Ажиглаад байхад гадны орнуудад архинд орсон, ажилгүй хүн хэн ч биш болон хувирдаг. Энэ тухай өгүүлсэн кино, ном зохиол ч бишгүй. Аяндаа нийгэм нь шахаад, гишгэх газаргүй болгодог учраасиргэдийнх нь ухамсарт ажилгүй, архи залгилж, арчаагүй царайлж хэвтэх бодол суудаггүй. Чухамдаа иргэдээ ядуурал руу тэмүүлэх үзлээс хол байлгах менежментийг сайн хэрэгжүүлдэг учраас л гадаад орнууд дэлхийн өндөр хөгжилд хүрсэн байх. Солонгост эр нөхөр нь ажилгүй болбол тэр гэр орон сүйрдэг. Ажилгүй болсон эрд итгэдэг хүн, зээл олгодог банк олддоггүй. Эхнэр, хүүхдэд нь нүүр хийх газар, үг солих найз нөхөргүйүйлээ үзэж, нус нулимстайгаа хутгалдаж байгаа тухай бидний үздэг солонгос кинонд гардаг. Нэг сонирхолтой жишээ хэлье. Солонгосын Пусан хотын Саха дүүрэгт амьдардаг солонгос нөхөртэй эмэгтэйчүүд жагсаал хийжээ. Яагаад гэхээр тэдний нэг нь солонгос нөхөртөө зодуулж амь эрсэдсэн юм байна. Нэг талаас түүний дурсгалыг хүндэтгэх, нөгөө талаас эмэгтэйчүүдийн эрхийн төлөө дуугаа нэгтгэж байгаа нь тэр. Энэ үедВьетнамынөдөр тутмын сонинууд “Солонгос эрчүүд боловсрол багатай, эдийн засгийн хувьд баталгаагүй, ажилгүй, архи тамхи хэрэглэдэг, нийгэмд төлөвшөөгүй эрчүүд байдаг. Тийм учраас вьетнам хүүхнүүдээ солонгосчуудтай гэрлэхийг хориглох хуультай болъё” гэдэг нийтлэлүүд бичиж байжээ. Энэ нь зөвхөнвьетнамчуудын эмэгтэйчүүдээ бодож олсон санаа хэдий ч үнэндээ дэлхийн улс орон болгонд л хэрэгтэй хууль байгаа биз.
Японд ялгаагүй ээ. Архинд толгойгоо мэдүүлсэн эрчүүдийг хэн ч тоодоггүй. Нийгэм гадуурхана. Үр хүүхдүүд нь сургууль дээрээ “Архичны хүү, арчаагүйядуу айлын хүүхэд” гэжшоглуулна. Эхнэр нь улаа эргэтэл яваад дэмжлэг эс олно. Хэний ч өмнө яаж ч бөхөлзөөд архичны эхнэр тул зээл авч чадахгүй, ажил олдохгүй. Япончууд хэзээний хатуу зарчимтай ажилсаг ард түмэн. Тэр байтугай хүүхдүүд ангидаа давтлага хийж байх тэр цагт нэг ньдотуур байрандаа унтаад үлдвэл сургууль даяараа гадуурхана. Залхуу хойргоор нь дуудаж шараа болгодог тухайжишээ байна. Ийм учраас япон хүмүүс архинд дуртай, ажилгүй эр нөхөр, түүний гэр бүл, үр хүүхдийг эвийлж хөөрхийлөхгүй нь тодорхой. Адилхан гар хөлтэй, оюун ухаантайюм бол хөдөлмөрлө, хариуцлагатай, хүний ёсоор амьдар гэдэг шаардлага тавьж, бие биеэ хүмүүжүүлдэг. Үгүй бол ядуусын тоог нэмэгдүүлсэн, улсаа муухай харагдуулж, хөгжлөөс нь хойш татсан хэн ч биш болонхувирна гэдэг сануулгыг нэг нэгэндээ хатуу өгч чаддаг ард түмэн.
Америк ч адил. Ядуу байхыг үзэн яддаг улс. Гэрийн эзэн ажилгүй, архи уухаас өөрийг мэдэхгүй бол аягатай хоолтой нь ярьчихдаг.Архи уудаг бол машин барих эрхгүй.Ажилгүй, ааш авир тааруу бол зээл авах боломжгүй.Энэ мэтээр арчаагүй америк хүний сайхан амьдрах боломж бүрийг нийгэм нь өөрөө хазаарлаад өгчихдөг. Америк хүүхдүүд аав, ээж, ар гэрийнхээ асуудлаас болж сургууль дээрээ гадуурхагдахыг тэвчиж чаддаггүй. Хэрэв тийм зүйл болбол манайхны хэлдгээр аав, ээжийнхээ чихнээс “хонх” уяж гомдоллоно. Тийм учраас америк эцэг, эхчүүд хүүхдийнхээ нүүрийг улайлгах зүйл хийдэггүй. Ажилтай, орлоготой, амьдралын өмнө хариуцлагатай байхыг эрхэмлэдэг. Тэр хэрээрээулсынх нь хөгжил ахицтай байдаг биз. Сая дурдсан жишээнүүд бол дэлхий нийтийн ядууралтай тэмцэж байгаа хэлбэр.
Тэгвэл одоо өөрийнхөө Монголыг харъя. Сүүлийн үед эрчүүдийн амьдралд хүлээх үүрэг хариуцлага хумигдсан.Эхнэрүүд нь ажил хийж, амьдралаа авч явдаг болсон тухай яриа их болжээ. Үнэний хувьтай учраас л яригдаж байгаа. Хамгийн гутармаар нь архиар хоол хийж, хэлээ хөндлөн зуусан ажилгүй тэнүүлчдийн тоо толгойтой үснээс ч их болчих гээд байгаа нь юм. Амьдрал нь жаахан л бартаа саад гарвал гутарсандаа архи ууна. Гэвч тэдэнд нийгмийн ямар ч дарамт, шахалт алга. Ажилгүй бол төрөөс халамж авчихна.Ах дүү нар харж үзнэ. Эсвэл эхнэр ажил хийчихнэ гэдэг тайвширна. Үгүй бол гудамжаар нэг хэвтэх хогноос мөнгө болох хаягдлыг нь түүгээд архиа уучихна. Өнөөдөр айлын нөхөр архинд орвол аав, ээж нь юм хэлдэггүй. Архи ууж, ядуурсан хүнд хариуцлага тооцох тухай хууль байхгүй. Авааль эхнэр нь үглэдэггүй. Үр хүүхэд нь ичдэггүй. Хөршүүд нь тоодоггүй. Ингэж л байдаг юм гэсэн хандлагаар аж төрдөг. Эсвэл өөрийнх нь гэрт адилхан архи уудаг, ажилгүй нэгэн байгаа болохоор дөжирчихдөг биз.Хэлэх, айх зүйлгүй болсон учраас архичин, ажилгүй, ашиг орлогогүйгээсээичих бодол хэнд ч төрдөггүй. Иймамьдрал эцэстээ монгол айлуудыг ядуу гэдэг ангилал руу оруулчихаад байна. Энэ бол архичин, ажилгүй, хариуцлагагүй байх нь гэм гэдэг ойлголтыг иргэдийнхээ толгойд суулгаж чадаагүй Монголын нийгмийн алдаа.
Элдэв оёг гажигтай малыг сүрэг нь гадуурхан шоовдорлодог сүргийн сэтгэхүй гэж бий. Энэ бол сул дорой нэгнээсээ салж сүргээ “цэвэрлэж”, хүчирхэг үлдэхийн төлөөх сэтгэхүй гэдгийг хүн төрөлхтөн тайлбарладаг.Үгүй аваас оёгтой мал хамгийн түрүүнд чонын хоол болдог байгалийн жам ч байна.Хүн ч ялгаагүй. Ажилгүй, амьжиргаагүйхүний тоо өсөх тусам улс нь хүчгүй, хөгжилгүй болдог учиртай. Тиймээс архи ууж, ажилгүй болсных нь төлөө нийгэм гишгэх газаргүй болтол нь хавчдаг. Харьцдаг хүнгүй, оруулдаг газаргүй болгодог. Огло харайн босч ажил хийтэлэхнэр нь үглэдэг,үр хүүхэд нь өдөр шөнөгүй гомдоллодог байх хэрэгтэй. Тэгж байж хүн бүр ажлын төлөө тэмцдэг, архинаас татгалздаг сэтгэхүйтэй болно.Уг нь ажил хийнэ гэдэг тун энгийн ойлголт. Энд дарга, сайд болохыг хэлсэнгүй. Төрийн албанд ажиллаж, цагаан захтан болох тухай ярьсангүй. Эсвэл заавал тэрбумтан болохыг ажилд тооцно гэсэнгүй. Хүний гутал тослох, тав, арван чихэр ширхэглэн худалдах, гудамжинд жин тавиад суух ч ажил. Чадлынхаа хэмжээнд дөрвөн мөчөө хөдөлгөж, хоногийн хоолныхоо төлөө зүтгэж яваа бүхэн ажил хийж байгаад тооцогдоно.
Харамсалтай нь ийм дүр зураг манайд ховор юм.Тиймээс гудамжинд багшрах архичдын бүлэг өдөрт нэг гишүүнээр хүрээгээ тэлж байна. Нэг шинэ архичин хамт олонтой болчихсон, баяр хөөрөөр бялхан архиа залгилж зогсохүзэгдэл хавтгай. Усандаа шумбах загас шиг архиндаа живсэн архичид хотын булан тохой болгонд тэрийж хэвтэх нь хаа сайгүй.Тэд архи уух мөнгөө олдог хэрнээ амьдралаа тэжээх ухаанаа олохгүй явна.Архи уухыг ажлаа болгосон ийм хүмүүсийг хариуцлагатай, орлоготой байлгах бодлого Монголд хэрэгтэй. Шоргоолж бүхэнхөдөлмөрлөхөд үүрээ засдаг шиг хүн болгонажилтай байхыг бодож тэмүүлдэг болбол Монгол Улсад асар ихийг бүтээнэ. Ажилтай байхын тулд эвтэй байх шаардлага хүн бүрт тавигдана. Ингэсэн байхад Монгол хөгжинө.
Үгүй юм аа гэхэд гадаа гудманд шинэ архичин нэмэхгүйн тулд төр тусгайлан хууль батлах шаардлага тулгарчихаад байна. Хошноор хэлэхэд архи ууж, ажилгүй болж, ядуурсных нь төлөө ташуурддагсан бол яалаа гэж Монгол ийм байдалд орох билээ. Гэтэл ажилгүй хүмүүсийг “ташуурдах нь” битгий хэл шагнах дайны юм болж байна.Ядарсан амьтан хэмээн хошуу дэвсч, тусламжийн аян өрнүүлэх үзэгдэл хавтгайрлаа.Нийгэмд тодрох гэсэн хүмүүс ядуучуудыг түүж аваад эвийлж хөөрхийлдөг боллоо. Тэгснийхээ хүчинд баатар мэт өргөмжлөгддөг болов. Ард түмэн ч ядуу байхын төлөө уралдан, тэмцэлдэж байна. “Би тэрнээс илүү ядуу байхад надад тусламж өгсөнгүй” гэдэг хэл ам, хэрүүл зарга хийдэг боллоо. Бидний улсаараа ядуу байхын үндэс ердөө л энэ. Тиймээс ядуурвал, архи уувал хохино шүү гэдэг сэтгэл зүйн ташуур өгдөг бодлого монголчуудад хэрэгтэй.Энэ лнийгэм хөгждөг олон нууцын нэг юм шиг байна.
Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ