Швейцарын хөгжлийн агентлагийн “Тогтвортой бичил уурхай” төслийн Мэдлэгийн төв, мэдээлэл харилцаа хариуцсан эксперт Ц.Тансагмаа бичил уурхайчид нэгдсэн зохион байгуулалтад орсоноор ямар үр дүнд хүрсэн талаар сэтгүүлчдэд мэдээлсэн юм. Тэрбээр ийнхүү ярилаа:
Швейцарын хөгжлийн агентлаг нь Латин Америкийн Болив, Перу, Бразилд хэрэгжүүлсэн төслүүдийн туршлагад үндэслэн Монголд “Тогтвортой бичил уурхай” төслийг эхлүүлсэн юм. Швейцарын Холбооны Улсаас иргэд хувиараа ашигт малтмал олборлох эрх зүйн орчныг бүрдүүлж, зохион байгуулалтад оруулах замаар албан ёсны болгох нь орон нутгийн хөгжлийг дэмжих, нутгийн иргэдийн орлогыг нэмэгдүүлэх боломж гэж үздэг.Хувиараа ашигт малтмал олборлохыгзохицуулахад Монгол Улсын Засгийн газарт дэмжлэг үзүүлэхээр 2005 оноос энэ төслийг хэрэгжүүлж эхэлсэн юм.
ЗАРИМ ГАЗАР ТӨРИЙН АЛБАН ХААГЧИД ХҮРТЭЛ АЛТ УХАХААР ЯВДАГ БАЙСАН ҮЕ БИЙ
14 жилийнхугацаанд бид олон ажил хийлээ. Зарим газар төрийн албан хаагчид хүртэл алт ухах гээд явдаг байсан үе бий. Ажлаа хийгээд, заримдаа алт ухдаг хүмүүс ч байсан. Одоо ийм байдал харьцангуй багассан. 2012 онд Үндэсний статистикийн хорооноос хийсэн судалгаагаар 13000 гаруй бичилуурхайчин байна гэсэн дүн гарсан. 2016 онд дахин судалгаа хийхэд энэ тоо багасч 9000 гаруй болсон. Албан бусаар бол 60 мянга гаруй хүн ашигт малтмал олборлодог гэдэг. Одоогийн байдлаар 6500 гаруй бичил уурхайчин буюу 10-15 хувийг нь зохион байгуулалтад оруулаад байна. Энэ хүмүүсийг нинжа, ХАМО (Хувиараа ашигт малтмал олборлогч), бичил уурхайчин гэж гурван янзаар нэрлэж байна. Нинжа бол зохион байгуулалтад ороогүй, ямар ч хариуцлага хүлээдэггүй, татвар төлдөггүй, явуулын, хуулиас гадуур ажилладаг, ашигт малтмал олборлоод газрыг нь хаяад явдаг улс. Зарим нь том техниктэй ч байдаг. ХАМО нь хариуцлагатай бичил уурхайчин болох хандлагатай. Гэхдээ зөв мэдээ мэдээлэлгүй хүмүүс. Бичил уурхайчид бол нөхөрлөл, хоршооны зохион байгуулалтад орсон, эрүүл мэнд, нийгмийн даатгалд хамрагдаж, татвараа төлдөг, алтаа Монгол Улсынхаа эрдэнэсийн санд тушаадаг, байгаль орчнынөхөн сэргээлт хийдэг, хөдөлмөрийн аюулгүй ажиллагааг хангаж ажилладаг хүмүүс.
2010 онд Засгийн газрын тогтоол гарч Бичил уурхайгаар ашигт малтмал олборлох журам батлагдан, хууль эрх зүйн орчин бүрдэж эхэлсэн. Өнгөрсөн жил буюу 2017 онд энэ журам шинэчлэгдсэн юм.
Энэхүү журмаар бичил уурхайчид нэгдэн, нөхөрлөл хоршоо байгуулж, хуулийн этгээд болох бүрэн боломжтой.Тухайн орон нутгийн сумын Засаг дарга тэдэнтэй гэрээ байгуулж, дүгнэлт гаргуулан газраа авна. Уг газарт ашигт малтмалын олборлолтявуулж, буцаагаад нөхөн сэргээлт хийн, орон нутагт хүлээлгэж өгөх зарчимтай. Ийм хариуцлагатай хүмүүсийг бид бичил уурхайчин гэж хэлээд байгаа юм.Сайн туршлагууд цөөнгүй бий. Манай төслийн хувьд ирэх 2019 оны арванхоёрдугаар сард дуусна. 2013 онд Монголын бичил уурхайчдын нэгдсэн Дээвэр холбоо байгуулагдаж, өдгөө 81 төрийн бус байгууллага, 6500 гишүүнтэй ажиллаж байна. Цаашид төсөл дууссан ч тэд энэ ажлыг үргэлжлүүлж авч явна.
Манай төсөл гурван чиглэлээр ажиллаж байна. Нэгдүгээрт бид хүний эрхэд суурилсан бичил уурхайн бодлого, бичил уурхайчдын үйл ажиллагааг дэмждэг, хоёрт нийлүүлэлтийн сүлжээ, эдийн засгийн чадавхийг бэхжүүлэх, гуравдугаарт мэдлэг харилцан солилцоход анхаардаг. Бичил уурхайчдыг хүний эрх, бизнесийн олон сургалтанд хамруулдаг. Хууль эрх зүйн мэдлэгтэй болоход нь тусалж дэмждэг.
ДАРХАН, БАЯНХОНГОРТ АЛТ ТУШААХ НЭГ ЦЭГИЙН ҮЙЧИЛГЭЭ БАЙГУУЛЖ БАЙНА
Олборлосон алтаа зөв зарчмаар Монголбанкинд тушаах нөхцөл бололцоог бүрдүүлэхэд анхаарч ажиллаж байна. Одоогийн байдлаар манай бичил уурхайчид алт олборлоод түүнийгээ орон нутагт ченжид бага мөнгөөр тушаадаг. Гэтэл Монголбанкинд алтаа тушаавал Лондонгийн биржийн ханшаар авдаг.Гэхдээ бичил уурхайчид алт олборлоод, орон нутгаасаа хот руу тээвэрлэхэд хугацаа алдана. Монголбанкинд тушаахаар явахад аюулгүй байдлын хувьд эрсдэлтэй байдаг. Монголбанк зөвхөн сорьцлуулсан алтыг хүлээж авдаг. Тийм учраас энэ жил бид Монголбанк, Стандарт хэмжилзүйн газрын харьяа Үнэт металлын сорьцын газартай хамтран Дархан, Баянхонгор аймагт нэг цэгийн үйлчилгээ байгуулж байна. Иймээс бичил уурхайчид тэнд алтаа шууд тушаах боломжтой.
Манай төсөл Монголд анх удаа мөнгөн усгүй технологийг нэвтрүүлсэн. Мөнгөн усгүй хүдэр баяжуулахцехүүдийг гурван газар байгуулахад дэмжлэг үзүүлсэн. Одоо Өмнөговь аймагт шинээр байгуулагдаж байна. Өнгөрсөн жил бичил уурхайн хууль эрх зүйн асуудалд түлхүү анхаарсан. Бичил уурхайчдад байгаль орчны нөхөн сэргээх аргачлал болон хөдөлмөрийн аюулгүй ажиллагааны дүрэм батлуулахад дэмжлэг үзүүлж ажилласан.Бичил уурхайн салбарт хууль эрх зүйн орчин бүрдлээ.
ГАРАЛ ҮҮСЛИЙН ГЭРЧИЛГЭЭТЭЙ АЛТЫГ АВДАГ БОЛНО
Саяхан бид УИХ-ын гишүүн С.Бямбацогтоор ахлуулан Латин, Америкийн Колумб, Эквадорт туршлага судлаад ирлээ. Колумб, Эквадорт бичил уурхайчид яаж ажилладаг, алтаа хэрхэн цэвэршүүлж тушаадаг талаар танилцсан . Монгол Улс алт цэвэршүүлэх үйлдвэр байгуулах гэж байгаа. Одоогоор Монголбанкалтаа Швейцард цэвэршүүлдэг. Тэндээсээ алтаа Лондонгийн бирж дээр зардаг. 2021 оноос Европод хууль хэрэгжиж эхэлнэ түүнээс хойш гарал үүслийн гэрчилгээтэй алтыг авдаг болно.Энэ хаанаас ирсэн алт вэ гэсэн асуултанд хариулах учиртай болно.Гарал үүсэл маш чухал.Гэмт хэрэгт холбогдоогүй, хүний эрх зөрчөөгүй, хүүхдийн хөдөлмөр мөлжөөгүй, шударгаар олборлосон алт гэдгийг баталгаажуулах учиртай.
БИЧИЛ УУРХАЙЧДЫН МЭДЛЭГИЙН ТӨВ АЖИЛЛАЖ БАЙНА
Манай бичил уурхайчид мэдээ мэдээллээс хол байдаг учраас Бичил уурхайчдын мэдлэгийн төв гэдэг цахим платформыг ажиллуулж байна. Бичил уурхайчдад хэрэгтэй эрх зүйн асуудал, нийлүүлэлтийн сүлжээний тухай, хөдөлмөрийн аюулгүй байдал, нөхөн сэргээлт, сайн туршлага гээд олон асуудлуудад хариулт өгнө. Энэхүү цахим платформд аль аймагт хэчнээн бичил уурхайчин байна, хэдэн га газрыг нөхөн сэргээсэн, хэдэн газар дүгнэлт гарсан гэх мэдээлэл бий. Байгууллага болгон бичил уурхайн талаар мэдээлэл оруулах боломжтой. Бид орон нутгийнханд мэдээллээ хэрхэн оруулах талаар хичээл зааж байгаа.Одоогоор бичил уурхай байхгүй орон нутаг бол Хөвсгөл, Дорнод аймгууд юм.
Бичил уурхайн аль ч олборлолтын газар хүүхэд ажиллуулахыг хориглодог. Журмаараа ашигт малтмалын олборлолт хийж байгаа газраас зайдуу суурьшлын талбай байрлах учиртай. Тэнд бичил уурхайчид амьдарч, үр хүүхдүүдээ байлгадаг. Бид саяхан Хэнтийн аймгийн сайн туршлагатай танилцаад ирлээ. Тэнд Норовлин сум бичил уурхайн “Норовлин хамтын хүч” ТББ-д зуны турш гэр цэцэрлэг байгуулж, сумаас нь хоёр багш, хоёр гэр цэцэрлэгийг санхүүжүүлж байх жишээтэй.
Бид бичил уурхайчдыг чадавхжуулах сургалтууд их хийсэн. Мөн тэднийг хоёрдогч орлогын эх үүсвэртэй болгоход дэмжлэг үзүүлж, мэргэжлийн сургалт үйлдвэрлэлийн төвүүдэд үсчин, гоо сайханч, гагнуурчин, мужаан зэрэг мэргэжлүүдийг эзэмшүүлсэн. Одоо зарим нь дугуй, машин засаж, оёдол эрхэлж, ногоо тарьж байна.
ГУЧИН БИЧИЛ УУРХАЙЧИНГ ХҮНИЙ ЭРХИЙН СУРГАГЧ БАГШААР БЭЛТГЭСЭН
Энэ жил Хүний эрхийн үндэсний комиссоос 30 бичил уурхайчинг хүний эрхийн сургагч багшаар бэлтгэсэн.
Өмнө нь алт олборлож байгаа орчин гэмт хэргийн үүр уурхай мэтээр хүмүүс ойлгодог байсан бол одоо тэд хууль дүрмээ мэддэг, эрхээ мэддэг болсон. Норовлин сумын бичил уурхайчдын кэмпэд архинаас хамааралтай тав, зургаан хүнийгархинаас гаргаж, архигүй орчин бий болгосон байв. Биднийг очиходайж цочиж, хамгаалалтынханд, хөөгдөж явсан үеэ бичил уурхайчид дурсаж, одоо улирлын чанартай олборлолт явдаг учраас зарим бичил уурхайчиддугуй засвар, хүнсний дэлгүүр ажиллуулдаг талаар ярьж байсан.
2012 оноос эхлэн Хүний эрхийн үндэсний комисс, Швейцарын хөгжлийн агентлагийн“Тогтвортой бичил уурхай” төсөлтэй хамтран ажиллаж байна. Уул уурхайн бүс нутагт амьдарч байгаа иргэдийн эрхийг хамгаалах, бичил уурхайчдад хүний эрх, жендерийн талаар ойлголт мэдлэг өгөхөд ХЭҮК тусалж дэмжин ажиллаж байна.