Үндэсний бөхийн ахлах тайлбарлагч, СТА, аймгийн начин Ц.Батнасантай ярилцлаа.
-Та төрсөн нутгийнхаа тухай сонирхуулахгүй юу?
-Би Дундговь аймгийн Эрдэнэдалай сумын Тэнгэлэг багийн малчин айлын хүүхэд. Говь нутгийнхан цэлгэр уудамхөндий, талнутаг шигээ уужим сэтгэлтэй ард түмэн. Манай нутгаасурлаг соёлын алдартанолон төрсөн. Үүнээс гадна надтай мөр зэрэгцэн үндэсний бөх тайлбарладагтайлбарлагчдаасгадна хөдөө орон нутагтаа бөхийнтайлбарыг шаггүй хийчихдэг залуучууд олон бий. Тухайлбал 2012 онд Хэнтий аймагт бөх тайлбарлагч нарын улсын уралдаан болоход манай аймгаас хамгийн олон буюу 13 хүн оролцож байсан.Ер нь манайнутгийхан шооч, наргианч бэлэн цэцэн үгтэй хүмүүс маш их байдаг шүү .
-Хэдийнээс монгол бөхөд шимтэж эхлэв?
-Найман настайгаасаа л үндэсний бөхийг шимтэн сонсдог байсан. Хөдөө орон нутагт бол Цагаан сар, Улсын баярын бөхийн барилдааныг шууд дамжуулдаг байсан. Хааяа нэг тэмдэглэлт ойн баярын арга хэмжээнд зориулсан барилдаан болно. Тухайн үед радиогоор Агвааны Ганбаатар, телевизээр Ш.Чанарав гуай бөх тайлбарладаг байсан. А.Ганбаатар гуай “Баян-Өлгий аймгийн Цэнгэл сумаас 1500 км-ийн алсаас улсын харцага Однойн Бахыт ирээд барилдаж байна. Увс аймгийн малчин сумын харьяат Хархираагийн тэжээлийн сангийн аж ахуйн жолооч улсын заан Тулгаа Увс аймгаас ЗИЛ-130 машинтайгаа Спортын төв ордны гадаа ирээд, аян замынхаа тоосыг ч гөвж амжилгүй барилдахаар алхаж явна. Дундговь аймгаас Ц.Улаанхүү начин, Өмнөговь аймгаас Д.Багахүү начин ирээд барилдаж байна” гэж ирээд л тайлбарлана шүү дээ. Шимтэн сонсохоос аргагүйгээр, уран сэцэн, оновчтой үгээр нүдэнд үзэгдтэл тайлбарлана. Дээр нь 1980-аад оны дунд үед содон нэртэй бөхчүүд барилддаг байсан нь намайг бөхөд их сонирхолтой болгосон жишээ нь:Улсын арслан М.Мөнгөн, Улсын заан Д.Амгаа ,Ё.Ишгэн,Ө.Тулгаа, , З.Дүвчин, улсын харцага Ж.Бор, Улсын начин Ц.Улаанхүү, Д.Шоовдойхүү, Д.Багахүү зэрэг содон нэртэй бөхчүүд барилддаг байсан .
Одоо бол “Надад бөх тайлбарлах сонирхол гэнэт төрөөд байна”, “Жилийн өмнөөс бөх шимтэн үзсэний хувьд бөх тайлбарлачих байх аа. Ямар ном унших уу” гэсэн залуус ирж л байдаг. Тэдэнд би энэ тэр номыг унш, ингэж тэгж судалгаа хий гээд аргачлалыг нь харамгүй хэлдэг. Тэгтэл хэсэг хугацааны дараа ирснээ “За, энэ бөх тайлбарлана гэдгийг чинь чадахгүй юм байна”, “Таны унш гэсэн номыг уншаад уншаад толгойд орж ирэхгүй юм. Яах вэ” гээд эргээд ирдэг. Тэгэхээр бөхийн тайлбарыг үзэгч сонсогчдын сонорт ойлгомжтой, энгийн, наалдацтай хүргэнэ гэдэг шаггүй. Жишээ нь би гэхэд найман настайгаасаа бөхийг шимтэн сонирхож эхэлсэн гэвэл сүүлийн 20 гаруй жил үндэсний бөхийн спортыг судалж, тайлбарлаж бас суралцлаа. Одоо ч суралцсаар, нэмж судалсаар байгаа.
-Тайлбарлагч нарт бөхчүүдийн адилаар зэрэг дэв олгох болсон. Таны ахлах тайлбарлагч хэмээх зэрэг дэв бөхөөр бол ямар цолтой дүйх вэ?
-МҮБХ-ноосшинэчлэгдсэн дүрмийн дагуу тайлбарлагч нарын зэрэг дэвийг баталсан. Хамгийн дээд цолнь улсын гарамгай бөгөөд ар дээр нь улсын тэргүүн, улсын ахлах, улсын, улсын дэд гэсэн цол хэргэм байдаг. Миний хувьд 2013 онд улсын ахлах бөх тайлбарлагч болсон. Бөхийн цолтой дүйцүүлбэл ямар ч байсан улсын цолонд хүрчихсэн гэсэн үг.
-Унасан, давсан бөхийг дэлгэрэнгүй тайлбарлахад их юм унших хэрэгтэй байх даа.
-Хар багаасаа үндэсний бөхийг шимтэн сонирхож, амьдралынхаа нэгээхэн хэсгийг болгосон хүний хувьд ингэж ярих бол гайхаад байх зүйл биш л дээ. Үндэсний бөхийн тухай ямар ч зузаан номыг нэг гүйлгэж уншихад толгойд орчихно. Мэдээж цээжилье гэж уншихгүй. Харин утга уянгын дөрвөн мөртийг цээжил гэвэл нилээд юм болох байх шүү. (инээв). Гэхдээ О.Батмөнх, Б.Цогтбаатар, С.Батсүх А.Ганболд С.Гантөр Л.Эрдэнэбаатар Х.Батмэнд нарын тайлбарлагчдаасаа суралцах зүйл надад бишгүй бий. Намайг бөхийн тайлбарлагчийн замд хөтөч болсон “Үндэсний бөхийн 70 жил” гэсэн гарчигтай, дархан аварга Б.Бат-Эрдэнэ, Д.Цэрэнтогтох хоёрын зурагтай ном бий. Үүнийг хүүхэд ахуй насандаамалын бэлчээрт мөн ч ихуншсан даа.
-Ингэж чинээнд нь тултал судлахаар жинхэнэ утгаараа бөхөө мэдэрч тайлбарладаг болов уу?
-Би өөрийгөө чинээнд нь тултал судалсан гэж хэлэхгүй. Харин тэгэхийн төлөө хичээж байгаа гэвэл үнэнд ойр. Харин гавьяат тамирчин Ч.Чанарав, Ц.Бадамсэрээжид, Б.Цогтбаатар, А.Ганбаатар гээд туршлагатай тайлбарлагч нарыг чинээнд нь тултал судалсан гэж хэлж чадна. Барилдааныг гайхалтай мэдэрч тайлбарлана.
-Бөх тайлбарлагч нар үнэнийг хэлдэггүй гэж нэг хэсэг шүүмжлүүлдэг байсан. Тухайлбал 10 литрийн бетонтой ус даахгүй, хөгшин аварга, арслангуудыг тав даваад туг тойроод дэвж явахад тайлбарлагч нар “Манай аварга ч өнөө жил мөн ч өнгөтэй сайхан байна даа” гэдэг байсан нь саяхан. Энэ тухайд?
-Алдар цуутай аварга арслангууд ид дүрэлзсэн залуу насандаа ид хаваагайхуулж, түмэн олноо баясгажявсан нь мэдээж. Тэр алдар цолтой аваргууд мааньнас, цолоороо далайлгаж, зарим нь мөнгө төгрөг амлаж байгаад улсын баяр наадамдаа дахиад нэг түрүүлчихье гэсэн бодол тэдэнд байхгүй нь ойлгомжтой шүү дээ. Харин тэр аваргууд мааньхөшгирсөн хэдий чторгон ногоон дэвжээндээ гарч алдар цолоодуудуулж барилдах нь наадмыг улам сүр жавхлантай болгодог ш дээ. Тэгэхээр олон жил барилдсан нас тогтсон улсын цолтой бөхчүүд зүлэг ногоон дэвжээн дээрээ гарч хиймороо сэргээдэг гэсэн үг.Миний хувьд тэр өнцгөөс нь хардаг. Дархан аварга Ж.Мөнхбат, Х.Баянмөнх Д.Цэрэнтогтох Б.Бат-Эрдэнэ нарынаваргууд саяхныг хүртэл барилдаж байлаа шүү дээ. Ер нь бөхийн тайлбарлагч хүн бөхөө л сайхан тайлбарлах үүрэгтэй бас дүрэмтэй эрх үүргийнхээ хүрээнд л тайлбарлана. Наад зах нь барилдаан маргаантай болсон тохиолдолд хөлийн цэцийн шийдвэрийг л дагадаг.
-Үүнээс гадна барилдааны явцад бөхчүүд нэгнийгээ ёврох, тохойлдох, өшиглөх явдал хааяа гардаг шүү дээ?
-Өнгөрсөн намар гарьд Б.Гончигдамба, начин Р.Пүрэвдагвын гуя руу нь цохичихож байгаа харагдсан. Энэ үйлдлийг нь үзэгчид тэртэй тэргүй харсан. Ийм байхад “Гуя руу нь цохичихлоо” гэлтэй биш. Сайн сайхан барилдаж байгаа бөх дэвжээн дээр маргах, тахимаа өгөхгүй байх, үнэн хүчээ үзээд баралгүй уначихаад цохих, өшиглөх мэт жижиг сажиг зүйл дэмий л гэдэг дээ өнцгөөс нь хэлдэг. Тэртэй тэргүй Үндэсний бөхийн холбоо, дэг жаяг хариуцсан баг ажиллаж байгаа учраас тэд энэ үйлдлийг засч залруулах, дахин гаргуулахгүй байх тал дээр зохих арга хэмжээг авдаг. Бид бол хэн давсан унасан талаар тайлбараа хийнэ. Эсрэгээр нь дэвэргэж огт болохгүй.
-Таныг бөхийн тайлбарлагчийн эрдэмд сурахад зааж чиглүүлсэн багшийнхаа талаар та яриач?
-Хэнтий аймгийн Бор-Өндөрийн УБҮ-ийн“Боржигон” дэвжээний багш дасгалжуулагч Л.Мэндсайхан намайг цэргийн алба хааж байх үеэс л бөхийн тайлбарлагч болох зам мөрийг минь тэгшитгэж өгсөн хүн . 2004 онд Улаанбаатарт орж ирэхэд МҮБХ-ийн нарийн бичгийн дарга Б.Цогтбаатар“TV-9″ телевизийн спортын албаны даргаГ.Гандөш нарнамайг TV-9 телевизэд бөхийн тайлбарлагчаар авчбайсан.
-Сар шинийн баяр хаяанд ирлээ. Үзүүр түрүүнд үлдэхээр хүч тэнхээ нь жигдэрсэн өнгө жавхаатай бөхчүүд олон байгаа болов уу?
-256 бөхчүүд бүгдийнх нь бэлтгэл сургуулилт ханасан байгаа. Миний хувьд Улсын аварга Г.Эрхэмбаяр, С.Мөнхбат, улсын харцага Э.Оюунболд, улсын өсөх идэр начин Р.Пүрэвдагва, харцага Ц.Содномдорж, заан Ч.Санжаадамба, начин Т.Өсөх-Ирээдүй, Б.Пүрэвсайхан нарын бөхчүүд дээгүүр барилдах болов уу. Хажуугаар нь аймгийн цолтой ганц нэг бөх шөвгийн дөрөвт шалгарч магадгүй. Бас бөх сонирхогчид харцага Э.Оюунболд Р.Пүрэвдагва хоёрыг тавын даваанд туначихгүй байгаа даа гэсэн болгоомжлолтой байна.
Улсын начин Р.Пүрэвдагва бол мундаг хөдөлмөрч бөх. Энэ жил мундаг иртэй харагдаж байна. Сэтгэл зүйн бэлтгэл сайтай. Ер нь бэлтгэл сайн бөх санасан хэмжээндээ хүрч барилддаг. Хөлд нь оръё гэвэл ганц сунаад атгаад авдаг, тонгоръё гэвэл тонгорч л байдаг. Начин Р.Пүрэвсайханы хувьд хоёр шуудгандаа бяртай, бие жижигхэн ч гэсэн тун чигжүүхэн бөх дөө. Төрийн баяр наадамд түрүүлэхгүй гэх газаргүй. Ч.Санжаадамба заан бол төрөлхийн бие хаа сайтай бөх. Ард түмний нэгэн адилаар төрийн наадмын түрүү бөх гэж л хардаг. Энэ жил заалны барилдаанд цөөн барилдсан болохоор цочоо ихтэй байж магадгүй. С.Мөнхбат аварга маань аварга цолонд хүрснийхээ дараахан нэг хэсэг тааруухан барилдсан нь сэтгэлзүйн бэлтгэлгүй байсантай холбоотой байх. Одоо бол цолондоо дасаад, байрагшаад сайхан барилдаж байна. Аргагүй л хөлийнх нь хий арилсан. Дээр нь улсын харцага Э.Оюунболд задгайдуухан барилдаантай, сайн бөх. Харцага цолоор тогтохгүй бөх дөө.
-Олныг өндөлзүүлсэн Цагаан сарын барилдааны талаар дурсвал?
-2010 онд Улсын заан Ч.Санжаадамба цэргийн хурц арслан цолтойдоо Цагаан сарын аймаг цэргийн цолтой болон улсын цолтой бөхчүүдийн барилдаанд дараалаад түрүүлсэн. Анх удаа аймгийн цолтой бөх Цагаан сарын барилдаанд түрүүлсэн тохиолдол тэр болсон. Өнгөрсөн жилийн гарьд Д.Рагчаа түрүүлж, аймгийн арслаа О.Хангай үзүүрлэдэг барилдаан ч мөн сонирхолтой болсон. Жилийн жилд цагаан сарын барилдаан өргөн дэлгэр, үзүүштэй сайхан болж байна даа.
Үүнээс гадна 1998 оны цагаан сарын барилдаанаар Увс аймгийн Баруун туруун сумын харьяат улсын заан Б.Ганбат аймгийн арслан цолтойдоо шуугиулж үзүүрлэж байсан. 2000 оны Бат-Эрдэнэ аварга түрүүлж, улсын харцага Магалжав цэргийн арслан цолтойдоо үзүүрлэсэн болон 2001 онд А.Сүхбат аварга түрүүлж, Д.Сумъяабазар үзүүрлэсэн, 2003 оны Д.Сумъяабазар түрүүлж А.Сүхбат аварга үзүүрлэсэн барилдаанууд үнэхээр битүүний гал гарсан барилдаан байсан.
-Спортын их дээд сургуулиудад бөх тайлбарлагч бэлтгэдэг үү?
-Бэлтгэдэггүй. Үндэсний бөх ихээхэн хөгжиж байгаа өнөө үед спортын их дээд сургуулиуд бөх тайлбарлагч нарыг сургавал зүйтэй юм шиг санагддаг. Ер нь бөх тайлбарлагч нар өөрийн хүсэл сонирхлын дагуу явж байгаа.
-Та бүхэн бүхэл бүтэн хоёр гурван өдрийн бөх тайлбарлаад авдаг хөлс хоёр гуравхан дуу дуулдаг дуучдаас хамаагүй бага гэж ярих юм. Энэ үнэн үү?
-Яг үнэн. Дуучидхоёр гуравхан дууг 10 минутанддуулаад сая сая төгрөг авдагболбөхийн тайлбарлагч хоёр өдөр бөх тайлбарлаад харьцангуй бага хөлс авдаг.Ер нь тайлбарлагч гэлтгүй жаяг дэгийн багийнхны үнэлэмжийг өндөрсгөх хэрэгтэй юм шиг санагддаг юм.
-Танд гарын шавь бий юу?
– Ер нь шавь оръё гэсэн хүмүүс бол байдаг . Гэхдээ эхний ээлжинд өөрийгөө хүнд заах хэмжээнд хүртэл хөгжүүлсний дараа зааж, зөвлөххэрэгтэй юмболов уу. Одоохондоо би багшлах болоогүй л байна гэж өөрийгөө дүгнэдэг . Алсдаа шавь нар бэлдэнэ гэсэн бодол байгаа. Харин асууж лавласан хүнд өөрийнхөө чадах чинээгээрээ зааж зөвлөдөг.
-Өдийжил бөх тайлбарлахдаа мэдээж хэрэг ард түмнээсээ урмын үг сонсож л байсан байх харин бөхчүүдийн зүгээс урмын үг хэр сонсож байв?
-Тайлбарлагчхүнийг шүүмжлэл их дагадаг тэр шүүмжлэлийг би хүлээж авдаг. Харин2013 онд Сэлэнгэ аймгийн Мандал суманд МУ-ын Аварга Г.Эрхэмбаярын цолны мялаалгын найранд оролцоод бөхчүүдтэй буцаж явахад Улсын гарьд Д.Рагчаа надад баярлаж явдгаа хэлж байсан. Учир ньбиД.Рагчаа гарьдыг заан цолтой барилдаж байх үед нь “хэзээ нэгэн цагт төрийн баяр наадмын үзүүр түрүүнд үлдэх бөх дөө” гэж хэлдэг байсан. Гарьд заан цолтой байхдаа доогуур даваандхаа нэгтээ уначихаадгэртээ очиход нь гэр бүлийнхэннь “тайлбарлагч чамайг хэзээ нэгэн цагт төрийн баяр наадамд түрүүлэх бөх гэж ярьсан“ нь Д.Рагчаа гарьдад их урам зориг өгсөн юм шиг байгаа юм.
-Танд бөхөөс өөрсонирхдог зүйл байгаа юу?
-Бөхөөс гадна хурданморинд их сонирхолтой. Надад хурдны угшил сайтай Хэнтий, Сүхбаатар, Төв Сэлэнгэ, Дундговь чигийн хэдэн адуу бий. Миний морьдыг Хэнтий аймгийн Дархан сумын аймгийн сайнмалчин С.Цогт-Эрдэнэ гэж манай найзын ах уядаг. Одоо ч гэсэн миний морьд уягдаж байгаа.
М.УУГАН-ЭРДЭНЭ