УИХ-ын гишүүн Ц.Оюунгэрэлтэй ярилцлаа.
-Фейсбүүкт яваад байгаа МАН-ын зургаан сайдын оронд тавигдах хүмүүсийн нэрс үнэн бол өмнөхөөсөө ч дордож мэдэхээр байна?
-Дараагийн зургаан сайдын тухай ерөөсөө яригдаагүй. Ямар хүмүүс яригдахыг одоогоор хэлж мэдэхгүй байна. Ямар ч байсан улстөрийн асуудал нэгэнт өрнөөд эхэлчихсэн учраас МАН-ын зургаан сайд засгаас гарах байх. Араас нь гарч ирэх сайд нарт бодлогыг үргэлжлүүлэх тууштай ажиллах, ард түмэнд ойлгомжгүйгээр төрийн бодлогыг хэт эргүүлэхгүй байхыг шаардана гэж бодож байна.
-МАН-ын зургаан сайдыг солих ямар шаардлага байсан юм бол. Яригдаж байгаа шалтаг нь ялихгүй сонсогдоод байсан?
-Анх энийг АН-ын Гүйцэтгэх зөвлөл дээр яригдаад орж ирэхэд нь бүлгийн гишүүд ерөөсөө оролцоогүй. Бүлгийн гишүүд тодорхой хэмжээгээр улс төрийн чиглэл авсан. Миний хувьд ч бүлэг дээр энэ асуудлыг анх ярьж байхад засгаа тогтвортой бүрэн бүтэн байлгаач гэдэг байр суурьтай байсан. Гэхдээ улс төрийн өрсөлдөөн ойртоод ирэхээр дараагийн сонгуулиар хоёр талд гарч өрсөлдөх бэлтгэл ажил явагдаад эхэлчихдэг юм шиг байна. Тийм ч учраас МАН яаран сонгуулийн кампанит ажил шиг зүйлийг эхлүүлжээ. Тэр нь улс орныг хамарчихсан. Түүнээс болоод хагарал дээрээс биш үзүүрээсээ эхэлчихсэн юм байна шүү дээ. Түүнийг би сая хөдөө явж байхдаа л анзаарлаа. Улаанбаатарт вакумжаад байжээ. Бүлгийн хурал дээрээ “Үг хэлээ ололцож чадахгүй яагаад байгаа юм бэ” гээд шүүмжлээд байсан. Яг хөдөө орон нутгийнхантай уулзахаар сонгуульд хоёр тал болоод өрсөлдөх учраас уралдаад нэгнийгээ халаад эхэлдэг. Уралдаад орон нутгийнхны амьдралд нөлөөлдөг. Уралдаад сонгуулийн сурталчилгаа маягийн юм хийдэг юм байна. МАН “Хамтдаа хөгжье” гээд кампанит ажил явуулсан юм уу даа. Хөдөө очиж байж л тэр нь гүнзгий ажил болоод байгааг мэдлээ. Тиймэрхүү ажил хийгээд суман дээр бас хамтраад явж байснаа АН-ынхныгаа халаад, ИТХ нь хуралдаад засгаа 100 хувь МАН-ынх болгож аваад сум дотроо улстөржөөд эхэлсэн юм байна. Хагарал үзүүрээсээ эхлээд наашаа цуурайтаж явсаар, “Нүүрэн дээрээ хамтраад, нидэр дээрээ салаад байгаа энэ юмаа нэг тийш нь болгооч ээ” гэдэг шаардлага болж хувирчээ. Ордон дотор бол соёлтой хүмүүс бие, биетэйгээ сайхан харьцдаг шүү дээ. Гэтэл амьдрал дээр 100 хувь хамтарсан ч биш л юм байна л даа. Тэртэй тэргүй салж сарниад байгаа учраас бодит шийдвэр гарах цаг нь болоод ийм юм яригджээ гэдгийг мэдэрсэн.
-Ерөнхий сайд том мэдэгдэл хийдэг, маргааш нь юу ч болдоггүй. Монгол Улсын Ерөнхий сайдыг хэтэрхий хүчгүйдүүлж байгаа юм биш үү?
-Монгол Улсын Ерөнхий сайдын хэлсэн нэг үг байтугай АНУ-ын Ерөнхийлөгч Барак Обамагийн үг ажил болохгүй долоо, найман жил болдог. Б.Обама дөнгөж Ерөнхийлөгчөөр сонгогдоод “Би АНУ-ын ард түмнийг бүх нийтийн эрүүл мэндийн даатгалтай болгоно” гэж амалсан. Мэдэгдэл хийх болгондоо “Бүх нийтийн эрүүл мэнд” гээд ярьдаг. Тэрийг нь конгресс нь унагаадаг. Конгрессийн нэг хэсэг нь дэмжлээ гэхэд нөгөө хэсэг нь унагаадаг. Ингээд тэр хүний хэлсэн үг зургаан жил ярьсны дараа ажил болсон. Ардчилсан нийгэмд улстөрчийн мэдэгдэл ажил болтлоо бэрх зам туулдаг гэдгийг Обамагийн мэдэгдлүүд харуулдаг. Манай монголчууд ардчилсан нийгэмд нэгэнт орчихсон юм бол дарангуйлагч нийгмийн үеийнх шиг төгс шийдлийг хүлээх хэрэггүй. Дарангуйлагч үг хэллээ, маргааш нь ажил болдог нь “Мэдлээ гүйцэтгэе” гэдэгтэй агаар нэг. Манай нийгэм бол нэг улстөрч үг хэллээ. Энэ зөв үү буруу юу. Дэмжих үү дэмжвэл ямар хувилбараар дэмжих вэ гээд бөөн асуудал болдог. Хэлэлцүүлэг өрнөж байх хооронд анхны хэлсэн үг биелсэнгүй гэдэг ойлголт бидэнд ирчих гээд байна. Хэлсэн үг хэзээ нэгэн цагт биелж болно, гэхдээ явцын дунд маш их өөрчлөгддөг. Обама жишээлбэл бүх нийтийг эрүүл мэндийн тэгш даатгалтай болгоно гэж амалж гарч ирээд яг биелэгдэхдээ орлого багатай оюутан залуус, ахмад настнуудын даатгал болж хувирч байж хууль нь гарсан.
-Яахав, АНУ-ын нөхцөлийг ойлгож болно л доо. Эрүүл мэндийн даатгалын асуудал Клинтоны үеэс л яригдсан. Завсрын сонгуулиар сөрөг нам нь олон санал авч орж ирээд Ерөнхийлөгч нь нэлээд хүчгүйддэг. Гэхдээ энэ тохиолдолд АН-аас гарсан Ерөнхийлөгчийн саналыг БНН-ынхан унагаж байна. Харин манайд нэг намын удирдах шатны хүмүүсийн зөрчил мэтээр харагдаад байгаа?
-Улстөрчид эндээс ямар сургамж авах ёстой гэхээр мэдэгдэл хийхийн өмнө мэдээлэх ёстой талууддаа мэдээлэл сайн хүргэх ёстой юм байна. Огт мэдээлэлгүй байсан хүмүүс гэнэт буруу реакц гаргаж асуудлыг унагаадаг. Эсвэл мэдэгдэл хийж байгаа зүйлд нь өөрийнх нь эрх ашиг хохирох гээд байгаа талууд боож хаадаг. Асуудлыг хэлэлцэх, том мэдэгдэл хийхийн өмнө мэдээллээ бусдад өгөх соёлд суралцах ёстой. Ингэх ёстой тэгэх ёстой гэхээс өмнө ингэж болох уу тэгж болох уу гэдэг шат дамжлага маш их дутаж байна. Ардчилсан аргаар шийдвэр гаргуулахын тулд сая Нийтийн сонсголын тухай хууль гарлаа шүү дээ. Ийм тушаал гаргах гээд байна. Ийм хууль гаргаж болох уу гэж ард түмнээсээ асуудаг дамжлагыг хуулиар сая бий болгосон.
-Ерөнхий сайд, УИХ-ын дарга хоёр АН-аас гарсан хүмүүс. Энэ том албан тушаалтнуудын зөрчилтэй мэдэгдлүүд намын рейтингэд сөргөөр нөлөөлж байгаа талаар гишүүд нь сануулж хэлдэг үү?
-Бид сануулж байгаа. Намын бүлгийн хурал болгон дээрээ “Төлөвш, хоорондоо ярилцаж сур, бие биедээ дутуу мэдээлэл өгснөөс болоод та нарын үл ойлголцол улс төрд нөлөөлөх гээд байна, хурдан төлөвш, сур, үг хэлээ ололц” гэдгийг ярьж байгаа. Аль аль нь их хурц, өөрийн байр сууриа үнэн зөв гэж бодохоор зан араншингийн тулгаралт зохих хэмжээгээр явж байгаа болов уу. Гэхдээ төрийн өндөр албан тушаалд байгаа хүмүүс бодлого шийдвэрээ уялдуулж мэдэгдэл хийх шаардлагатай. Энэ хоёр хүн парламентын маргалдаж, мэтгэлцдэг түвшинд хангалттай ажилласан. Гэхдээ маргалдаж мэтгэлцэхгүйгээр зуун хувь зөвшилцдөг түвшинд анх удаа ажиллаж байгаа хүмүүс. Монгол Улсад 100 хувийн зөвшилцөлтэй гурван хүн байх ёстой. Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд, УИХ-ын дарга. Энэ зөвшилцлийн түвшинд улс төр хийж хараахан сураагүй байна. Байгаа түвшиндээ хүн бас суралцдаг шүү дээ. Зөвшилцөж сурах үйл явц нь бидний нүдэн дээр явж байна. Хурдал гэсэн шаардлага бид тавьж байгаа.
-Орон нутагт ажиллаад ирсэн гэсэн. Ямар ажлаар явав?
-Хог хаягдлын тухай хуулийг УИХ-д өргөн барьсантай холбогдуулаад энэ хуулийг хэлэлцүүлэхээс өмнө иргэдэд хамаатай жорлонгийн асуудлаар илэн далангүй ярилцаад ирсэн. Бас малын бууцыг бордоо болгох, хог хаягдлыг эргэлтэд оруулах, сэргээн ашиглах гэдэг цоо шинэ зүйл хуульд орж ирж байгаа. Сэргээн ашиглахтай холбоотой асуудлаар иргэдийн саналыг сонсч мэдээлэл хүргээд ирсэн. Хүмүүс хог хаягдлыг дахин ашиглах гэдгийг ойлгодог, харин сэргээн ашиглахыг тэр бүр ярьж байгаагүй. Гэтэл энэ хуулиар сэргээн ашиглахыг орон нутгийн зөвшөөрлөөр хийдэг болох гэж байгаа. Орон нутагт өгч байгаа сэргээн ашиглах үйл явцыг яаж дэмжих талаар гол нь ярьсан. Сэргээн ашиглах гэдэг био бордоо үйлдвэрлэх асуудал учраас голдуу бууц бордоо, биологийн хог хаягдал ихтэй дээр нь жорлон нь усны түвшинд ойрхон байдаг газруудыг түүж очсон юм.
-Гишүүн жорлонгийн асуудлаар ярина гэхээр хүмүүс сонирхож хүлээж авсан байх?
-Их сонирхож байсан. УИХ-ын гишүүний хувьд тойрог дээр ажилладаг. Энэ бол тойргийн уулзалт биш. Говь, хангайн хүн байгаль орчныг бохирдуулахад хоёр өөр байдаг. Говийн хүний хоёр метр жорлон бол гүний усыг мөд бохирдуулахгүй. Яагаад гэвэл гүний ус нь зуун метрийн дор байгаа учраас. Гэтэл хангайн хүний хоёр метр жорлонгийн нүх бол ундны усыг шууд бохирдуулна. Яагаад гэвэл ундны ус нь дөрвөн метрийн дор байдаг. Гүний ус руугаа бохир нь орчих гээд байгаа хангай газрынханд түрүүлж мэдээлэл хүргэх ёстой гэж үзсэн. УИХ-ын гишүүн та нартай жорлонгийн асуудлаар ярих гэж ирсэнд гайхаж байна уу гэж асуухад “Бид яг энэ сэдвээр ярихыг, мэдээлэл авахыг маш их хүсч байсан. Одоо тэгвэл хууль гарч байгаа юм байна. Хуульд сэргээн ашиглах гэдэг заалт орж байна. Одоо бид юугаа сэргээн ашиглах, юугаа байгальд хоргүй болгох вэ” гээд л маш идэвхтэй сонссон.
-Гадны орнуудад хүний ялгадсыг метан хий болгоод цахилгаан гаргаж байна, бордоо болгоод ногоогоо, цэцэрлэгээ бордож байна. Монголын нөхцөлд жорлонд ямар боломж байгаа бол гэж судалж үзсэн үү?
– Гадаадын орнуудад био хаягдлыг сэргээн ашигладаг тэр бүх боломж Монголд байгаа. Энэ боломжийг бий болгохоор ACF гээд олон улсын байгууллагынхан бүхэл бүтэн төсөл Монголд хэрэгжүүлсэн юм билээ. Одоо тэр төсөл дуусаад Wash Action Mongolia гэдэг төрийн бус байгууллага байгуулжээ. Тэдэнтэй хамтарч ажиллаад хүмүүст хүргэх мэдээллээ тэднээр бэлтгүүлсэн. Хууль гарахад орон нутгийн зөвшөөрөлтэйгөөр сэргээн ашиглах асуудал яригдана. Та нарын эндээс чинь бордоо гарна, хий гарна, цахилгаан гарна гэсэн.
-Эндээс гэж жорлонг хэлж байна уу?
-Жорлонг хэлж байна. Малын бууц, аргал хорголоо хэлж байна. Энэ биологийн хаягдлууд чинь бүгд ашигтай зүйл болдог. Тийм учраас та бүхэн нэмэлт мэдээлэл авахаар бол ариун цэвэр, биологийн хаягдлыг сэргээн ашиглахад чинь зориулж, мэдээлэл төвлөрүүлдэг ийм төрийн бус байгууллага байгаа шүү гээд холбож өгсөн.
-Хог хаягдлын тухай их ярьсан ч Улаанбаатар хогноосоо салдаггүй. Юу хийвэл улсын нийслэл цэмцгэр байх вэ?
-Хоёр юм байгаа. Нэгдүгээрт хогтой холбоотой хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх хэрэгтэй. Жишээлбэл хотыг хогноос нь салгаж байдаг цэвэрлэгч нарын тоо олон байх ёстой. Хогоо удаахгүйгээр цуглуулдаг тээврийн хэрэгсэл машин хангалттай байх учиртай. Дараа нь хогоо ялгаж ангилдаг үйлчилгээ сайн байх хэрэгтэй. Энэ бүхэнд мэдээж мөнгө орно. Үүнээс гадна цэвэрлэх байгууламжууд бие даасан статустай болох хэрэгтэй. Цэвэрлэх байгууламжуудын тухай бүхэл бүтэн бүлэг Хог хаягдлын тухай хуульд орж байгаа. Энэ хуулийг 15 гишүүн өргөн барьсан. Цэвэрлэх байгууламжуудтай холбоотой олон тодорхой заалтууд бий. Түүнийг хэрэгжүүлж байж цэвэрлэх байгууламжууд хөл дээрээ босч ирнэ. Цэвэрлэх байгууламжууд маш сайн ажиллагаатай, технологийн горимтой байх учиртай. Энэ горимыг хангах хэмжээний хууль эрх зүйн зохицуулалтыг бий болгох юм. Хог хаягдал тэр чигээрээ эдийн засгийн нөөц шүү дээ. Хүн ундаа уугаад нэг шил, сав сулрангуут цуглуулж авдаг сүлжээ улс орон даяар хэрэгтэй. Энэ сүлжээг бий болгох олон заалт орсон. Хамгийн наад зах нь сав баглаа боодолтой бүтээгдэхүүн зардаг борлуулдаг байгууллагууд сав баглаа боодлоо буцааж авдаг цэгтэй байх ёстой. 24 цагийн хүнсний дэлгүүрээс, найман нэрийн барааны дэлгүүрээс талх ундаа сүү усаа авдаг байж болно. Ямар сав баглаа боодолтой юм худалдаж байна. Түүнийгээ буцааж авах саваа тэндээ бэлтгэх ёстой.
-Хөгжсөн орнуудад бол супермаркетууд дээр нь ундааны шилээ буцааж үнэлж авдаг. Аюултай хог хаягдал болох батерейнуудыг буцааж авдаг машин ажиллаж байдаг юм билээ. Манайд үүнийг яаж бий болгох вэ. Урамшууллын тогтолцоо санал болгосон уу?
-Хог хаягдлын тухай хуульд хоёр урамшуулал бий. Нэгдүгээрт тодорхой нэг газар байрлалд тодорхой нэг дахивар (дахин ашиглаж болох хог хаягдал)-ыг цуглуулж авдаг, түүгээр бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгчид монополь лиценз олгоно. Өөрөөр хэлбэл ундааны лаазаар үйлдвэрлэл явуулдаг байлаа гэхэд түүнд өрсөлдөгч гаргаж өгөхгүйгээр ганцхан тэр үйлдвэрийг тасралтгүй ажиллуулах нөхцөлөөр тухайн орон нутаг хангах ёстой. Монополь эрх гэдэг бол бизнест маш том урамшуулал. Өөрөөр хэлбэл өрсөлдөгч гараад ирвэл бүтээгдэхүүнийх нь үнэ унаад, үйлдвэрлэл нь түүхий эдээр хангагдахаа болиод баларна. Ийм учраас хог хаягдлаасаа салсан ихэнх орнууд дахиврыг боловсруулдаг үйлдвэрүүддээ монополь эрх олгож урамшуулдаг юм байна. Хоёрдугаар урамшуулал бол Монгол Улсын газар нутагт хаана байхаас, хэний гараас зарагдсанаас үл шалтгаалаад дахивар бүтээгдэхүүн бүгд суурь үнэ нь адилхан байна. Суурь үнийг Засгийн газраас тогтоохоор оруулсан. Жишээлбэл бүх лаазнууд арван төгрөг шүү гээд суурь үнэ нь адил байхад Улаанчулуутын хогон дээр ч, 24 цагийн дэлгүүрийн үүдэнд ч 10 төгрөг байна. Хатуу үнэтэй болохоор хүмүүс ундааны лааз хог гэж харахгүй энэ бол арван төгрөг гэж харна. Хатуу үнийн тогтолцоогоор хоггүй байлгах туршлага байдаг юм билээ.
-Ундаа, архины үйлдвэрүүд шил, лааз, хуванцар саваа татаж авах үүрэг хүлээх үү?
-Зуун хувь татаж авах үүрэг оноохгүй. Татаж авах цэг заавал байлгана гэсэн заалт оруулсан. Жишээлбэл ундаа, архи байлаа гээд тэр бүтээгдэхүүнийг аваад хүмүүс зүг бүр рүү явж байгаа. Тэр бүхнийг цуглуулж авах зардлыг компани гаргах албагүй. Гэхдээ компани тухайн бүтээгдэхүүнээ зардаг төвлөрсөн цэгтээ лааз, шилээ авдаг цэгийг давхар ажиллуулах үүрэг хүлээж байгаа юм. Ингэхээр гудамжинд хог ховордоно. Хог ховордохоор Улаан чулуут дээр хог ялгаж байгаа хүмүүс ирээдүйдээ дахивар цуглуулдаг цэгүүдийн менежментийг авч явна.
-Хувийн цэвэрлэх байгууламжууд ашигтай ажиллах боломж байгаа юм уу?
-Хураамж аваад эргээд хөрөнгө оруулалт хийх эрхийг цэвэрлэх байгууламжуудад өгч байгаа. Одоо бол хэний өмчид байгаа нь мэдэгдэхгүй цэвэрлэх байгууламж олон байдаг. Мэдээж төв цэвэрлэх байгууламж нийслэлийн өмч гээд ойлгомжтой. Гэтэл тэр цэвэрлэх байгууламжуудад бохир нийлүүлж байдаг дэд байгууламжууд маш их. Жишээлбэл нэг эмнэлэг сургуулийн хашаан дотор янз бүрийн бохирын танк, насосууд байдаг. Энэ дэд байгууламжууд хуулиар бүгд эзэнтэй болно. Эзэнд нь дэд байгууламжаар дамжиж байгаа бохирыг бүртгэх, хураамж авах эрх үүснэ. Хүмүүс урьд нь жорлонгийнхоо усыг хаашаа явж байгааг мэдэхгүй татдаг байсан бол одоо бол бохир усны хураамж нь байгууламжийн хураамж гэдгээр орж ирэх юм. Байгууламжийн хураамж гэхээр Төв цэвэрлэх байгууламжийн хураамж арван төгрөг, дамжуулах байгууламжийн хураамж 5 төгрөг гээд гараад ирнэ. Ингэснээр байгууламж бүрт хөрөнгийн эх үүсвэр бий болно. Утасны мөнгөө тушаахдаа бид Мобиком тэдэн төгрөг, Юнивишн тэдэн төгрөг, Скайтель тэдэн төгрөг гээд оператороороо тушаадаг биз дээ. Түүн шиг бохироо оператороороо тушаадаг болно. Операторууд ачааллынхаа хэмжээгээр хөрөнгө оруулалтаа хаанаас авах нь тодорхой болно. Хог хаягдлын тухай хууль хэрэгжиж эхлэхэд зургаан сарын дараа эрс өөрчлөлт мэдрэгдэнэ гэж тооцоолж байна.
Б.Янжмаа