Улсын Дуурь бүжгийн эрдмийн театрын захирал, Монгол Улсын гавьяат жүжигчин, дуучин Ц.Төвшинтөгстэй ярилцлаа.
-Бидний сайн мэдэхээр “Цогт тайж” МУСК-д Арслан тайжийн дүрийг бүтээсэн Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсын гавьяат жүжигчин Аюурын Цэрэндэндэвийн тухай тантай хуучлахаар зорин ирлээ. Таны хувьд А.Цэрэндэндэв гуайг хэр сайн мэдэх вэ?
-Юун түрүүнд Аюурын Цэрэндэндэв гэдэг хүний тухай асууж ирж байгаад туйлын их баяртай байна. Энэ хүн бол Монголын дуурь, дэлгэц, тайзны урлагт маш их алдар гавьяатай хүн юм билээ. Би хамтарч ажиллаж үзээгүй хэдий ч үлгэр дуурайлал авч явдаг. 1942 оны “Учиртай гурван толгой” дуурийн хамгийн анхны тавилт дээр Юндэнг дуулсан хүн. Симфони найрал хөгжимд анхны хөгжмөөс хөрвүүлж шинэчлэн тоглосон үе. “Халхын хамгийн сайхан Юндэн” гэгддэг үлгэр жишээ уран бүтээлч хүн байсан юм билээ. Энэ жил А.Цэрэндэндэв гуайн мэндэлсний 110 жилийн ой тохиож байна. Ойг тохиолдуулан Төв аймгийн Алтанбулаг сумынхан соёлын төвөө А.Цэрэндэндэв гуайн нэрэмжит болгосон. Би нээлтэд очиж оролцсон. Дуучин хүний хувьд эл хүний дуулж байсан дууг сонсож, үлгэр авдаг. Монгол Улсын Ардын жүжигчин, хөдөлмөрийн баатар Л.Цогзолмаа гуайтай дуулсан бичлэг нь ч байдаг юм. Л.Цогзолмаа гуай ч “Халхын хамгийн сайхан Юндэн” гэвэл Цэрэндэндэв гуайг л хэлнэ” гэж хэлсэн байдаг. Гайхамшигтай мэдрэмжтэй хүн байсан гэдэг. Энэ хүний талаар олон сайхан аман дурсамж байдаг. Мөн бид “Халхын сайхан Юндэн” гэсэн цомог гаргахаар ажиллаж байна. Цомог авранхоёрдугаар сарын эх гэхэд бэлэн болчих байх.
-А.Цэрэндэндэв гуайг 1940 оны нэгдүгээр сараас Улсын төв театрт шилжин “Учиртай гурван толгой” аялгуут жүжгийн Юндэн, “Мандухай цэцэн хатан” жүжгийн Баянмөнх жонон, “Хонины булаг” жүжгийн Ван Родриго, “Талын баатар” жүжгийн жанжин Сүхбаатар гэх мэт олон уран бүтээлд ажиллаж байсан гэж уншсан. Тухайн үед хамт ажиллаж байсан хүмүүсээс одоо байдаг юм болов уу?
-Одоо Монгол Улсын Ардын жүжигчин Л.Цогзолмаа гуай л байна. “Учиртай гурван толгой”-н Нансалмаа шүү дээ. В.Сүрэнхорлоо гуай байлаа. А.Цэрэндэндэв гуай нэг өргөмөл хүүтэй. Хүүгийнх нь хань манай Дуурь бүжгийн эрдмийн театрын найрал дуучин н.Эрдэнэчимэг гэж хүн бий. Бид нэг байранд өөд өөдөөсөө харсан хаалганд амьдардаг байлаа. Хүүтэй нь найз нөхөд, ах дүү болж уулздаг, аавынх нь тухай яриулж байсан. А.Цэрэндэндэв гуайг 60 нас гарсан хойноо цэргээс халагдаад ирсэн залуутай уралдахад түрүүлээд л ирдэг их хөнгөн шингэн хүн байсан гэдэг. Ер нь сайхан монгол эр хүний дүр төрхтэй байна гэдэг эрүүл саруул хүнийг хэлнэ. Олон хүнээс “Цэрэндэндэв гуайн Юндэнгийн дүр бол түүхэнд үлдэх дүр” гэж сонсож байсан. “Учиртай гурван толгой” бол монгол хүний сүлд болсон, ардын түүхийг цөм багтаасан гайхалтай дуурь. Бид үүгээрээ ондоошиж ялгардаг. Энэ том дуурийн гол дүрд анх тоглохдоо хойч үеийн залууст үлгэрлэж “Цэрэндэндэв гуай шиг” гэдэг тамгыг дарчихсан. “Учиртай гурван толгой” дуурийн дүрийн уралдаан 1990-ээд оноос зохиогдож эхэлсэн. Анхны дүрийн уралдааны Юндэнгийн тэргүүн байр Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Ц.Гантөмөр ах байдаг. Хоёрдахь уралдаанд нь миний бие оролцож түрүүлж байсан. Энэ уралдаанд оролцсон хүн бүрийн амнаас Цэрэндэндэв гуайн хөдөлгөөн донж, дуулах арга техник нь их сайхан байсан гэсэн гэж гардаг. Л.Цогзолмаа гуайг гүйгээд гараад иртэл А.Цэрэндэндэв гуай “Ингэж гүйхгүй ээ, орос соёлтой гүйгээд байна. Монгол эмэгтэй ингэж гүйнэ шүү” гэж хэлж үзүүлж байсан гэдэг. Та бүхэн мэднэ дээ, дэлгэцнээ мөнхөлсөн сайхан дүрүүд бий шүү дээ. Цөөн юм шиг мөртлөө хүний сэтгэлд мөнхөрсөн. “Цогт тайж” киноны Арслан тайжийг гэхэд монгол хүн бүхэн мэднэ шүү дээ.
-Хүү нь урлагийн хүн байдаг уу, ямар салбарын хүн бэ?
-Бурхан болсон, цэргийн хүн байсан юм. Бэр нь байдаг. Хадам аавынхаа бүх зүйлд санаа тавьж явдаг. Алтанбулаг сумын соёлын төвийг А.Цэрэндэндэв гуайн нэрэмжит болгоход гол үүрэг гүйцэтгэсэн. Энэ сарын 22-ны өдөр Театрын музейд А.Цэрэндэндэв гуайн хөрөг, намтар гээд бүх зүйл нь тавигдах юм. Түүнийхээ материалыг цуглуулаад, өнөөдөр хүртэл над руу ярьж байлаа.
-А.Цэрэндэндэв гуайн аав, ээж нь урлагийн хүн байсан юм болов уу, та энэ талаар мэдэх үү?
-А.Цэрэндэндэв нь 1912 онд хуучнаар Богд хан уулын аймаг Наваан гүний хошуу, одоогийн Төв аймгийн Алтанбулаг сумын нутаг Ар гандан хэмээх газар төрсөн гэдэг. Эрийн цээнд хүртлээ мал хариулах, аргамж сур элдэх, аян жинд явах зэргээр эцэг эхдээ туслан амьдарч байсан. Тэрбээр 1933 онд цэргийн албанд татагдаж Хэнтий аймаг дахь VII дивизийн их бууны хороонд алба хааж байсан. Цэргийн бага даргын сургуульд элсэн суралцаж төгсөөд I дивизийн пулемёт сумангийн жагсаалын дарга, 1934 оны эцсээр Цэргийн төв клубийн дуучин, бага дарга, 1935 оноос дуучин-жүжигчин, жагсаалын даргаар дэвшин ажиллаж, энэ хугацаанд “Их жанжны уран ялалт” жүжгийн жанжин Сүхбаатар, “Партизан Батхүү” жүжгийн Батхүү, “Тэнэг засаг, сохор чавганц” жүжгийн хүү зэрэг арваад жүжгийн гол дүрд тоглосон ба хүндэтгэлийн концертод гоцлол дуучнаар дуулж байсан. Мөн ардын хувьсгалын XV жилийн ойгоор зарласан дуучдын уралдаанд оролцож, Улсын III зэргийн дуучин цол, үнэмлэхээр шагнагдаж байв гэдэг мэдээг л би мэднэ. Ам дамжсан яриагаар аав нь их номтой, лам хүн байсан юм гэнэ лээ л гэж дуулсан. Үүнээс цааш нь эл хүнийг судлах, судалгааны ажлыг өргөн явуулах ёстой. Тийм учраас “Халхын сайхан Юндэн” гэдэг энэ цомгийг гаргах гээд байгаа юм. Энэ цомог бол залуу судлаач, урлагийнханд гарын авлага болно гэж бодож байна. Надад А.Цэрэндэндэв гуайн хөөрөг нь дамжиж ирсэн байдаг. Би их бэлгэшээж явдаг.
-Тэр хүний хөөрөг яаж танд ирэв?
-Хүүгээс нь авсан юм. Нэг л өргөмөл хүүтэй, өөр хүүхэдгүй хүн л дээ.
-Та сая хэд хэдэн удаа хэлж байна л даа. “Халхын хамгийн сайхан Юндэн” гээд. 1944 онд “Халхын хамгийн сайхан Юндэн” гэж өргөмжлөгдөж ч байсан юм билээ...
-Тийм ээ, 1936 оны аравдугаар сард гачигдлаар цэргээс халагдан орон нутагтаа буцаж очоод сонгуулиар Төв аймгийн Бор-Өндөр суманд багийн дарга, 1938 оны тавдугаар сард Төв аймгийн захиргааны шийдвэрээр аймгийн Улаан гэрийн эрхлэгчээр ажиллаж байсан. 1938 оны есдүгээр сард Амгаланбаатар хотын Сүхбаатарын нэрэмжит Ардын үлгэр жишээ клубт өөрийн сайн дураар ирж ажилласан. Клубт ажиллаж байхдаа “Учиртай гурван толгой” дуулалт жүжгийн Юндэнгийн дүрийг бүтээсний зэрэгцээ “Цэнд комиссар”, “Хэрмэл”, “Ардын зориг” зэрэг 20 гаруй жүжиг болон баярын концертод оролцон тоглосон. Дараа нь 1944 онд “Учиртай гурван толгой” аялгуут жүжгийн Юндэнд тоглохдоо сайхан монгол эрийн намба төрх, шинжийг дүрслэн үзүүлж, жүжгийн эхэнд дуулдаг бэсрэг уртын дууг гайхалтай сайхан дуулдаг байсан гэдэг. Түүний бүтээсэн Юндэн нь дахин давтагдашгүй шилдэг дүр болсон агаад тухайн үеийн үзэгчдийг байлдан дагуулж, тэднээс “Халхын сайхан Юндэн” хэмээх өргөмжлөлийг хүртэж байсан юм билээ. Сая 110 жилийн ойгоор Алтанбулагт очиход үнэхээрийн байхгүй ч гэсэн байгаа юм шиг хүн гэж байдаг даа гэх мэдрэмж төрж байлаа.
-Тэр үед яагаад энэ хүн “Учиртай гурван толгой”-н Юндэнд тоглох болсон юм бол?
-Тухайн үеийн шалгуур бол маш өндөр. Л.Цогзолмаа гуайн ярианд “Үнэхээр сайхан хоолойтой” гэж байдаг юм. В.Сүрэнхорлоо гуай “Ардын урт, богино аль ч дууг үнэхээр сайхан дуулдаг” гэж хэлдэг. Тэгэхээр тэр хүн бол арай л өөр авьяастан байсан гэдэг нь мэдэгдэж байгаа юм. Одоо Юндэн, Нансалмаа хоёрын бичлэгээс өөр үлдсэн зүйл ховор. 1938 оны есдүгээр сард Амгаланбаатар хотын Сүхбаатарын нэрэмжит Ардын үлгэр жишээ клубт өөрийн сайн дураар ирж ажилласан гэж байгаа биз. Тэр үед Бөмбөгөр ногоон театрт сайн дурын уран сайханч, ардын авьяастнуудыг олноор нь татдаг байсан. Тэнд урлаг, уран сайхны ажилчдыг бэлтгэсэн. Өдөр нь үйлдвэрт ажиллаж байгаад оройн цагаар ирж урлаг, уран сайхандаа хичээллэчихээд явдаг байсан. Тэр цаг үед өөрийн авьяасаараа тухайн үеийн найруулагчдын нүдэнд туссан байх. Тухайн үед ардын дуунаас сэдэвлэж аялгуут жүжиг хийхэд хамгийн сайн дуулаачид л оролцсон байх. Тэр үед шинэ соёлын үрийг тарих зайлшгүй шаардлагатай байсан. Үүнийхээ хүрээнд Бөмбөгөр ногоон театрыг байгуулсан. 1950 оны арванхоёрдугаар сарын 30-нд “Учиртай гурван толгой”-н 1000 дахь удаагийн тоглолтоор УДБЭТ нээлтээ хийсэн. Дуурь, Драмын театр нэг байгаад 1963 оноос тусдаа болж нүүсэн. Энэ бүхний суурийг тэр Ардын цэнгэлдэх хүрээлэнгийхэн тавьж өгсөн.
-Дэлгэцийн уран бүтээлийн тухайд А.Цэрэндэндэв гуай таван бүтээлд ажилласан юм билээ. 1945 онд “Цогт тайж” МУСК-д ажиллаад 20 жилийн дараа 1965 онд “Хүний мөр” МУСК-д ажилласан. Дахиад 20 орчим жилийн дараа 1983 онд “Ингэх гээд байсан юм” МУСК-д ойн цагдаагийн дүр бүтээсэн. Энэ хоорондын 40 орчим жил яагаад дэлгэцийн уран бүтээлд ажиллаагүй юм бол гэсэн бодол төрж байлаа...
-Тийм, энэ тал дээр тухайн үед кино найруулагчдын сонголт явж байгаа. Энэ л мундаг гээд бүх уран бүтээлд авч очиж наадаггүй байсан юм болов уу. Өөрөө ч гэсэн өөрт таарах дүрээ л сонгож ажилладаг байсан байх.
-Тэр үеийн дэлгэцийн уран бүтээлд ямар арга барил, үзэл суртал давамгайлдаг байсан юм бол?
-Намын л үзэл явж байгаа. Тухайн үеийн уран бүтээлчид маш их судалгаатай ажилладаг байсан нь харагддаг. Бүх л зүйл эхэлж байсан үе. А.Цэрэндэндэв гуайн хувьд 1942 онд “Сүхбаатар” кинонд жанжны дүрийг бүтээсэн Л.Свердлиний орлон тоглогчоор ажилласан. Тус кинонд онц зүтгэлтэй оролцсоны учир 1942 онд Улсын гавьяат жүжигчин цол олгож, Алтан гадас одонгоор шагнасан. 1945 онд “Цогт тайж” киноны Арслан тайжийн дүрийг бүтээсэн бөгөөд “хувиа бодогч, цэргийн албан тушаал булаацалдагч болохыг хэдхэн хэсэгт маш тодорхой дүрслэн харуулж чадсан” хэмээн урлаг судлаачид өндрөөр үнэлсэн байдаг юм. 1940-1960 онд Улсын төв театрт жүжигчин, 1960-1961 онд Улаанбаатар хотын Төв клубт жүжигчин, 1961-1964 онд Үйлдвэр хоршооллын клубт найруулагч, 1964-1972 онд Улсын хүүхэд, залуучуудын театрт жүжигчнээр ажиллаж байсан. Ерөнхий намтар түүх бол маш бүдэг. Энэ хүнийг ярихын тулд “Учиртай гурван толгой” дуурийн тухай ярихаас өөр аргагүй. А.Цэрэндэндэв гуайн тухай яруу найрагч Долгорын Цэнджав “Бөмбөгөр ногоон” гэж роман бичсэн. Романд А.Цэрэндэндэв гуайг хувь хүн талаас нь их сайхан бичсэн байдаг. Бидний хувьд “Учиртай гурван толгой”-н түүхэн тэмдэглэлийн товчоон гээд хоёр боть ном гаргах гэж байгаа.
-“Учиртай гурван толгойн түүхэн товчоон” гэх хоёр боть номынхоо тухай ярихгүй юу?
-Архивын баримтад тулгуурласан эмхэтгэл. Энд худал хуурмаг мэдээлэл огт байхгүй. “Учиртай гурван толгой”-н тухай бүх хүмүүсийн яриа, дурсамж, санамж, шүүмжүүд багтсан. Анх 1934 онд Д.Нацагдорж гуай дээр энэ зохиолыг захиалж очиж байсан. Тэндээс энэ бүтээл хэрхэн ургаж гарсан, ямар цаг хугацааг дамжиж бидний гар дээр ирснийг багтаасан. Нэг нь 700 гаруй, нийт 1500 орчим хуудастай, хоёр боть бэлэн болж байна. Энэ эмхэтгэлийг хийж байхад А.Цэрэндэндэв гуайн “Халхын сайхан Юндэн” гэсэн цомгийг гаргах зайлшгүй шаардлага гарсан. Юмны анхдагч байна гэдэг их өөр юм байна. А.Цэрэндэндэв гуайнхаа Юндэнгийн дүрийг бүтээхдээ хүмүүсийн ам дамжиж ирсэн хөрөглөл, дуулах ур дүй, чадварыг нь бид өөр өөрсдийнхөөрөө ойлгодог.
-А.Цэрэндэндэв гуайг 1942 онд “Сүхбаатар” УСК-ны дүрээр гавьяат жүжигчин, алтан гадас одонгоор шагнуулсан гэж уншсан...
-Тийм, тэр үеийн шагналуудыг харахаар эхлээд гавьяат дараа нь алтан гадас, хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одонгоор шагнадаг байсан юм билээ. Ажиллаж байсан бүтээлүүдээр нь шагнадаг байсан. А.Цэрэндэндэв гуай Ардын хувьсгалын 15 жилийн ойгоор болсон дуучдын уралдаанд оролцож Улсын гуравдугаар зэргийн дуучин цол тэмдгээр шагнагдаж байсан.
Ер нь энэ хүнийг хувь хүний болон дүрийн талаас нь илүү их судалгаа явуулаасай гэж хүсч байгаа. 110 жилийн ойг нь тохиолдуулан танай сониноор дамжуулаад А.Цэрэндэндэв гэж Арслан тайжийн дүрийг бүтээхээс гадна “Халхын сайхан Юндэн” байлаа гэдгийг залуус мэдээсэй гэж хүсч байна. Нөгөө талаар “Учиртай гурван толгой” дуурийн түүхэн тэмдэглэлийн судалгааг хийхэд эл хүний нэр олон гардаг.