орхигддог гэнэ. Оюутан залуучууд эд зүйлээ өндөр үнээр барьцаанд тавихаараа эргэж
ирж авах магадлал нь бага байдаг аж. Тийм болохоор ломбардаар ирж үйлчлүүлж байгаа
хүмүүсийн байр байдал, ажил төрөл гээд бүхнийг нь сайн аждаг хэмээцгээнэ.

Хулгайн эд зүйл барьцаанд авдаг, хулгайн бүлэглэлтэй хамтран ажилладаг
гэх ломбардууд байдаг тухай холбогдох газруудаас нь мэдээлдэг. Гэтэл ломбардууд
үүнийг эрс эсэргүүцэж “Бид хуулийн хүрээнд, тогтоосон дүрэм журмаа баримтлан ажилладаг.
Ломбард гэхээр хүний юмыг бага үнээр авчихаад ирж авахгүй бол тэр дор нь зарчихдаг
гэж хараад байдаг. Гэтэл хугацаа нь хэтэрсэн эд зүйлийг зарах нь тийм ч элбэг тохиолддоггүй.
Хуучин эд зүйлийнхээ хүүг сунгуулах хугацаа нь дуусаад сар болоход ломбардны орлого
болгодог байсан бол одоо хүлээлгийн хугацаа өөр болсон. Ломбардны үйлчилгээний нөхцөл
харьцангуй уян хатан болчихсон” хэмээн тайлбарлаж байлаа. Ломбардны сарын хүү
6-8 хувь байгаа бөгөөд нэг грамм алтыг ойролцоогоор 60 мянга, монетыг 32 мянган
төгрөгөөр тооцож байгаа аж.

Ломбардны үйлчилгээг зохих стандартын дагуу хүргэдэг, энэ салбарт
олон жил ажиллаж холбог­дох газруудаас өргөмжлөл, сайшаал хүртсэн ломбардны сүлжээнүүд
бий. “Начин заан”, “Сайн” зэрэг лом­бардуудыг нийслэлчүүд төдийгүй хоттой ойр байдаг
орон нутгийнхан анддаггүй аж. Учир нь иймэрхүү ломбардуудад юмаа үлдээхэд дараа
нь санаа амар байх боломжтой гэж үздэг юм байна.

“Сайн” ломбардны хүлээлтийн хугацаа нь хоёр сар буюу 60 хоног байдаг
юм. Тухайн үйлчлүүлэгч эд зүйлээ эднийд өгчихөөд хүүг нь өгч сунгуулж чадахгүй бол
хугацаа нь дууссан өдрөөс эхэлж 60 хоног хүлээдэг аж. Хэрвээ зээлдэгч гэрээт хугацаанд
мөнгөө тушаалгүй, эд зүйлээ орхивол Монгол Улсын иргэний хуулийн 181 дүгээр зүйлийг
үндэслэн, хугацаа хэтэрсэн 60 дахь өдрөөс барьцааны зүйлийг борлуулж, аж ахуй нэгжийг
хохиролгүй болгодог юм байна.

Үйлчлүүлэгчдэд зориулаад зээлийн хүүгийн хүснэгтийг дэлгэрэнгүй тавьчихаж.
Хэдэн төгрөгийн зээл авбал ямар хүү төлөх талаар бичжээ. Автомашин, алт, монетон
эдлэл, хуучны мөнгөн аяга, эдлэл, 1.25х2 метрээс том хэмжээтэй, угааж, арчаагүй
хананы хивсийг барьцаанд авдаг аж. Энэ ломбардаар үйлчлүүлж байсан гоймонгийн бизнес
эрхэлдэг М гэх залуу “Мөнгө гэнэт хэрэг болох үед гардаг. Тэр бүрийд би иймэрхүү
найдвартай ломбардуудад алтан бөгжөө барьцаалаад мөнгө авчихдаг юм. Зарим хүмүүс
ломбард гэхээр буруу ойлгоод, түүгээр үйлчлүүлж байгаа хүмүүсийг нэг л биш гэж хараад
байдаг юм. Би гадаадын олон орноор явж үзсэн. Баруунд ийм үйлчилгээ байдаг шүү дээ”
хэмээгээд “Би ломбардаар байнга үйлчлүүлдэг” гэлээ.

“Начин заан” ломбардаар байн­га үйлчлүүлдэг төрийн албан хаагч, бизнесмэнүүд
ч байдаг гэнэ. Банкнаас зээл авахаар олон бичиг баримт цуглуулж, хоног алддаг бол
ломбардыг илүү шударга буюу шуур­хай гэж үздэг юм байна. Гэхдээ эд зүйл барьж орж
ирсэн хүн бүрээс юмыг нь хүлээж авахгүй. Мөнгө санхүүтэй харьцдаг мэргэжлийн хүмүүс
учир үйлчлүүлэгчээ тандах мэдрэмжтэй болчихсон байдаг болохоор буруу гараар орж
ирсэн эд зүйл тэр бүр ирдэггүй аж.

Барьцаанд үлдээсэн үнэт эдлэ­лийг харуул хамгаалалт, дохиололтой
газарт найдвартай хадгалдаг учир энд тэнд, байшин­гийн булан, тохой, подвальд байдаг
ломбардуудаас найдвартай, үүгээрээ ялгардаг гэцгээж байв.

Ер нь жилийн дөрвөн улирлын турш ломбард үйлчлүүлэгчээр тасраад байдаггүй
ч энэ хаврын хувьд үйлчлүүлэх хүний тоо татруу байгаа гэнэ.

 “Агь” ломбардны эзэн “Зөвхөн
ломбард ч биш хаа сайгүй л эдийн засгийн хямралд өртчихөөд байгаа юм биш үү” гэж
ярилаа.

Ломбардаар үйлчлүүлэгчдийн тоо цөөрөхийн зэрэгцээ, барьцаанд үлдээсэн
эд зүйлээ орхих, буцааж авахгүй байх тохиолдол их гарч байгаа гэнэ. Хүүг нь сунгуулаад,
гэрээгээ шинэчлээд явбал уг нь эд зүйлээ алдах эрсдэл байдаггүй аж. Гэтэл иргэд
хүүгийнхээ мөнгийг төлж чадахааргүй хямарчихаад байгаад ломбард ажиллуулдаг хүмүүс
эмзэглэж байна. Ломбардууд тухайн эд зүйлийг хууль, дүрмийн дагуу үнэлж хүлээн авдаг
бөгөөд иргэдэд дарамт болох хэмжээний их хүү нэхэж, хэцүү байдалд түлхдэг­гүйгээ
сануулж тухайн эд зүйлийг барьцаалаад зах зээлийн ханшаар үнэлэгдэх үнийн дүнгийн
90-93 хувьтай тэнцэх хэмжээний бэлэн мөнгийг олгодог хэмээн тайлбарласан юм.

Сүүлийн үед LCD зурагт, богино долгионы зуух, гэрийн суурин компьютер,
модем зэрэг цахилгаан бараа барьцаалдаг газрууд ч гарч ирэх болсон гэсэн.

Д.САРУУЛ

Гэрэл зургуудыг Г.ЛХАГВАДОРЖ

УИХ-ын чуулганы хуралдаанаар 
УИХ-ын гишүүн сайдын албыг давхар хашихгүй гэсэн  Ерөнхийлөгчийн оруулж ирсэн хуулийн төслийг хугацааны
хувьд өөрчилсөн МАН-ын хувилбар дэмжигдчихлээ. 
Ардын намынхны хүслээр ирэх долдугаар сарын нэгнээс давхар дээлийг дан болгох
магадлал өндөр болов. Ардын нам гэлтгүй  Шинэчлэлийн
Засгийн газарт багтаж байгаа сайд, Шударга ёс эвслийн зарим гишүүн, Ардчилсан намын
зарим гишүүн ч дан дээлтэй байхыг дэмжиж, үүнийг нь ирэх долдугаар сарын нэгнээс
хэрэгжиж эхлэхээр олонхи нь буюу нэг хүний саналын илүүгээр кноп дарчихлаа. Ардчилсан
намаас Х.Баттулга, Ж.Батзандан, Р.Бурмаа, М.Зоригт нар давхар дээлтэй байхын эсрэг
кноп даржээ. Ардчилсан намд үе үед л иймэрхүү баг алаач нар байсан. 1996-2000 оны
хооронд дөрвөн ч Засгийн газар огцруулсан гашуун туршлага нь сургамж болсонгүй.
Тэр үед Хөдөөгийн фракцынхан  гэдэг хэдэн
нөхдөөс эхлээд л Ардын намынхантай ашиг сонирхол нэгдээд намаараа ч, төр засгаараа
ч тоглосон.  Одоо тэдний ихэнх нь улс төрдөө
буюу намдаа хэн ч биш болсон. Харин өчигдрийн хувьд Ардчилсан намаас нөгөө талд
“ажилласан” нөхдийг ажиглаад байхад бүгд өөр намын угшилтай аж. Х.Баттулга гэхэд
Эх орон намаас, М.Зоригт Иргэний зориг,  
Ж.Батзандан Иргэний хөдөлгөөний намынх. Харин  Р.Бурмаа тойрогт биш жагсаалтаар УИХ-д орж ирсэн.
Хүний хүүхэд хүрэн бөөртэй гэгчээр тэд Ардчилсан намыг засаг барих үед ийнхүү хүнийрхүү
хандлаа. Хэний хүчинд өдий зэрэгтэй яваагаа бодох л асуудал.   Уг нь АН-ын бүлэг чуулганы хуралдааны өмнө  маш сайн хайрцаглаж жин тан болгоод нэгдсэн хуралдаанд
орсон юм билээ. Намын бүлгийн хуралдааны 
өмнө Шонхор фракцынхан хуралдсан байна лээ. Яах гэж тэгж фракцлан хуралдсан
нь нэгийг бодуулах биз. Үр дүнгээс харсан ч, 
авсан мэдээллээс дүгнэсэн ч  Шонхор,
МоАХ  хоёр  тохироо хийж. Ашиг сонирхол нэгдэж гэмээр. Тэд
бүлгийн хуралд орохдоо өөр намын хайрцагт багтчихсан байж. Хэдэн хүн дан дээлтэй
болгоход манай фракцаас кноп дарах уу, хэн байхав гээд л тохирчихно. Бүгдээр эсрэг
санал өгвөл бас муухай л даа. Тэгэхээр тоо бодчихсон л хэрэг. Нэг их хэцүү бодлого
биш. Ардын намынхан дээр хэдийг нэмбэл манайх ялагдах уу гээд л болоо.

    Одоогийн Засгийн газраас
давхар дээлтэй халууцаад байгаа нь ганц Х.Баттулга сайд л бололтой эсрэг санал өгсөн.
Нарийн дээрээ дээлэндээ халууцсандаа биш, ашиг сонирхлын зөрчлөөс нь болсон биз. 

Одоо байдал яах вэ. Ерөнхийлөгч санаачилсан хуулиа татаж авах, эсвэл
хориг тавих. Ерөнхийлөгчийн   санаачилсан
хууль нь хугацааны хувьд анх оруулж ирснээс нь өөрөөр болбол хуулийн төслөө татаж
авна гэж ярьсан байсан. Учир нь Ерөнхийлөгч тэмээг бурантаглаад ороод ирээ гэхэд
нь ямаа болгоод нөгөө тэмээ чинь гээд сууж байгаатай адил боллоо. Ингэтэл нь өөрчилсөн
хойно Ерөнхийлөгч “Энэ миний санаачилсан хууль биш байна” гээд буцааж болох юм.  Харин хориг тавихын хувьд гуравны нэг  нь хүлээж авсан тохиолдолд л бүтэлтэй болно гэсэн
үг. Тиймээс АН-ынхан үүнд найдаад амар амгалан байж ч болох юм. Анхааруулж хэлэхэд
айхтар эрт баярлаж хэрэггүй шүү. Байдал яаж ч эргээ билээ. Хэдийгээр эцсийн хэлэлцүүлэг
үлдсэн ч  байдал  өөрчлөгдөх үү. Өнөөдөр АН өөрийн намын зарим хүнийг  нь таньж авлаа. Бүлгийн хуралд огт эсэргүүцээгүй
хэрнээ чуулганы хуралдаанд ороод эсрэг кноп дарна гэдэг бол намаасаа урвалаа л гэсэн
үг. 

МАН-ынхны хүсээд  байгаагаар  Үндсэн чиглэлийн хэдэн яамны сайд нар л хэвээр
үлдэж бусад нь дан дээлтэй болох нь. Харин Ерөнхий сайдын хувьд давхар дээлтэй байж
болно. Угтаа Үндсэн хуулиар УИХ-ын гишүүн Засгийн газрын гишүүн байж болно гээд
заачихсан ч өнөөдөр тоогоор хязгаарлаад оруулж ирж байгаа нь асуудал юм.  Мэдээж АН 
байдал өөрөөр эргэвэл Үндсэн хуулийн Цэцэд хандана биз. Гэхдээ Н.Алтанхуяг
амгалан байх боломжгүй. Учир нь З.Энхболд, Х.Баттулга нар тохирч бүр цаашлаад МАН-тай
тохироо хийсэн бол  эхний алхам хугацааг наашлуулахыг
дэмжиж цаашлаад Засгийн газрыг огцруулах дараагийн акцаа хийнэ. Засгийн газрын дараагийн
хувилбарыг МАНАН болгох зорилго Ардын намынханд мэдээж байгаа. Энэ тохиолдолд ханцуй
доторх наймаа аль хэдийнээ явагдаад эхэлсэн байж болох.

Засгийн газрыг дан дээлтэй болгож нэлээдгүй сайд өөрчлөгдөх нь тодорхой
болох нь. Өчигдрийн санал хураалтын дүнгээс харахад  үндсэн чиглэлийн яам удирдаж байгаа сайд нар буюу
Гадаад харилцаа, Батлан хамгаалах, Сангийн яам, Байгаль орчин, ногоон хөгжлийн яамнаас
бусад яамдыг толгойлж байгаа хүмүүс солигдоно. Засаг нэгэнт хөдөлж, эхэлбэл МАН
болон АН-ын зарим нөхөд тэр бүү хэл Шударга ёс эвслийн нөхөд яаж ч магад.  Зүгээр сууна л гэж байхгүй. МАН Засгийн газрыг
огцруулах тухай өргөн барина. Одоо хэдийгээр Ерөнхийлөгчийн алхмыг хүлээж суугаа
ч ирэх долоо хоногт ирнэ гэсэн Ерөнхийлөгчийг дахин нэлээд хоног хойшлуулан эмчлүүлэх
мэдээлэл  сонсогдов. Мөн Засаг огцрохгүй гишүүдэд
нь өөрчлөлт орлоо гэхэд Ардчилсан нам дотор фракцуудын дайн дахиад л өрнөнө.   Эдийн засаг хүндхэн байдалтай, дээр нь ид бүтээн
байгуулалтын үед ийм улс төр хийж байгаа нь Ардын нам болон Ардчилсан намын зарим
нэг хувь хүнд л ашигтай тусна.  Үлдэх хүнээр
ачаа бүү татуул гэдэг шиг  тэртэй тэргүй хуулиар
ажлаа өгөх болж байгаа учраас бүтээн байгуулалтын энэ цаг үед халаагаа өгөх сайд
нар сэтгэл гаргаж ажиллах уу. Ийм үед   засгаараа
тоглоод байвал хэн хожно хэдхэн хүнд  л хожил
ирнэ. Хэн хохирно, ард түмэн л хохирно.

Гэхдээ Ардын нам болон Ардчилсан нам,  Шударга ёс эвслийн ашиг сонирхолдоо хөтлөгдсөн
 нөхдөд бол ард түмэн яах нь падгүй хэрэг
бололтой.

 Хууль гаргаж Засгийн газрыг
огцруулдаггүй.   Засгийн газрыг огцруулахыг
санал хураалтаар шийддэг. Ер нь аль ч зүйлд гарц гаргалгаа, гэрэлтэй тал байдаг.
Ерөнхий сайдынхаа үүрэг даалгаварт хэрүүл хийх биш, ёсолж гараад ажлаа шуурхай гүйцэтгэдэг,
тийм кабинет бүрдэх сайн тал байна. Учир нь УИХ-ын гишүүн гэж улстөржиж, барьцаалах
асуудал байхгүй болно.