Эрдэнийн дээж элс, ургамлаас нь энэ бие тэжээгдэж, усны дээд, уулс талаас нь уянга сэтгэлээ хөглөж хүн болсон элгэн дотно нутаг минь. Хаа ч, хэзээ ч сэтгэлд бодогдож, зүүдэнд үзэгднэм. Зовох цагт сэтгэл ариусгаж ээжийг орлоно. Жаргах үес сэрэмж бүү алд гэж салхин жимбүүрээр санаа бодолд шивнэнэ. Ай, сайхан Загийн гол, Залаа-Чандмань овоо, хаан Чингис их цэргээ авч очин Их Монгол Улс байх уу, Найман аймаг байх уу хэмээх түүхэн дэнсийг тэнссэн эх сайхан нутаг минь. “Монголын нууц товчоо”, Лу “Алтан товч” зэрэг Монголын тулгар түүхэн сурвалжуудад Заг-Байдрагийн голын Хүрэн бэлчрийн тухай хэдэнтээ дурдсан нь уугуул суугуул түмний унага даагаа уралдуулж, адуу малаа адгуулсан алтан чиг нутаг мөн билээ. Хүрэн бэлчирт их хааны есөн өрлөгийн хамт босгосон гэрэлт хөшөө, мөн Чингис хааны их цэрэгтэйгээ хоноглосон Цагаан эрэгт нутгийн хүү Намбарын Түмэнжаргалын авчирч сүндэрлүүлсэн хөшөөд оршин бий. Манай сум бол Сайн ноён хан аймгийн Эрдэнэ засгийн хошуу хэмээн нэрлэгдэж асан халхын ууган хошуудын нэг. Богд хаант Монгол Улсын Олноо өргөгдсөн онуудад энэ нэрээр тэмдэглэгдсэн. Засагт ханы Цахиур Төмөр “Эрдэнэ засгийн унага нь эрвэлзүүлэнхэн жороо доо. Элст манхан нутагтай даа, эмгэн буурал ээжтэй дээ” гэж хангинуулан хүнгэнүүлдэг чинь манай нутгийн тухай дуу юм. Мөн “Сэрэлт” кинон дээр “Талын таван толгой” гээд жингэнүүлдэг бүсгүй чинь миний нутгийн алдарт дуучин Сүхийн Доной. Заг сум 1924-1928 онд Цэцэрлэг Мандал уулын аймгийн Богд хайрхан Уулын хошуу, 1929-1931 онд Цэцэрлэг мандалын аймгийн Богдмарал уулын хошуу гэх болсон түүхтэй. Богдмарал Уулын хошууны Чандмань сум нь Заг гол сум байсан ба даргаар Эрэндоо гэж хүн ажиллаж байсан гэдэг. 1934-1941 онд Архангай аймгийн Заг гол сум болж улмаар 1941 онд Баянхонгор аймаг шинээр байгуулагдахад Архангай аймгаас шилжин ирсэн зургаан сумын нэг нь Заг гол сум байжээ. Заг сум өргөн уудам нутагтай, 14 багтай, мянга гаруй өрхтэй, 4185 хүн амтай байжээ.

Манай сумын нутаг дэвсгэрт Хадат, Шорвогт, Оорцог таван толгой, Ар нарийн, Жаргалант хөндий, Дулаан жалга, Туруут, Хатавч, Үнхэлцэг зэрэг газарт хорь гаруй сүг зураг, агуйн бичиг байдгийг “Хонгор нутгийн өв соёл” номд Ж.Саруулбуян доктор дурдсан байдаг. Мөн Хиргистэйн аманд дөрвөн талдаа 18 буган сийлбэртэй хөшөө, Өвөр Бумбатын аманд хүн чулуун хөшөө хоёр, Хадатын эхэнд хоёр чулуун хөшөө, Шорвогтын Гурван нартын амны хөшөө чулуу, олон тооны хиргисүүрүүд гэхчлэн түүх дурсгалын газар олон бий. Лүнгийн багийн буган чулуун хөшөөдийг хүүхэд ахуй насандаа хөдөлмөр зусланд гарсан ангийнхан маань очиж үзэх их дуртай сан. Бүр хөдөө цайдам нутагтаа эрдэмтэн мэргэдийн судалгаанд ч хамрагдаагүй сүг зурагтай хадад их байдаг. Сүүлийн үед хадны сүг зураг их судлах болсон гүүш Г.Аким абугай очиход дуран дүүрэн зурагтай, дурайтал бичих таамаг нээлт олонтой л ирэх байх. Заг сум Баянхонгор аймагтаа эрдэмтэн мэргэдийнхээ тоогоор эхний гуравт багтдаг нь өвөг дээдсээс уламжилж ирсэн нутаг устай нь холбоотой биз ээ. Манай сумаас Ардыг гэгээрүүлэх яамны сайд Цэндийн Баттөмөр, Цэндийн Намсрай, Бямбын Даваасүрэн нар төрсөн байх жишээтэй. Харамсалтай нь хэлмэгдлийн хар шуурган жилүүдэд цэл залуухан сайд Баттөмөрийг хилсдүүлсэн гунигт түүх бичээртэй үлджээ.

Баянхонгор аймаг ардын уран зохиолч ганцхантай. Тэр нь манай сумын уугуул, Д.Нацагдоржийн болон Б.Ринчений нэрэмжит шагналт зохиолч, яруу найрагч, соёлын гавьяат зүтгэлтэн Тангадын Галсан багш шүү дээ. Хорь ч хүрээгүй насанд минь хонины бэлчээрээс хот хүрээнээ авчирч гэр орондоо суулган, эрдмийн их өглөг хайрласан ачийг нь насад үл мартнам. Баянхонгор гарын таван хуруу шиг цөөн академичтайн нэг нь академич, шинжлэх ухааны доктор, профессор Барнасангийн Пүрэвсүрэн юм. Академич Б.Пүрэвсүрэн бол Монголын Химийн нийгэмлэгийн ерөнхийлөгч, ШУА-ийн дэргэдэх химийн шинжлэх ухааны докторын зэрэг хамгаалуулах зөвлөлийн нарийн бичгийн дарга, Байгаль орчны сайдын дэргэдэх эрдэмтний зөвлөлийн гишүүн зэрэг олон сонгуульт ажилтай нэгэн. Заг сумаас шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн, хэл шинжлэлийн ухааны доктор, профессор Бямбажавын Пүрэв-Очир, нийгмийн ухааны доктор, профессор, гавьяат багш Сүрэнхорлоо, эдийн засгийн ухааны доктор Юмдалын Адьяа, Баясгалангийн Ганбат, шинжлэх ухааны доктор, профессор Жанцангийн Бат-Ирээдүй, Болдуухайн Оюун-Эрдэнэ, газар зүйн ухааны доктор Жанчивын Авхинсүх, гео экологийн ухааны доктор Пунцагийн Чимэд, Ламчингийн Мөнхнасан, физикийн ухааны доктор Хундангийн Отгонбат, ХАА-н ухааны доктор Балжиннямын Цэдэнбал, анагаах ухааны доктор Цэнд-Аюушийн Алтансүх, техникийн ухааны доктор Пүрэвдашийн Мөнхтуяа, малын гавьяат эмч Лувсангийн Доржсамбуу, хүний гавьяат эмч Доржийн Шаравнямбуу нарын бахархалт олон хүн төрөн гарчээ. Монголдоо төдийгүй дэлхийд үнэлэгдэж “Дэлхийн шилдэг удирдагч” цолыг хүртэж байсан хорьдугаар зууны дэлхийн шилдэг сэхээтэн Намбарын Түмэнжаргал, дэлхийн шилдэг удирдагч “Тэрэлж жуулчин” компанийн захирал Доржхорлоогийн Бямбасүрэн нараараа Загийнхан бахархдаг. Н.Түмэнжаргал эдүгээ говийн баавгай мазаалайг хамгаалахын төлөө мэдлэг чадвараа зориулж явна.

Энэ нутгаас улсын аварга малчин гэхэд арван хоёр, алтан хурганы эзэн нэг, аймгийн аварга малчин хорь гаруй, спортын мастер найм, дэд мастер тав, улсын алдарт уяач хоёр, аймгийн алдарт уяач арван зургаа, Сүхбаатарын одонтой долоо, Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одонтой хүн арван найм, Алтан гадас одонтой 76 хүн төрсөн байх жишээний. Буянт сүргийн эзэд маань энэ онд малаа таван төрлөөр өсгөж 173 мянган мал тоолуулжээ. Саяхан Заг сумынхан нутгаа сурталчлах соёлын өдөрлөгийг Баянхонгор аймгийн төвд нижгэр зохион байгуулав. Аймаг, сумдын удирдлагын санаачлага дор соёлын өдрүүдийг “Заг сайхан нутгийнхаа түүх, домгийг хэн сайн мэдэх вэ” уралдаан, сургалт сурталчилгааг түүх нийгмийн багш, сургалтын менежер Д.Ариунтунгалагаар ахлуулсан ажлын хэсэг зохион байгуулсан нь залгамж хойчид оюуны гэрэл тусгасан үйл явдал болж. Ардын уран зохиолч, соёлын гавьяат зүтгэлтэн Тангадын Галсангийн нэрэмжит хүүхдийн яруу найргийн тэмцээнийг Баянхонгор аймгийн “Номун далай” цогцолбор сургууль дээр хоёр үе шаттай явуулж, сүүлийн шатанд 62 сурагч оролцон Баян-Өндөр сумын сурагч, улсын “Хүрэл тулга” яруу найргийн наадмын тэргүүн шагналт өсвөрийн найрагч А.Жадамба, ахлах ангийн ангилалд “Соого Сейко” сургуулийн сурагч, яруу найрагч Дагдангийн Тунгалаг нар тэргүүлэн, дэд байрт Заг сумын сурагч Н.Баярмаа, “Номун далай” сургуулийн сурагч Д.Азжаргал нар, гутгаар байрт “Эрдэнэмандал” ахлах сургуулийн сурагч Х.Сумъяабазар, “Номун далай” сургуулийн сурагч С.Гантуяа нар шалгарч ардын уран зохиолч Билгүүн номч Бямбын Ринчений тухай ном, мөнгөн шагналын эздээр тодорлоо. Ерэн насны даваа өөд мацаж яваа өвгөн найрагч Хонгор нутгийнхаа ирээдүй болсон найрагч охид, хөвгүүдэд дэлхийн таван хэлнээ орчуулагдсан “Өгсүүр замын дуу” ганц шүлгийн номоо гардуулахдаа монхорынхоо хажуу дахь ёнхорт баярын сувд гялалзуулж байсныг дурдах нь зөв байх. Мөн “Гэр бүлийн боловсрол-Гэр бүлийн аз жаргал” илтгэлийг Заг сумын уугуул, “Улаанбаатар” их сургуулийн Гэр бүл судлалын тэнхимийн эрхлэгч, шинжлэх ухааны доктор, профессор Болдуухайн Оюун-Эрдэнэ уншлаа. Хүүхдийн “Тэмүжин” театр дүүрэн сонсогчид оролцож төр улсын тулгуур болох гэр бүлийг аз жаргалтай байлгах чухал хэрэгцээтэй сургалтыг халуун дулаан уур амьсгалаар хүлээн авч сонслоо.

Тэрчлэн шатрын спортын дэд мастер, аймгийн хоёр удаагийн аварга Эрдэнэцогтын Мөнхбаяр, 100 буудалт даамны дэд мастер, аймгийн шатрын дөрвөн удаагийн аварга Доосүрэнгийн Мөнхзаяа нарын нэрэмжит шатрын тэмцээн насны хоёр ангиллаар болж, 60-аас дээш насны ангилалд 26 шатарч оролцон тэргүүн байрт М.Доосүрэн, удаад Л.Энхсайхан, гутгаарт Б.Лхагвасүрэн, 18-59 насны ангиллын тэргүүн байрт спортын мастер Ц.Одонгэрэл, хоёрдугаар байрт О.Хадбаатар, гуравдугаар байрт П.Баттүвшин, эмэгтэй шатарчдын нэгдүгээр байрт Д.Амарсанаа, удаад Д.Хандсүрэн, гуравдугаарт Т.Наранцэцэг нар орлоо. Монгол Улсын мэргэн Шагдарын Мөнх-Одын нэрэмжит шагайн харваан тэмцээний цуваа харвааны төрөлд нийт 117 харваач оролцсоноос Баян-Өндөр сумын харьяат, Монгол Улсын мэргэн Оргодолын Загдсүрэн түрүүлж, Баян-Овоо сумын харьяат, аймгийн хурц мэргэн Доржсэмбээгийн Цэдэвсүрэн удаалан, Шинэжинст сумын харьяат, Монгол Улсын мэргэн Бум-Очирын Батбаяр гурваллаа. Багийн харваа төрөлд 13 багийн 117 харваач оролцсоноос тэргүүн байрт Баянцагаан сумын харьяат, Монгол Улсын мэргэн Сүхдалай ахлагчтай баг, хоёрдугаар байрт Шинэжинст сумын харьяат Монгол Улсын хошой мэргэн Бүрэнтулга ахлагчтай баг, гуравдугаар байрт Заг сумын уугуул, Монгол Улсын мэргэн Шагдарын Мөнх-Од нарын баг шалгарлаа. Аймгийн хурц арслан самбо, жүдогийн спортын мастер Баасангийн Баасанбат, аймгийн арслан М.Батсуурь, аймгийн арслан, жүдогийн спортын мастер Б.Баярсайхан, аймгийн арслан Даваажанцангийн Батбаяр, цэргийн арслан Дашдоржийн Цэрэнтогтох нарын нэрэмжит Үндэсний бөхийн барилдаан тавдугаар сарын 24-ний морь цагт ёслол төгөлдөр эхэлж, аймгийн ИТХ-ын дарга Ц.Отгонбаяр, Заг сумын Засаг дарга Д.Мөнхнасан, ИТХ-ын дарга Т.Нямжаргал нар үг хэлж Аймгийн арслан Б.Баасанбат, Б.Баярсайхан, Д.Батбаяр, цэргийн арслан Д.Цэрэнтогтох, аймгийн заан Жуухааны Баянжаргал, Дагвын Сайнбилэг нарт гүн хүндэтгэл үзүүллээ. Арслангуудын нэрэмжит барилдаанд аймгийн хурц арслан Болдын Эрдэнэхүү түрүүлж, цэргийн арслан Дашдоржийн Цэрэнтогтох үзүүрлэн, шөвгийн дөрөвт аймгийн арслан Чойжингийн Баасанбат, аймгийн заан Батбаярын Жамбалдорж нар үлдэж уран мэхийг уралдуулж, үнэн хүчийг үзлээ.

Монгол Улсын спортын мастер, аймгийн мэргэн Юнрэнгийн Мөнхжингийн нэрэмжит үндэсний сурын харваанд улс, аймгийн цолтой 11, залуу харваач 33, өсвөрийн харваач 19, нийт 63 харваач цэц мэргэнээ сорин оролцсоноос насанд хүрэгчдийн эрэгтэй төрөлд Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумын Б.Амартүвшин тэргүүлж, дэд байрт Баянхонгор аймгийн Галуут сумын харьяат Шүүхийн шинжилгээний харваач, аймгийн хошой мэргэн Б. Мөнх-Эрдэнэ, гуравдугаар байрт Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумын харьяат залуу харваач Ц.Төмөрчөдөр, дөрөвдүгээр байрт Баянхонгор аймгийн Баянхонгор сумын харьяат нэгдүгээр зэргийн харваач Б.Лхамсүрэн, Баянхонгор аймгийн Хүрээмарал сумын харьяат аймгийн мэргэн Н. Баяртайван, эмэгтэй төрөлд Баянхонгор аймгийн Жаргалант сумын харьяат, “Эрдэм” ахлах сургуулийн харваач Ш. Гавьяасүрэн түрүүлж, аймгийн дархан мэргэн Н.Наранжаргал, спортын дэд мастер Л.Мөнхзаяа, Ж. Хашбат, Б.Мөнхшүр удаахь байруудыг эзэлсэн бол хөвгүүдийн төрөлд А. Билгүүнбаяр түрүүлж, О.Бат-Итгэл, Л.Баттулга, Очирхандын Билгүүнтөгөлдөр, Л.Өсөхбаяр шагналт байруудад орлоо. Охидын төрөлд Х.Мөнхжин түрүүлж, Т.Азжаргал, А.Мөнхжин, О.Саруул, Ж.Халиун нар цэц мэргэнээ сорьж үзэгч олныг баясгалаа. Эндээс нэг зүйл анзаарахад Үндэсний сурын спорт сүүлийн жилүүдэд хурдацтай хөгжиж байгаа нь тодорхой байв. Волейболын спортын мастер, 2017 оны софт волейболын улсын аварга Жуухааны Ганчулууны нэрэмжит тэмцээнийг дөрвөн насны ангиллаар зохион байгуулснаас 60-аас дээш насны тэргүүн байрт “Хонгор хайрхан” О.Баатарсүрэн ахлагчтай, дэд байрт Заг сумын Д.Шаравнямбуу ахлагчтай, гуравдугаар байрт “Боргиот” М.Долгорсүрэн ахлагчтай багууд, 50-59 насны тэргүүн байрт Биеийн тамир спортын газрын О.Дашдаваа ахлагчтай, дэд байрт Заг сумын Ж.Баянжаргал ахлагчтай, гуравдугаар байрт “Эрдэм” ахлах сургуулийн Очирбат ахлагчтай багууд орсон юм. Мөн 40-49 насны нэгдүгээр байрт “Эрдэм” ахлах сургуулийн Ж.Батсайхан ахлагчтай, дэд байрт Галуут сумын Баянмөнх ахлагчтай, гуравдугаар байрт Заг сумын Лхасүрэнгийн Ариунболд ахлагчтай багууд, 35-39 насны нэгдүгээр байрт БТСГ-ын Д.Арцад ахлагчтай, дэд байрт “Эрдэнэ мандал” ахлах сургуулийн Батцэцэг ахлагчтай, гуравдугаар байрт Заг сумын Б.Хүрэлбаатар ахлагчтай багууд шалгарлаа.

Спортын уралдаан тэмцээнүүдээс гадна Заг сумынхны бахархал болсон урлаг соёлынхон ч ая дуугаа өргөж ард олноо баясгав. Мэргэжлийн урлагийнхан оролцсон тоглолтыг баянхонгорчууд тасалбар худалдан авч үзсэн бөгөөд үнэхээр олны сэтгэлийг хөглөж, итгэлийн гэгээ хайрласан үзвэр болсон юм. Тоглолтод Ваанчиг эмчийн хүү Батзориг “Хөсөгтөн” хамтлагаа, Дашзэгвэ багшийн хүү Мөнхсайхан “Жонон” хамтлагаа, Заг сумын уугуул, алдарт тууварчин Лодойн ач хүү Г.Пүрэвдагва “Увертюра” хамтлагаа тус тус бүрэн бүрэлдэхүүнээр нь аваачин, урлагийн гайхамшгийг мэдрүүлсэн бол Монгол Улсын соёлын тэргүүний ажилтан, дуучин Даваасүрэнгийн Отгонжаргал, уртын дуучин Пагмадулам нар уянгат сайхан эгшиг дуугаараа Заг нутгийн олноо болон Хонгор нутгийнхнаа баясгалаа. Басхүү Загийн голоосоо хүрэлцэн ирсэн соёлын тэргүүний ажилтан Сүхбаатарын Бааст тэргүүтэй ардын авьяастнуудын “Эгшиглэнт Хүрэн бэлчир” тоглолт ч нүд баясгаж, сэтгэл хөглөм сайхан болсныг ус нутгийн хүүгийн хувьд хэлэхээс аргагүй байна. “Уяхан хийл шиг Загийн гол минь” гэж уйдашгүй залуу насандаа хэлсэн шүлэг юүгээн эл олон алдартан чуулсан тайзнаа уншаад буухын цагт тэнгэрт одсон өвгөд буурлуудын минь гэгээн харц ширтэж байх шиг цаанаа л нэг уяралтай байлаа даа.

Л.Батцэнгэл

Эрдэнийн дээж элс, ургамлаас нь энэ бие тэжээгдэж, усны дээд, уулс талаас нь уянга сэтгэлээ хөглөж хүн болсон элгэн дотно нутаг минь. Хаа ч, хэзээ ч сэтгэлд бодогдож, зүүдэнд үзэгднэм. Зовох цагт сэтгэл ариусгаж ээжийг орлоно. Жаргах үес сэрэмж бүү алд гэж салхин жимбүүрээр санаа бодолд шивнэнэ. Ай, сайхан Загийн гол, Залаа-Чандмань овоо, хаан Чингис их цэргээ авч очин Их Монгол Улс байх уу, Найман аймаг байх уу хэмээх түүхэн дэнсийг тэнссэн эх сайхан нутаг минь. “Монголын нууц товчоо”, Лу “Алтан товч” зэрэг Монголын тулгар түүхэн сурвалжуудад Заг-Байдрагийн голын Хүрэн бэлчрийн тухай хэдэнтээ дурдсан нь уугуул суугуул түмний унага даагаа уралдуулж, адуу малаа адгуулсан алтан чиг нутаг мөн билээ. Хүрэн бэлчирт их хааны есөн өрлөгийн хамт босгосон гэрэлт хөшөө, мөн Чингис хааны их цэрэгтэйгээ хоноглосон Цагаан эрэгт нутгийн хүү Намбарын Түмэнжаргалын авчирч сүндэрлүүлсэн хөшөөд оршин бий. Манай сум бол Сайн ноён хан аймгийн Эрдэнэ засгийн хошуу хэмээн нэрлэгдэж асан халхын ууган хошуудын нэг. Богд хаант Монгол Улсын Олноо өргөгдсөн онуудад энэ нэрээр тэмдэглэгдсэн. Засагт ханы Цахиур Төмөр “Эрдэнэ засгийн унага нь эрвэлзүүлэнхэн жороо доо. Элст манхан нутагтай даа, эмгэн буурал ээжтэй дээ” гэж хангинуулан хүнгэнүүлдэг чинь манай нутгийн тухай дуу юм. Мөн “Сэрэлт” кинон дээр “Талын таван толгой” гээд жингэнүүлдэг бүсгүй чинь миний нутгийн алдарт дуучин Сүхийн Доной. Заг сум 1924-1928 онд Цэцэрлэг Мандал уулын аймгийн Богд хайрхан Уулын хошуу, 1929-1931 онд Цэцэрлэг мандалын аймгийн Богдмарал уулын хошуу гэх болсон түүхтэй. Богдмарал Уулын хошууны Чандмань сум нь Заг гол сум байсан ба даргаар Эрэндоо гэж хүн ажиллаж байсан гэдэг. 1934-1941 онд Архангай аймгийн Заг гол сум болж улмаар 1941 онд Баянхонгор аймаг шинээр байгуулагдахад Архангай аймгаас шилжин ирсэн зургаан сумын нэг нь Заг гол сум байжээ. Заг сум өргөн уудам нутагтай, 14 багтай, мянга гаруй өрхтэй, 4185 хүн амтай байжээ.

Манай сумын нутаг дэвсгэрт Хадат, Шорвогт, Оорцог таван толгой, Ар нарийн, Жаргалант хөндий, Дулаан жалга, Туруут, Хатавч, Үнхэлцэг зэрэг газарт хорь гаруй сүг зураг, агуйн бичиг байдгийг “Хонгор нутгийн өв соёл” номд Ж.Саруулбуян доктор дурдсан байдаг. Мөн Хиргистэйн аманд дөрвөн талдаа 18 буган сийлбэртэй хөшөө, Өвөр Бумбатын аманд хүн чулуун хөшөө хоёр, Хадатын эхэнд хоёр чулуун хөшөө, Шорвогтын Гурван нартын амны хөшөө чулуу, олон тооны хиргисүүрүүд гэхчлэн түүх дурсгалын газар олон бий. Лүнгийн багийн буган чулуун хөшөөдийг хүүхэд ахуй насандаа хөдөлмөр зусланд гарсан ангийнхан маань очиж үзэх их дуртай сан. Бүр хөдөө цайдам нутагтаа эрдэмтэн мэргэдийн судалгаанд ч хамрагдаагүй сүг зурагтай хадад их байдаг. Сүүлийн үед хадны сүг зураг их судлах болсон гүүш Г.Аким абугай очиход дуран дүүрэн зурагтай, дурайтал бичих таамаг нээлт олонтой л ирэх байх. Заг сум Баянхонгор аймагтаа эрдэмтэн мэргэдийнхээ тоогоор эхний гуравт багтдаг нь өвөг дээдсээс уламжилж ирсэн нутаг устай нь холбоотой биз ээ. Манай сумаас Ардыг гэгээрүүлэх яамны сайд Цэндийн Баттөмөр, Цэндийн Намсрай, Бямбын Даваасүрэн нар төрсөн байх жишээтэй. Харамсалтай нь хэлмэгдлийн хар шуурган жилүүдэд цэл залуухан сайд Баттөмөрийг хилсдүүлсэн гунигт түүх бичээртэй үлджээ.

Баянхонгор аймаг ардын уран зохиолч ганцхантай. Тэр нь манай сумын уугуул, Д.Нацагдоржийн болон Б.Ринчений нэрэмжит шагналт зохиолч, яруу найрагч, соёлын гавьяат зүтгэлтэн Тангадын Галсан багш шүү дээ. Хорь ч хүрээгүй насанд минь хонины бэлчээрээс хот хүрээнээ авчирч гэр орондоо суулган, эрдмийн их өглөг хайрласан ачийг нь насад үл мартнам. Баянхонгор гарын таван хуруу шиг цөөн академичтайн нэг нь академич, шинжлэх ухааны доктор, профессор Барнасангийн Пүрэвсүрэн юм. Академич Б.Пүрэвсүрэн бол Монголын Химийн нийгэмлэгийн ерөнхийлөгч, ШУА-ийн дэргэдэх химийн шинжлэх ухааны докторын зэрэг хамгаалуулах зөвлөлийн нарийн бичгийн дарга, Байгаль орчны сайдын дэргэдэх эрдэмтний зөвлөлийн гишүүн зэрэг олон сонгуульт ажилтай нэгэн. Заг сумаас шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн, хэл шинжлэлийн ухааны доктор, профессор Бямбажавын Пүрэв-Очир, нийгмийн ухааны доктор, профессор, гавьяат багш Сүрэнхорлоо, эдийн засгийн ухааны доктор Юмдалын Адьяа, Баясгалангийн Ганбат, шинжлэх ухааны доктор, профессор Жанцангийн Бат-Ирээдүй, Болдуухайн Оюун-Эрдэнэ, газар зүйн ухааны доктор Жанчивын Авхинсүх, гео экологийн ухааны доктор Пунцагийн Чимэд, Ламчингийн Мөнхнасан, физикийн ухааны доктор Хундангийн Отгонбат, ХАА-н ухааны доктор Балжиннямын Цэдэнбал, анагаах ухааны доктор Цэнд-Аюушийн Алтансүх, техникийн ухааны доктор Пүрэвдашийн Мөнхтуяа, малын гавьяат эмч Лувсангийн Доржсамбуу, хүний гавьяат эмч Доржийн Шаравнямбуу нарын бахархалт олон хүн төрөн гарчээ. Монголдоо төдийгүй дэлхийд үнэлэгдэж “Дэлхийн шилдэг удирдагч” цолыг хүртэж байсан хорьдугаар зууны дэлхийн шилдэг сэхээтэн Намбарын Түмэнжаргал, дэлхийн шилдэг удирдагч “Тэрэлж жуулчин” компанийн захирал Доржхорлоогийн Бямбасүрэн нараараа Загийнхан бахархдаг. Н.Түмэнжаргал эдүгээ говийн баавгай мазаалайг хамгаалахын төлөө мэдлэг чадвараа зориулж явна.

Энэ нутгаас улсын аварга малчин гэхэд арван хоёр, алтан хурганы эзэн нэг, аймгийн аварга малчин хорь гаруй, спортын мастер найм, дэд мастер тав, улсын алдарт уяач хоёр, аймгийн алдарт уяач арван зургаа, Сүхбаатарын одонтой долоо, Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одонтой хүн арван найм, Алтан гадас одонтой 76 хүн төрсөн байх жишээний. Буянт сүргийн эзэд маань энэ онд малаа таван төрлөөр өсгөж 173 мянган мал тоолуулжээ. Саяхан Заг сумынхан нутгаа сурталчлах соёлын өдөрлөгийг Баянхонгор аймгийн төвд нижгэр зохион байгуулав. Аймаг, сумдын удирдлагын санаачлага дор соёлын өдрүүдийг “Заг сайхан нутгийнхаа түүх, домгийг хэн сайн мэдэх вэ” уралдаан, сургалт сурталчилгааг түүх нийгмийн багш, сургалтын менежер Д.Ариунтунгалагаар ахлуулсан ажлын хэсэг зохион байгуулсан нь залгамж хойчид оюуны гэрэл тусгасан үйл явдал болж. Ардын уран зохиолч, соёлын гавьяат зүтгэлтэн Тангадын Галсангийн нэрэмжит хүүхдийн яруу найргийн тэмцээнийг Баянхонгор аймгийн “Номун далай” цогцолбор сургууль дээр хоёр үе шаттай явуулж, сүүлийн шатанд 62 сурагч оролцон Баян-Өндөр сумын сурагч, улсын “Хүрэл тулга” яруу найргийн наадмын тэргүүн шагналт өсвөрийн найрагч А.Жадамба, ахлах ангийн ангилалд “Соого Сейко” сургуулийн сурагч, яруу найрагч Дагдангийн Тунгалаг нар тэргүүлэн, дэд байрт Заг сумын сурагч Н.Баярмаа, “Номун далай” сургуулийн сурагч Д.Азжаргал нар, гутгаар байрт “Эрдэнэмандал” ахлах сургуулийн сурагч Х.Сумъяабазар, “Номун далай” сургуулийн сурагч С.Гантуяа нар шалгарч ардын уран зохиолч Билгүүн номч Бямбын Ринчений тухай ном, мөнгөн шагналын эздээр тодорлоо. Ерэн насны даваа өөд мацаж яваа өвгөн найрагч Хонгор нутгийнхаа ирээдүй болсон найрагч охид, хөвгүүдэд дэлхийн таван хэлнээ орчуулагдсан “Өгсүүр замын дуу” ганц шүлгийн номоо гардуулахдаа монхорынхоо хажуу дахь ёнхорт баярын сувд гялалзуулж байсныг дурдах нь зөв байх. Мөн “Гэр бүлийн боловсрол-Гэр бүлийн аз жаргал” илтгэлийг Заг сумын уугуул, “Улаанбаатар” их сургуулийн Гэр бүл судлалын тэнхимийн эрхлэгч, шинжлэх ухааны доктор, профессор Болдуухайн Оюун-Эрдэнэ уншлаа. Хүүхдийн “Тэмүжин” театр дүүрэн сонсогчид оролцож төр улсын тулгуур болох гэр бүлийг аз жаргалтай байлгах чухал хэрэгцээтэй сургалтыг халуун дулаан уур амьсгалаар хүлээн авч сонслоо.

Тэрчлэн шатрын спортын дэд мастер, аймгийн хоёр удаагийн аварга Эрдэнэцогтын Мөнхбаяр, 100 буудалт даамны дэд мастер, аймгийн шатрын дөрвөн удаагийн аварга Доосүрэнгийн Мөнхзаяа нарын нэрэмжит шатрын тэмцээн насны хоёр ангиллаар болж, 60-аас дээш насны ангилалд 26 шатарч оролцон тэргүүн байрт М.Доосүрэн, удаад Л.Энхсайхан, гутгаарт Б.Лхагвасүрэн, 18-59 насны ангиллын тэргүүн байрт спортын мастер Ц.Одонгэрэл, хоёрдугаар байрт О.Хадбаатар, гуравдугаар байрт П.Баттүвшин, эмэгтэй шатарчдын нэгдүгээр байрт Д.Амарсанаа, удаад Д.Хандсүрэн, гуравдугаарт Т.Наранцэцэг нар орлоо. Монгол Улсын мэргэн Шагдарын Мөнх-Одын нэрэмжит шагайн харваан тэмцээний цуваа харвааны төрөлд нийт 117 харваач оролцсоноос Баян-Өндөр сумын харьяат, Монгол Улсын мэргэн Оргодолын Загдсүрэн түрүүлж, Баян-Овоо сумын харьяат, аймгийн хурц мэргэн Доржсэмбээгийн Цэдэвсүрэн удаалан, Шинэжинст сумын харьяат, Монгол Улсын мэргэн Бум-Очирын Батбаяр гурваллаа. Багийн харваа төрөлд 13 багийн 117 харваач оролцсоноос тэргүүн байрт Баянцагаан сумын харьяат, Монгол Улсын мэргэн Сүхдалай ахлагчтай баг, хоёрдугаар байрт Шинэжинст сумын харьяат Монгол Улсын хошой мэргэн Бүрэнтулга ахлагчтай баг, гуравдугаар байрт Заг сумын уугуул, Монгол Улсын мэргэн Шагдарын Мөнх-Од нарын баг шалгарлаа. Аймгийн хурц арслан самбо, жүдогийн спортын мастер Баасангийн Баасанбат, аймгийн арслан М.Батсуурь, аймгийн арслан, жүдогийн спортын мастер Б.Баярсайхан, аймгийн арслан Даваажанцангийн Батбаяр, цэргийн арслан Дашдоржийн Цэрэнтогтох нарын нэрэмжит Үндэсний бөхийн барилдаан тавдугаар сарын 24-ний морь цагт ёслол төгөлдөр эхэлж, аймгийн ИТХ-ын дарга Ц.Отгонбаяр, Заг сумын Засаг дарга Д.Мөнхнасан, ИТХ-ын дарга Т.Нямжаргал нар үг хэлж Аймгийн арслан Б.Баасанбат, Б.Баярсайхан, Д.Батбаяр, цэргийн арслан Д.Цэрэнтогтох, аймгийн заан Жуухааны Баянжаргал, Дагвын Сайнбилэг нарт гүн хүндэтгэл үзүүллээ. Арслангуудын нэрэмжит барилдаанд аймгийн хурц арслан Болдын Эрдэнэхүү түрүүлж, цэргийн арслан Дашдоржийн Цэрэнтогтох үзүүрлэн, шөвгийн дөрөвт аймгийн арслан Чойжингийн Баасанбат, аймгийн заан Батбаярын Жамбалдорж нар үлдэж уран мэхийг уралдуулж, үнэн хүчийг үзлээ.

Монгол Улсын спортын мастер, аймгийн мэргэн Юнрэнгийн Мөнхжингийн нэрэмжит үндэсний сурын харваанд улс, аймгийн цолтой 11, залуу харваач 33, өсвөрийн харваач 19, нийт 63 харваач цэц мэргэнээ сорин оролцсоноос насанд хүрэгчдийн эрэгтэй төрөлд Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумын Б.Амартүвшин тэргүүлж, дэд байрт Баянхонгор аймгийн Галуут сумын харьяат Шүүхийн шинжилгээний харваач, аймгийн хошой мэргэн Б. Мөнх-Эрдэнэ, гуравдугаар байрт Баянхонгор аймгийн Баянлиг сумын харьяат залуу харваач Ц.Төмөрчөдөр, дөрөвдүгээр байрт Баянхонгор аймгийн Баянхонгор сумын харьяат нэгдүгээр зэргийн харваач Б.Лхамсүрэн, Баянхонгор аймгийн Хүрээмарал сумын харьяат аймгийн мэргэн Н. Баяртайван, эмэгтэй төрөлд Баянхонгор аймгийн Жаргалант сумын харьяат, “Эрдэм” ахлах сургуулийн харваач Ш. Гавьяасүрэн түрүүлж, аймгийн дархан мэргэн Н.Наранжаргал, спортын дэд мастер Л.Мөнхзаяа, Ж. Хашбат, Б.Мөнхшүр удаахь байруудыг эзэлсэн бол хөвгүүдийн төрөлд А. Билгүүнбаяр түрүүлж, О.Бат-Итгэл, Л.Баттулга, Очирхандын Билгүүнтөгөлдөр, Л.Өсөхбаяр шагналт байруудад орлоо. Охидын төрөлд Х.Мөнхжин түрүүлж, Т.Азжаргал, А.Мөнхжин, О.Саруул, Ж.Халиун нар цэц мэргэнээ сорьж үзэгч олныг баясгалаа. Эндээс нэг зүйл анзаарахад Үндэсний сурын спорт сүүлийн жилүүдэд хурдацтай хөгжиж байгаа нь тодорхой байв. Волейболын спортын мастер, 2017 оны софт волейболын улсын аварга Жуухааны Ганчулууны нэрэмжит тэмцээнийг дөрвөн насны ангиллаар зохион байгуулснаас 60-аас дээш насны тэргүүн байрт “Хонгор хайрхан” О.Баатарсүрэн ахлагчтай, дэд байрт Заг сумын Д.Шаравнямбуу ахлагчтай, гуравдугаар байрт “Боргиот” М.Долгорсүрэн ахлагчтай багууд, 50-59 насны тэргүүн байрт Биеийн тамир спортын газрын О.Дашдаваа ахлагчтай, дэд байрт Заг сумын Ж.Баянжаргал ахлагчтай, гуравдугаар байрт “Эрдэм” ахлах сургуулийн Очирбат ахлагчтай багууд орсон юм. Мөн 40-49 насны нэгдүгээр байрт “Эрдэм” ахлах сургуулийн Ж.Батсайхан ахлагчтай, дэд байрт Галуут сумын Баянмөнх ахлагчтай, гуравдугаар байрт Заг сумын Лхасүрэнгийн Ариунболд ахлагчтай багууд, 35-39 насны нэгдүгээр байрт БТСГ-ын Д.Арцад ахлагчтай, дэд байрт “Эрдэнэ мандал” ахлах сургуулийн Батцэцэг ахлагчтай, гуравдугаар байрт Заг сумын Б.Хүрэлбаатар ахлагчтай багууд шалгарлаа.

Спортын уралдаан тэмцээнүүдээс гадна Заг сумынхны бахархал болсон урлаг соёлынхон ч ая дуугаа өргөж ард олноо баясгав. Мэргэжлийн урлагийнхан оролцсон тоглолтыг баянхонгорчууд тасалбар худалдан авч үзсэн бөгөөд үнэхээр олны сэтгэлийг хөглөж, итгэлийн гэгээ хайрласан үзвэр болсон юм. Тоглолтод Ваанчиг эмчийн хүү Батзориг “Хөсөгтөн” хамтлагаа, Дашзэгвэ багшийн хүү Мөнхсайхан “Жонон” хамтлагаа, Заг сумын уугуул, алдарт тууварчин Лодойн ач хүү Г.Пүрэвдагва “Увертюра” хамтлагаа тус тус бүрэн бүрэлдэхүүнээр нь аваачин, урлагийн гайхамшгийг мэдрүүлсэн бол Монгол Улсын соёлын тэргүүний ажилтан, дуучин Даваасүрэнгийн Отгонжаргал, уртын дуучин Пагмадулам нар уянгат сайхан эгшиг дуугаараа Заг нутгийн олноо болон Хонгор нутгийнхнаа баясгалаа. Басхүү Загийн голоосоо хүрэлцэн ирсэн соёлын тэргүүний ажилтан Сүхбаатарын Бааст тэргүүтэй ардын авьяастнуудын “Эгшиглэнт Хүрэн бэлчир” тоглолт ч нүд баясгаж, сэтгэл хөглөм сайхан болсныг ус нутгийн хүүгийн хувьд хэлэхээс аргагүй байна. “Уяхан хийл шиг Загийн гол минь” гэж уйдашгүй залуу насандаа хэлсэн шүлэг юүгээн эл олон алдартан чуулсан тайзнаа уншаад буухын цагт тэнгэрт одсон өвгөд буурлуудын минь гэгээн харц ширтэж байх шиг цаанаа л нэг уяралтай байлаа даа.