Хүүхдийн шүдний эмч, тулгуур эдийн эмч, гажиг засалч, амны хөндийн нян судлаач Ц.Базаррагчаатай буйлны өвчлөлийн сэдвээр ярилцлаа.
-Таныг нүүр ам судлалын салбараас Японд доктор хамгаалсан анхны шүдний эмч гэж сонслоо. Бидний ярилцах буйлны өвчлөлийн сэдэв докторын ажилтай тань холбоотой гэж ойлгосон…?
-Тэгж ойлгож болно. Би Окаяамагийн Шүдний сургуульд амны хөндийн нян судлалаар докторын зэрэг хамгаалсан юм. Аль ерээд оноос, тодруулж хэлбэл 1993-1996 онд Японд шүдний эрүүл ахуй, шүдний эмчилгээ, хүүхдийн шүдний эмчилгээ, хүүхдийн шүдний гажиг заслын мэргэшүүлэх сургалтыг дүүргэсэн л дээ. 1997-1998 онд Окаяамагийн шүдний сургуулийн хүүхдийн шүдний тэнхимд эмч-судлаачаар ажиллаж байсан.
-Шүд цоорол, буйлны үрэвслийг монголчууд төдийлөн тоодоггүй, амаа давстай ус, содаар зайлах төдийгөөр аргацаагаад яваад байдаг. Таны яриаг сонсоод суух нь ээ нэлээд аюултай өвчин шиг санагдлаа…?
-Шүд цоорол буйлны үрэвсэл хоёр нь ондоо, өөр өөр төрлийн нянгаар үүсгэгддэг. Шүд цоорлыг сүүлийн зуу гаруй жил тэр дундаа 1970-аад оноос хойш эрчимтэй судалсан. Үндсэндээ судлагдаад дууссан, шийдэгдсэн асуудал. Цоорлыг аль хэдийнэ судалж дуусаад дараа дараагийн далайцтай асуудал руу 2000-аад оноос хойш орчихсон яваа. Авахуулаад шүдгүй болсон газар шүдийг дахин ургуулах, дараагийнх нь мэдрэл нь үхжээд амьгүй болсон шүдийг амьдруулж ургуулах хэмжээнд судалгаа хийгдэж байгаа. Судалгааны үр дүнг зарлаад эхэлчихсэн. Тун удахгүй амьдралд биеллээ олж эмнэл зүйд нэвтрэх нь цаг хугацааны л асуудал. Шүдээ сайн арчлаад, тухай бүр эмчлүүлээд явбал тэг эдийн засгаар цоорлоос сэргийлэх бүрэн боломжтой. Шинжлэх ухаан өндөр түвшинд очиж жижиг, сажиг асуудлуудыг шийдэж баталгаа, нотолгоо, судалгаа, үр дүн ярьж байхад давс, сода ярьдаг хандлагаас татгалзах хэрэгтэй. Давстай ус, сода шинж тэмдгийг түр зуур намдаах мэт санагдаж магад ч нян, бактерийн эсрэг ямар ч үйлчлэлгүй. Би энэ удаа шүд цооролтой харьцуулашгүй хорт үр дагавартай, халдварт өвчний тухай түлхүү яримаар байна. Энэ бол таны асуусан буйлны үрэвсэл.
-Буйлны үрэвсэл халдвар өвчин гэж боддог хүн тун цөөхөн байх. Яаж, ямар замаар халддаг, хор хөнөөл нь юу болох гэх мэт хүмүүст хэрэгтэй талаас нь жаахан энгийнээр тайлбарлаад өгөөч?
-Халдварт өвчин гэхээр манайхан ханиад томуу, сүрьеэ, шар зэргийг л ойлгоод байдаг. Буйлны үрэвсэл үүсгэгч нь нян бактери. Шүлсээр халдана.Амны хөндийд гаднаас орж ирнэ. Буйлны үрэвслийн нянгаас ялгардаг хор нь шүдийг тойрон бэхэлж байдаг буйлыг эвдэж үндсэн үүргээ биелүүлж чадахгүй болгодог. Үүнийг хүмүүс буйл суусан, шүд зайтай болоод байна гэдэг. Цаашлаад холбох эдийг тасалж шүдийг тулан тогтоож байдаг ясыг хайлуулах шатанд ордог учир шүдний тулгуур эдийн өвчин гэж нэрлэдэг юм. Шүдийг тулан тогтоодог яс ууссаар эцэстээ ясгүй болсон шүд сулран суларсаар аажимдаа унадаг. Энгийнээр хэлбэл, шүдний ясыг уусгаж буй дээрх процесс бусад эд эрхтэнд нэг адил явагдаж байдаг гэсэн үг. Шүдний ясыг шимэгдүүлж, уусгаад байгаа процесс л бидний анхаарал хандуулж ойлгоод авчих гол зүйл юм. Үүгээрээ буйлны үрэвсэл шүд цооролттой харьцуулашгүй хор хөнөөлтэй. Буйлны үрэвслийн нянгаар үүсгэгддэг олон өвчний нэг нь хэрх. Энэ өвчний үед том бага үе, холбоос эд уусан хайлж, деформацид орсон үе хуруу, гар моонийдог. Эрүүл эд эмгэг эд болж хувирсан гэж ойлгож болно.
-Маш аюултай өвчин юм байна. Буйлны үрэвслийн эсрэг олон төрлийн шүдний оо байдаг. Урьдчилан сэргийлэх зорилгоор хэрэглэж заншвал хэр үр дүнтэй бол?
-Ганц 00 ч биш шинжлэх, бизнес гэдэг хоёр өнцөг олон зүйл дээр эсрэг тэсрэг байр суурьтай байсаар ирсэн. Худалдаа, бизнесийн тал нь давамгай явааг ойлгоход гэмгүй байх. Шүдний 00-г бага сага судалсан хүний хувьд хэлэхэд цөөнгүй тооны химийн бодис орсон байдаг. Химийн бодис ихтэй 00-г байнга, тасралтгүй, урт удаан хугацаанд хэрэглэх нь ашигтай бактериудыг устгах эрсдэлтэй. Ганц шүдний 00 гэлтгүй аль ч химийн бодисыг хэтрүүлэн, зохистой бус хэрэглэх нь түүнд тэсвэртэй, илүү хүчтэй хэлбэрийг бий болгодог. Тэгэхээр шинжлэх ухаанд үндэслэж ярьдаг судлаачдын үгийг сонсох хэрэгтэй. Учир нь үнэн худлыг шалгадаг ганц шалгуур нь ерөөсөө л шинжлэх ухаан.
-Эрхтэн системийн өвчлөл үүсгэдэг, хавдрын нэг том шалтгаан нь буйлны үрэвсэл гэдэг үг цочирдом сонсогдож байна. Үндэслэл, шалтгааныг нь нарийн тайлбарлаач?
-Би бүрэн судлаад цаана нь гарчихсан хүн биш л дээ. Шинжлэх ухаан гэдэг зах хязгааргүй далайгаас чимхийн төдий мэдлэг олж авч түүнээ таньж мэдэх гэж мэрж, байгалийн шинжлэх ухаанд татагдаад салж чадахгүй яваа хүн. Буйлны үрэвслийн нян амны хөндийд байрлан буйл, шүдийг өвчлүүлээд зогсохгүй халдварлагдаж үрэвссэн буйлны хэсгээр тараагуур цусаар бүх эд эрхтэнд хүрч очдог. Нянгийн байнгын дайралтад орсоор байвал эрүүл эд эмгэг эд болно. Олон жил ийм байдалтай байвал хавдрын урьтал шатанд очиж эргэшгүй байдалд хүрдэг. Би судалгааны ажлаа дууссанаас хойш буйлны үрэвсэл нь зүгээр ч нэг аминаас хол шалдар булдар зүйл биш аюултай халдварт өвчин гэдгийг ойлгуулах гэж сүүлийн хоёр жил зөвхөн энэ талаар ярьж бичиж байна. 2016 оноос хойш 30 гаруй удаа шүдний эмч нарт академик түвшний сургалт хийлээ. Үүнээс гадна хот, хөдөөний 90 гаруй эмч нарт сургалт өгсөн. Хамгийн сүүлийн, шинжлэх ухаанд тулгуурласан эмчилгээний мэдээлэл, баталгаа нотолгоо нь сургалтын маань цөм. Амны хөндийн нян судлаачид төдийгүй АНУ, Европын зүрх судас, нойр булчирхай, эмэгтэйчүүдийн гэх мэт мэргэжлийн салбар холбоод сүүлийн 30 гаруй жил судлаад нэг л зүйл дээр анхаарлаа хандуулаач гэж зөвлөж байгаа. Олон өвчний эх үүсвэр, том шалтгаан нь амны хөндийд тань байна, байх байхдаа буйлны үрэвслийн нянгаар халдварладаг гэж онцолж байна. Тэд буйлны үрэвсэл 200 гаруй төрлийн өвчин үүсгэнэ, олон хавдрын эх үүсвэр гэдгийг нотолсон судалгааныхаа үр дүнг нийтэд танилцуулсаар байгаа.
Буйлны үрэвсэл тодорхой хугацаанд үе шаттайгаар явагддаг.Нууц үедээ мэдэгдэхгүй тээгч болоод явж байдаг. Статистикаас харахад, манай улсад чихрийн шижин, нойр булчирхайн өвчлөлт өндөр. Эднийг үүсгэдэг нэг том шалтгаан нь өнөөх л буйлны үрэвсэл. Онцын өвдөлт, зовиур бага тул хаа нэг цус гарахыг тоохгүй 4-6 жил орчим явсаар хүндрүүлдэг. 6-10 жилийн дараа таны аль нэг эрхтэн системд эргэшгүй өвчлөлийн эх суурь тавигдсан байх өндөр эрсдэлтэй.
-Тэр төрлийн хавдрын төчнөөн хувь нь буйлны үрэвслээс шалтгаалдаг гэх мэт тоо баримттай судалгаа бий юу?
-Байлгүй яахав. Буйлны үрэвсэлтэй ч эмчлүүлэхгүй удаан явбал цусны хорт хавдраар өвчлөх магадлал 30 хувь байдаг. Бөөрний хорт хавдрын тухайд 49 хувийн магадлалтай. Зүрхний шигдээсээр нас барах магадлал 29 хувиар яригддаг. Тархинд цус харвах магадлал 28 хувь гэсэн тоо бий. Элэгний /архины бус гаралтай/ циррозоор өвчлөх магагадлал 30 хувь. Хамгийн сүүлд улаан хоолойн хорт хавдар үүсгэгч нь энэ нян гэдгийг тогтоосон. Зөнөгрөх өвчин залуужжээ л гэдэг. Нэг шалтгаан нь мөн л буйлны үрэвсэл гэсэн судалгааны дүн сонсогдож эхэллээ.
-Нэгэнт буйл үрэвссэн тохиолдолд эмчлэгдэх боломж нь хэр байдаг вэ?
-Буйлны үрэвсэл бол ганц манайд ч биш хаана ч адил, шүдний эмчилгээний толгойны өвчин хэвээр байна. Өнгөр, чулууг цэвэрлээд дуусдаг буйлны үрэвслийн уламжлалт аргыг миний хувьд өөрчилсөн. Нэгд оношлогоо орно. Хоёрт өнгөр, чулуу цэвэрлэх үед нян, бактерийг устгадаг үр дүнтэй “ноу хау” байна. Гуравт үүсгэгчийн эсрэг үйлчлэлтэй, ямар ч химийн орц найрлагагүй, нянгийн эсрэг бэлдмэл хэрэглэх багтана. Ер нь аль ч өвчний хувьд улаан шугам бий.Нэгэнт амны хөндийгөөс хальж эрхтэн системийн өвчлөлийн асуудал босох үед тухайн өвчний шинж тэмдгийг дарах л эмчилгээ хийх байдлаар дэлхий ертөнц явж байна. Миний хувьд, амны хөндийд байхад нь барьж авах тухай ярьж чадна. Эмчлэхийн төлөө арга технологи боловсруулж, бэлдмэл гаргасан. Эцсийн эцэст энэ бүхэн маань буйлыг эрүүлжүүлж бусад шүдийг аварч, амьд шүдтэй нь үлдээхэд чиглэж байна.
-Хүмүүс буйлаа үрэвссэнийг мэдэхгүй яваад байдаг байх нь. Хамгийн анхны шинж тэмдэг нь шүдээ угаахад буйлнаас цус гарах гэж ойлгож болох уу?
-Тийм ээ, буйлнаас цус гарах бол эхний шинж тэмдэг. Харин тамхи татдаг хүмүүсийн хувьд никотин буйлыг хатангиршуулж цус гарах шинж тэмдгийг барьдаг учир хэзээ хойно хүндэрсэн үедээ эмч дээр ирэх нь нийтлэг байна.Үүнээс гадна буйл хавагнах, хөөх, томрох, өнгө өөрчлөгдөх, идээт шингэн үүсэх, амнаас эвгүй үнэр гарах гэх мэт шинж тэмдэг нь нэлээд хүндэрсний шинж.
-Нийт хүн амын хэдэн хувь нь буйлны үрэвсэлтэй талаар нарийвчилсан судалгаа байна уу?
-АНУ-д гэхэд нийт хүн амын 70-75 хувь нь буйлны үрэвсэлтэй. Буйлны үрэвслийн хүнд хэлбэртэй, буйлны үрэвслийн шалтгаантайгаар эргэшгүй өвчинтэй болсон насанд хүрэгчдийн тоо 45 хувь гэсэн судалгаа уншиж байсан. Монголчуудын тухайд 90 орчим хувь гэж 2017 онд НАСС-н мэргэжлийн сэтгүүлд тавьсныг харсан.
-Манай улсад оношлогоо хэр байна вэ?
-Амны хөндийн микроскоп оношлогооны хувьд дэлхийд нүүр, ам судлалын салбарт нэвтрээд 20 гаруй жил болчихсон.Миний хувьд шүдний эмчилгээтэй холбоотой олон асуудлыг шийдсэний зөвхөн нэг нь л энэ микроскоп оношлогоо.Хэдий богино хугацаа өнгөрсөн ч олон хүн энэ оношлогоог хийлгэсэн. Оношлогоогоор нянгийн гаралтай буйлны үрэвслийг тодорхойлно. Ил шинж, зовиур бага, тэгсэн мөртлөө яаж ч угааж арчлаад салдаггүй амны эвгүй үнэрийн шалтгаан нь архагшиж далд хэлбэрт шилжсэн нянгийн гаралтай буйлны үрэвсэл эсэхийг тогтооно. Манайд анагаахын салбараас ганц оношлогоогүй нь нүүр ам судлалын эмчилгээний салбар. Нэгэнт эхлүүлчихсэн зүйлийг илүү хүртээмжтэй болгох асуудал л бий. Ингэхийн тулд эмч нарыг бэлтгэж олуулаа хийх ёстой. Бид шүдний эмчилгээний шинэ, дэвшилтэт арга технологиос олон жилээр хоцорсон. Улс дэмжээд өгвөл энэ хоцрогдлоо алгасаад тэдэнтэй зэрэгцээд оччих боломжтой. Манай салбар боловсон хүчин сайтай гэсэн давуу талтай. Олон жилийн өмнө, мэргэжлийн ганц сургуулиа оношлууртай болгодгийн аман дээр буцаагаад алдчихсан тал бий.
-Буйлны үрэвслээс урьдчилан сэргийлэх боломжтой юу?
-Урьдчилан сэргийлэх гол арга нь хувь хүн эрүүл мэндийн боловсролоо дээшлүүлэх. Халдварт өвчин гэдгийг мэдчихвэл шүлсээр, аяга, саваар тойруулж ууж хэрэглэхээ болих байх. Монголчууд эртнээс аяга халбагатайгаа явдаг байсан. Өнөө цагт хэвшүүлмээр соёл. Тэгвэл ганц буйлны үрэвсэл төдийгүй олон өвчнөөс сэргийлэх боломжтой.
-Таныг буйлны үрэвслийн эсрэг бэлдмэл гаргасан, олон оронд хэрэглээ болчихсон гэж сонслоо. Юунаас гаргаж авсан бэлдмэл юм бол?
-Би анх шүдгүйдлийн үндсэн шалтгааныг үүсгээд байгаа “нөхдүүд”-ийг таньж мэдэх гэж нян судлалаар ажил хийлгээч гэсэн хүсэлтийг профессортоо тавьж байсан юм. Гэтэл профессор маань их хүнд салбар, сайн бод, хугацаа байгаа гээд зөвшөөрч өгдөггүй. Микробиологийн лабораториос өөрийг бодохоо байсан учраас татгалзсан хариу сонсоод шантраагүй. “Багш аа надад заавал доктор болох нь гол биш. Би микробиологийн судалгаа л хиймээр байна” гэж гурван сарын турш гуйсны эцэст зөвшөөрөл авч микробиологийн лабораторид хөл тавьж байлаа. Эндээс л миний цоорол, буйлны үрэвслийн нян, бактериудыг таньж мэдэх ажил эхэлсэн дээ. Судлах тутам ахиад л цаашаа явмаар судалмаар санагдаад тайван суухаа больдог юм билээ (инээв). Анагаахын шинжлэх ухаан хүний биед ээлтэй, байгалийн гаралтай арга технологийг тэргүүлэх чиг хандлагаа болгосон. Таны сонирхоод байгаа бэлдмэл энэ хандлагад бүрнээ нийцэж байгаа. Буйлны үрэвсэл үүсгэгч олон төрлийн нянгуудаас хоруу чанар хамгийн их, гол нян нь P.Gingivalis. Энэ гол нянгийн нэрээр буйлны үрэвслийг Gingivitis гэж нэрлэсэн байдаг. Тэр утгаар нь бэлдмэлээ “Жинжита” гэж нэрлэсэн. Буйлны үрэвслийн толгойлох нянгууд дээр судалгаа хийгдсэн, үр дүн нь шинжлэх ухааны туршилт, судалгаагаар тогтоогдсон бэлдмэл байгаа юм. Хүндрэлтэй шүдийг хэрхэн эмчилж амьдаар нь хадгалж авч үлдэж чаддаг болох тухай 25 жилийн тэртээ бодож явсан бодлын маань нэг шийдэл л дээ. Монголын хөрсөнд ургасан цэвэр ургамлаас орчин үеийн шинжлэх ухаанд тулгуурласан технологи ашиглаж гаргаж авсан. Монголоос гадна Солонгос, Бельги, Норвеги, Австри, Австралид хэрэглэж байгаа. Японд хэд хэдэн эмнэлэгт хэрэглэдэг. Сүүлийн үеийн сонин гэвэл бэлдмэл маань шинжлэх ухааны өлгий болсон Япон улсын өндөр шалгуурыг давж амны хөндийн хавдрын эсрэг судалгаанд орохоор сонгогдсон.