Шинэ Засгийн газар эмхлэгдлээ. Олон нийтийн дунд мэргэжлийн Засгийн газрын талаар хүлээлт байв. Ялсан нам Засгийн газраа хэрхэн байгуулж, томилгоогоо хэрхэн хийж байгаа талаар судлаачдын санаа бодлыг сонирхлоо. ШУТИС-ийн Бизнесийн удирдлага, Хүмүүнлэгийн сургуулийн эрдэмтэн нарийн бичгийн дарга, доктор Ц.Бүжидмаа ийн ярьж байна.
-Шинэ Засгийн газар төрийн албан хаагчдыг олноор нь цомхотгох бололтой. Улс төрийн зорилгоор төрийн албан хаагчдыг халж солих оролдлого ямар нөхцөлд арилах боломжтой бол?
-Шулуухан хэлэхэд төрийн алба улс төрөөс хараат болсон гэмээр дүр зураг харагддаг. Төрийн албаны бүтэц, зохион байгуулалтыг намын бодлого шийдвэрээр өөрчилдөг байж таарахгүй. Улс төрийн намын харьяаллаар ажилд томилдогоос болж төрийн албаны хүний нөөцийн бодлого тогтворгүй, ажлын байр баталгаагүй болсон. Өөрөөр хэлбэл сонгуулийн үр дүнгээр байгуулагдсан Засгийн газрын бүтэц, зохион байгуулалт өөрчлөгдөх бүрт төрийн албан хаагчдыг олноор халж, сольдог байдал бий болсон. Хэдхэн тоо баримт хэлье л дээ.
Жишээлбэл Захиргааны хэргийн шүүх дээр Төрийн албан хаагчийг ажлаас нь үндэслэлгүй халсантай холбогдсон маргаан сонгуулийн дараа буюу 2009 онд 31 хувь, 2013 онд 42 хувиар өмнөх жилүүдээс өссөн үзүүлэлттэй байдаг.
Төрийн албан хаагчдыг намын харъяаллаар халж, сэлгэснээр тэд улс төрийн нөлөөлөлд автах, бие даасан хараат бус байдлаа хангаж чадахгүй байх, төрийн бодлогын залгамж холбоо алдагдах, хариуцлагын механизм сулрах зэрэг нөхцөлүүд бий болдог.
Төрийн алба мэргэшсэн, тогтвортой, улс төрөөс ангид байх үндэс нь Мерит зарчмыг баримтлах, хамгаалах юм. Уг нь манай одоогийн Төрийн албаны тухай хуулинд мерит зарчмын шаардлагуудыг хуульчлан тогтоож өгсөн. Яг энэ зарчмаа бариад явбал Засгийн газар солигдох бүрт мэргэшсэн төрийн албан хаагчид солигдохгүй байж болох юм.
-Та “Мерит” тогтолцооны талаар тодруулж яриач?
-Анх 1883 онд АНУ-ын Ардчилсан намын сенатч Жорж Пендлтон “Төрийн албаны шинэтгэлийн акт” гэдэг баримт бичгийг санаачилж батлуулсан. Энэ нь хожмоо “Пендлтоны хууль” гэж алдаршсан, улс төрийн намуудад сонгуулийн үр дүнгээр төрийн албан тушаалыг хуваарилдаг, төрийн албанд улс төр хүчтэй нөлөөлдөг шударга бус тогтолцоог өөрчилсөн. Энэ үеэс эхлэн төрийн албаны мерит тогтолцоо бий болсон гэж үздэг.
Япон, Өмнөд Солонгос зэрэг Азийн өндөр хөгжилтэй орнууд дэлхийн хоёрдугаар дайны дараа төрийн албандаа “Мерит тогтолцоог” хэрэгжүүлснээр богино хугацаанд хөгжсөн гэж судлаачид үздэг.
“Мерит” гэдэг үгийг монголчилбол “гавьяа зүтгэл, чанар чансаа, сайн тал, хүлээн зөвшөөрөгдсөн байдал” гэсэн утгатай. Манайхан “Чадахуйн зарчим” ч гэж орчуулсан байгаа. Харин сүүлд өргөн барьсан Төрийн албаны шинэ хуулинд “Төрийн алба мэргэшсэн, тогтвортой байх зарчим” гэж томьёолсон.
Энэ ойлголт нь төрийн албан тушаалыг эрхлэх шалгуур шаардлагуудыг бүрэн хангасан хүнийг тухайн албанд шилж, томилох үйл явцыг илэрхийлдэг. Ер нь хамгийн товчоор хэлэхэд “Хийж чадах хүнийг нь шилж томилно” гэсэн үг. Өөрөөр хэлбэл “мерит зарчим” гэдэг нь төрийн албанд улс төрийн захиалгаар бус, харин тухайн ажлыг үнэхээр хийж чадах ур чадваруудыг эзэмшсэн, туршлага хуримтлуулсан хүмүүсийг шударгаар өрсөлдүүлэн шалгаруулах зарчмаар томилох тухай асуудал юм.
Нөгөө талаар ажил албандаа хүлээн зөвшөөрөхүйц үр дүн гаргасных нь төлөө албан тушаал дэвшүүлэх тухай ойлголт юм. Товчдоо мерит тогтолцоо гэдэг нь “улс төрийн нөлөөллөөр бус, өрсөлдөөний зарчмаар төрийн албанд томилогдох, албан тушаал дэвших”-ийг хэлж байгаа юм.
Харин сүүлийн үед улс орнууд Мерит зарчмыг төрийн албанд анх шалгаруулж авах, дэвшүүлэх гэдгээс хальж, чөлөөлөх, цалин хөлсийг тогтоох, сургалт хөгжлийн бодлого, хэрэгцээг тодорхойлох, гүйцэтгэлийг үнэлэх зэрэг төрийн албаны хүний нөөцийн бүхий л асуудалд баримталдаг болсон. Манайд ч гэсэн мерит системийн хэрэгжилтийг сайжруулах үндэс суурь одоогийн хүчин төгөлдөр хууль тогтоомж, бодлогод бэлхнээ байгаа гэж хэлж болно. Гагцхүү түүнийг хэрэгжүүлэх улс төрийн хүсэл эрмэлзэл чухал.
-Төрийн удирдах албан тушаалд төрд ажиллаж байсан туршлагатай хүнийг томилох нь зөв гэдгийг бүгд ойлгож байгаа. Гэсэн ч ялсан нам энэ бодлогыг хэрэгжүүлдэггүй. Мерит тогтолцоо ямар үед хэрэгжих боломжтой вэ?
-Мерит тогтолцооны хоёр үндсэн хэлбэр байдаг. Дэлхий нийтэд өнөөдөр карьерын буюу, албан тушаалын гэсэн хоёр төрлийн систем хэрэглэж байна. Үүнийг “шатлан дэвших” болон “нээлтэй сонгон шалгаруулалтаар томилох” тогтолцоо гэж ойлгож болно. Улс төрийн албан тушаал бол арай өөр. Гол анхаарах цэг нь төрийн жинхэнэ алба юм. Энэ дээр л төрийн ажлын мэдлэг туршлагатай хүмүүсээ томилдог, сонгуулийн үр дүнгээр халж сольдоггүй байх ёстой. “Шатлан дэвших” тогтолцооны хувьд уг албан тушаалд хэр зэрэг үр дүнтэй ажилласан, дараагийн шатны албан тушаалд очих мэдлэг туршлага хуримтлуулж чадсан эсэх, чадвартайгаа харуулж нотолж чадсан эсэх нь чухал. Тэрнээс биш төрийн албанд ажилласан жилээс шалтгаалан албан тушаалын зэрэглэл, цалин хөлс нэмэгддэг байдлыг халах ёстой юм.
Зарим улс орон төрийн албан хаагчдаа насаар нь томилдог. Ингэснээр тэднийг улс төрийн нөлөөллөөр халж солиод байдаггүй, төрийн албан хаагчид ч хэнээс ч айхгүй шударгаар ажилладаг гэж үздэг.
Харин “нээлтэй сонгон шалгаруулалтаар томилох” гэдэг нь энгийн үгээр тайлбарлавал төрд ажиллаж байгаагүй ч тухайн салбарыг удирдаж чадах үнэхээр чадвартай хүнийг шударгаар өрсөлдүүлж, томилно гэсэн үг. Өнөөдөр дэлхийн улс орнуудад төрийн албанд иргэндээ үйлчилдэг шинэ соёлыг нэвтрүүлэх, өөрчлөлт авчрах шилдэг менежерүүд чухал байгаа учраас төрд өмнө нь ажилласан туршлага гэхээс илүү, тэдний удирдлагын ур чадвар, мэргэжлийн мэдлэг, менежерийн туршлагыг нь үндэслэн сонгон шалгаруулах хандлага бий болж байна. Ингэхдээ тухайн албан тушаалыг хаших мэдлэг чадварыг нь илрүүлж чаддаг шударга тогтолцоо байх ёстой. Сонгон шалгаруулалтаа сайн хийж чадахгүй бол энэ тогтолцоо ажиллахгүй. Харин ч урвуулан ашиглах, хамаатан садан, танил талаа томилох сөрөг үзэгдлүүд газар авна. Үүнийг хэрэглэж байгаа улс орнууд ихэнхдээ топ менежерүүдээ ингэж сонгодог, дээр нь нэмээд тэдэнд цалин хөлс, урамшууллын өөр тогтолцоо хэрэглэдэг туршлага байна.
Сүүлийн үед энэ хоёр системийн элементүүдийг нэгтгэж “холимог систем” (Hybrid) хэрэглэж байгаа улс орнууд нэмэгдэж байна.
Ингэж цогцоор нь хэрэгжүүлж байж л бид Мерит тогтолцоог хэрэгжүүлж хамгаалж чадна. Манай улсын хувьд хамгийн эхний ээлжинд төрийн албаны сонгон шалгаруулалтаар хууль хэрхэн цээжилснийг биш, салбарын бодлогыг тодорхойлох, нөөцийг хэрхэн удирдахаас өгсүүлээд, шийдвэр гаргах чадвар, стратегич чанар гэх мэт тухайн албан тушаалыг хаших чадваруудыг нь илрүүлдэг, үнэлдэг, шударгаар өрсөлддөг болгож зарчмын өөрчлөлт хийх шаардлагатай. Төрийн албаны шалгалтын арга, хэлбэр, агуулга бүх зүйлийг өөрчлөх хэрэгтэй. Түүнчлэн тухайн албан тушаалд шаардлагатай мэдлэг, ур чадваруудыг илрүүлдэг тестийг боловсруулдаг судлаачид, тийм тестийн сан бүхий төвүүд, сонгон шалгаруулалтыг гардан явуулдаг хөндлөнгийн байгууллагууд бий болгох гээд хийх ажил маш их бий.
Бид өнөөдөр хуулиараа “Шатлан дэвших”-ын тогтолцоогоор яваад байгаа мэт боловч, амьдрал дээр “нээлттэй тогтолцоо”-г хэрэглээд байгаа. Түүнээс гадна сонгон шалгаруулалт нь шударга явагдсан эсэхэд иргэд үргэлж эргэлзэж байдаг төдийгүй, ямар нэгэн нам дагахгүй бол ажилд орох боломжгүй гэсэн ойлголт газар авсан.
Ер нь төрийн байгууллагын гүйцэтгэх албан тушаал, хэлтэстэй дүйцэх нэгжийн даргын албан тушаалд “Шатлан дэвших” тогтолцоог хэрэглээд, харин Төрийн нарийн бичгийн дарга, агентлагийн дарга, аймаг, нийслэлийн Засаг даргын Тамгын газрын дарга, тэдгээртэй адилтгах зэрэглэлийн албан тушаалд “нээлттэй сонгон шалгаруулах” зарчмыг хэрэгжүүлж болох юм.
ГЭХДЭЭ “Нээлттэй сонгон шалгаруулалт гэдэг бол улс төрийн томилгоо биш” гэдгийг л хэзээ ч мартаж болохгүй.
Дараагийн нэг асуудал бол Мерит тогтолцоог зөв хэрэгжүүлж, хамгаалахад Төрийн албаны зөвлөл гол үүрэгтэй. Төрийн албаны зөвлөл бол Төрийн албаны хуулийн хэрэгжилтийг хангуулж байдаг “Төрийн албаны хуулийн цэц” юм. Төрийн албаны зөвлөл л томилгоо, сонгон шалгаруулалт шударга явагдаж байгаа эсэхэд, төрийн албан хаагчид үндэслэлгүй халагдаж байгаа эсэхэд хяналт тавьж, топ албан тушаалтнууд дээр сонгон шалгаруулалтын үр дүнгээр хэн хэнийг томилж болох тухай саналаа сайд нарт хүргүүлдэг, сайд нарын шударга бус томилгоог хүчингүй болгодог хараат бус байгууллага байх ёстой юм.
Манайд “Төрийн шинэтгэлийн дунд хугацааны стратеги” 2004 онд, түүнийг хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааны төлөвлөгөө 2007 онд батлагдсан байдаг. Энэ хөтөлбөр дууссанаас хойш төрийн албаны шинэтгэл ямар нэгэн бодлого хөтөлбөргүй урсгалаараа явж байна уу даа гэж бодогддог. Төрийн албаны шинэчлэлийн бодлогын баримт бичгийг яаралтай батлах шаардлагатай. Энэ бол тогтолцооны гажуудал үүсэхээс сэргийлэх, Мерит тогтолцоог хамгаалан хөгжүүлэх гол нөхцөл, арга хэрэгсэл шүү.
-Засгийн газрын бүтэц, яам агентлагуудын бүтцийн асуудлаар та юу хэлэх вэ?
-Ер нь улс төрийн намууд сонгуулийн мөрийн хөтөлбөрөө боловсруулах, Засгийн газраа шинээр эмхлэн зохион байгуулахдаа улс орны хөгжлийн бодлогод суурилсан, шинжлэх ухааны үндэслэлтэй, бодитой судалгаан дээр үндэслэх ёстой. Юуны түрүүнд тухайн улс хөгжлийнхөө тодорхой шатанд ямар хөгжлийн бодлого, стратеги баримталж байна гэдгээс хамаарч тэргүүлэх чиглэлээ тодорхойлдог. Түүндээ нийцүүлж, ямар ямар яамтай байх вэ, хэдэн агентлагтай байх вэ гэдгийг тогтоодог. Түүнээс биш Засгийн газрын бүтэц, орон тоо гэдэг бол хэн нэгэн хүнд, ямар нэгэн улс төрийн хүчинд зориулж гаргадаг тоо биш, албан тушаалын сүлжээ биш.
-Орон тоог бууруулах төсөв хэмнэх нарийвчилсан тооцоог Сангийн яамныхан гаргасан. Ганцхан Сангийн яам шийдвэл зөвхөн төсөв хэмнэх үүднээс хандах эрсдэл байж магадгүй?
-Чиг үүргийн шинжилгээг стратеги бодлогод нь шинжилгээ хийх, хэрэгжүүлж байгаа хөтөлбөр, үйл ажиллагаанд нь шинжилгээ хийх, бүтэц, зохион байгуулалтын шинжилгээ, төсөв, санхүү, зардлын шинжилгээ гэх зэргээр хийж болдог. Мэдээж яам болгон мэргэжилтнүүдээ оролцуулан шинэ бүтцийн талаарх санал, төслөө боловсруулсан байх. Харин Сангийн яам Төсөв, санхүүгийн зардлын шинжилгээ талаас нь ажилласан болов уу.
Гаднын орнуудын туршлагаас харахад Засгийн газрын хэрэг эрхлэх газар нь чиг үүргийн шинжилгээ хийх, боловсронгуй болгох арга хэмжээг удирдлагаар хангаж, мэргэжлийн байгууллага, судалгааны төв, судлаачдаар хийлгэдэг. Улмаар чиг үүргийнхээ дагуу хэрэгжүүлж буй хөтөлбөр, үйл ажиллагааных нь үр дүн, үр ашгийг үнэлнэ. Түүнчлэн чиг үүргийн давхардал, хийдлийг арилгах, чиг үүргийг шилжүүлэх арга хэмжээг зохион байгуулж, эндээсээ төсвөө хэмнэх арга хэмжээ авдаг.
-Тахарын ерөнхий газрыг татан буулгасан нь ухралт болсон санагдаад байгаа. Хэмнэлт нэрээр иргэнд үйлчилдэг бүтцийг л хасч танаад байгаа юм биш үү?
-Би хуулийн мэргэжлийн хүн биш учраас нарийн хэлж мэдэхгүй байна. Иргэнд үйлчилдэг байгууллага гэдэг талаас нь аваад үзвэл дахиад л чиг үүргийн шинжилгээний асуудал яригдана л даа. Энэ шийдвэрийг гаргахдаа чиг үүргийн шинжилгээ хийсэн болов уу гэж бодож байна. Мэдээж мэргэжлийн хүмүүс ажилласан байх л даа. Гэрч хохирогчийг хамгаалах тухай хуулинд аюулгүй байдлын хамгаалалтын арга хэмжээ, сэтгэлзүйн хамгаалалтын арга хэмжээ гэсэн хоёр аргаар хамгаалдаг. Аюулгүй байдлын хамгаалалтын арга хэмжээг цагдаагийн алба, мөрдөх алба, Авлигатай тэмцэх газар, Тагнуулын ерөнхий газар хэрэгжүүлнэ гээд заачихсан байгаа. Харин Сэтгэлзүйн хамгаалалтын арга хэмжээг нь яасан юм бол гэдэг хардлага төрнө. Тэгвэл хуулинд нэмэлт өөрчлөлт оруулж, дээрх байгууллагууд гэрч, хохирогчийг хамгаалах чиг үүрэг бүхий хамгаалалтын тусгай нэгжтэй байна. Энэ нэгжийн дэргэд мэргэжлийн хууль зүйн зөвлөгөө өгөх болон сэтгэлзүйчийн баг ажиллана гэж оруулсан байна лээ. Өөрөөр хэлбэл энэ чиг үүргийг хэрэгжүүлэх бүтцийг нэмж бий болгох эрх зүйн зохицуулалтыг хийсэн. Би энэ талаар нарийн судлаагүй учир тодорхой зүйл хэлмээргүй байна.
-Төрийг мэдээлэл судалгаагаар хангах, мэргэжлийн дүгнэлт гаргах бүтцийн тухай бишгүй ярьдаг. Яаж энэ бүтэц амилах ёстой вэ?
-Төрийн бодлогын судалгаа шинжилгээ, төрийн албан хаагчид, удирдах ажилтны сургалт хөгжил, сонгон шалгаруулалт, үнэлгээний зөвлөх үйлчилгээг хэрэгжүүлдэг бүтэц зайлшгүй шаардлагатай. Бусад орнуудад төрийн бодлогын судалгаа шинжилгээг дагнан хийдэг байгууллага, хүрээлэнгүүд байдаг. Монгол Улсад ийм байгууллага, дор хаяж “Зөвлөх үйлчилгээний төв” байгуулах, хэрэгцээ шаардлага маш их. Цаашлаад дан хүний нөөцийн асуудлаар тэр дундаа төрийн удирдах ажилтны хөгжлийн хөтөлбөр, цалин хөлсний тогтолцоо, үр дүнгийн удирдлага, ёс зүйн менежмент гээд олон асуудлаар ярьж болно.