Их Эзэн Чингис хааны мэндэлсний 860 жилийн ойд зориулан Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн ивээл дор “Чингис хааны ертөнц ба Монгол судлал” сэдэвт цогц арга хэмжээг энэ сарын 5-10-ны өдрүүдэд Улаанбаатар хотноо зохион байгууллаа. Энэ үеэр Хүйс толгойн монгол брахми бичгийг тайлж монголчуудын бичиг, үсгийн түүхийг даруй 600 гаруй жилээр урагшлуулж, үнэтэй гавьяа байгуулсан нэрт эрдэмтэн Солонгод Л.Хурцбаатартай уулзаж ярилцлаа.
-Маш өргөн цар хүрээтэй олон улсын хурал боллоо. Та Германаас ирж оролцлоо?
-Энэ удаагийн эрдэм шинжилгээний хуралд 20 гаруй орны 200 шахам эрдэмтэн, судлаач ирж оролцлоо. Нийт зургаан салбар хуралдаан боллоо. Хэл, соёл, түүх, угсаатан зүй, шашин гэсэн чиглэлээр хурал маш амжилттай болж өндөрлөлөө. Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхийн ивээл дор зохиогдсон учир хурлыг Төрийн ордонд зохион байгуулсан.
-Та Хүйс толгойн монгол брахми бичгийг тайлснаасаа хойш Монголд ирсэн үү?
-Ирсэн. 2019 онд ирсэн.
-Та уг бичээсийг тайлснаараа монголчуудыг бичиг, үсэгтэй байсан юм аа гэдэг ойлголтыг урагшлуулсан нь түүхэн гавьяа болсон шүү?
-Анх 2018 онд Хүйс толгойн бичээсийн судлал хийсэн. Тэгээд “1400 жилийн өмнөх өвөг монгол хэл” номыг хэвлүүлсэн юм. Уг номын нээлтийг энд, Монгол судлалын төвд хийсэн. Тэрнээс хойш ковид гараад дахиж ирж чадалгүй байж байгаад ийнхүү ирлээ. Тухайн үед хоёрхон хүн монгол брахми бичгээр судалгаа хийж чаддаг, Хүйс толгойн бичээсийг мэддэг байсан. Диетер Мауэ бид хоёр л байлаа. Гандантэгчэнлин хийдийн тэргүүний хүсэлтээр монгол брахми бичгийн сургалтыг зохион байгуулсан юм. Нийтдээ 90 гаруй хүн монгол брахми бичиг үзсэнээс 40 гаруй хүн нь сайн эзэмшээд шүлэг яруу найраг, Чингисийн чулууны бичгийг хүртэл монгол брахми бичгээр буулгасан. Эдгээрийг багтаасан номыг өнгөрсөн жил хэвлүүллээ. Үүний дараа “Монгол брахми бичгийг түргэн сурах бичиг”ийг хэвлүүлсэн. Энэ сурах бичгийн талаар академич Д.Төмөртогоо, доктор М.СаруулЭрдэнэ нар хөөрөлдсөн тэмдэглэл танай сонинд нийтлэгдсэн нь олон судлаачдын анхаарлыг татахын зэрэгцээ жирийн иргэдийн ч сонирхлыг татсан. Учир нь надтай олон хүн фэйсбүүкийн чатаар холбогдож энэ бичиг үсгийн талаар асууж тодруулж байсан. Зарим нь их гайхсан. Бичиг үсгийн түүх нь 600 жилээр урагшилж, XIII зуунд гэж үзэж байсан нь өөрчлөгдөж, VI зуунд өвөг монгол хэлмонгол брахми бичигтэй байсан нь тогтоогдсонд гайхацгаасан. Хүмүүс их сонирхож байна. Харамсалтай нь номыг нь цөөхөн хэвлэсэн учир энэ удаагийн хуралд оролцсон мэргэжлийн хэдхэн хүнд цөөн ном өгсөн.
Зүүн гар талаас Төрийн шагналт Ц.Шагдарсүрэн, Японы Эзэн хааны “Мандах наран одон” шагналт, академич Д.Төмөртогоо, Алтан гадас одонт Л.Хурцбаатар
-Бичиг үсэгтэй байх нь тухайн ард түмэндээ ямар ашиг тустай байсан юм бол. Бичиг үсгийн түүх урагшлах нь ямар давуу талтай юм бэ?
-Бичиг үсэгтэй байна гэдэг нь тухайн үндэстэн байна гэсэн үг. Хэрвээ бичиг үсэг байхгүйдээ тулбал тухайн үндэстэн байна гэдгийг нотлоход хэцүү. Монголчууд одоогоос 1420 жилийн өмнө өөрийн гэсэн өвөг хэл, үсэг бичигтэй байсан гэдгийг Хүйс толгойн бичээс харуулсан. 100 хувь батлагдсан. Монголчууд нүүдэлчин үндэстний дотор хамгийн эрт бичиг үсэгтэй байсан гэсэн үг. Тийм ч учраас би энэ удаагийн хурал дээр Хүйс толгойн бичээсийн тахилга хийгээд Чингисийн онгоны тахилга гэсэн илтгэл тавьсан. Илтгэлийн дараа хэлний эрдэмтэн доктор, профессор Д.Заяабаатар надад тусгайлан асуулт тавьсан.
-Ямар асуулт вэ?
-Яагаад монгол брахми гэж нэрлэв. Монгол гэж нэр оруулсан шалтгаан юу вэ гэсэн. Тэр үед монгол хэл байсан уу гэсэн маягтай асуулаа. Би хэллээ. Брахми бичиг нь санскритаас МЭI-МЭV зууны үед умардаас уламжлагдаж, Гималайн уулс руу орж ирсэн. Хотансака брахми, Тохириан брахми, Тумчуг брахми, Уйгур брахми, Согд брахми бичиг байсан. Энэ таваас өөрсдийн үндэстний хэл, аялгатай тохируулж, бага сага эгшигт гийгүүлэгч нэмээд өөрийн үндэсний үсэг, бичиг болгоцгоосон.
Яг үүнтэй адил манай монголчууд өвөг буюу эртний монгол хэлэндээ тохируулсан авиа, үг зүйдээ тааруулж, сүүлд нь өөрсдөө дөрөв, таван шинэ тэмдэг нэмж брахми бичигтэй болсон. Тиймээс монгол гэсэн нь тэр үндэстэн угсаатныг хэлжээ. Тэр үед монгол байсан, байгаагүй гэдэг нь өөр утгатай. Харин бид дундад зууны үе, XIII зууны үеийн монгол хэлээр тус брахми бичгийн утгыг нь уншаад гаргачихсан. Диетер Мауэ, Александр Вовин бид гурав санал нэгтэйгээр монгод брахми гэж тогтъё гэж нэрлэсэн гэж хэлтэл Д.Заяабаатар “Сайхан хариулт байна” гэсэн.
-Монгол брахми бичгийг танаас өмнө судлаачид судалж, Хүйс толгойн бичээсийг тайлах гэж оролдож байсан талаар хурлын үеэр зарим эрдэмтэд асуусан гэв үү?
-Тэгж асууцгаасан шүү. Гэхдээ энэ бол маш зөв асуулт. Зөв, буруугийн тухай ойлголт нийгэм даяар тархдаг юм билээ. Ялангуяа сошиал орчинд. Тиймээс би тайлбарлая гэсэн. 2018 оноос хойш хэвлэгдээд буй монгол брахми бичигтэй холбоотой номуудад минь тов тодорхой байгаа. Хамгийн анх Диетер Мауэ 2016 онд Хүйс толгойн бичээс бол монгол хэлээр, брахми бичгээр бичигдсэн хөшөө байна гэсэн. Александр Вовин бол Диетер Мауэгийн галигийг үндэслээд “Энэ бол өвөг монгол бичиг, үсэг мөн” гэдгийг зарим хэл зүйн элементээр баталсан. Харин Хурцбаатар бивээр юу хийсэн бэ гэхээр эдгээр эрдэмтэд Хүйс толгойн бичээсийг эртний Түрэг болон Уйгурын хоорондох дайны тухай бичсэн байх гэж магадалж байсан. Миний судалснаар тийм биш байсан. Түрэг зэрэг эртний монгол нүүдэлчин үндэстний дээдсийн тахилгын тухай бичсэн гэж үзээд бичээсийг хамгийн анх монголоор уншиж тайлсан юм. Энэ бол миний нэгдүгээр хийсэн ажил. Хоёрдугаарт, монгол үсэг, бичиг байдагтаа тулбал ямар ч төрлийн үсэг, бичигт өөрийн гэсэн систем байх хэрэгтэй. Өмнөх эрдэмтэд системийг нь гаргаж чадаагүй. Уншсан болохоос системийг нь гаргаж чадаагүй байсан. Миний хувьд өвөг монгол хэлний хэл зүйг судалж гаргасан.
-Таныг хувийн бизнесээ хүртэл хойш тавьж байгаад судалгааны ажилдаа анхаарал хандуулж, Хүйс толгойн бичээсийг тайлсан гэж сонссон. Таныг юу чухам ингэж бүх зүйлээ монгол брахми бичгийг судалж, Хүйс толгойн бичээст зориулахад нөлөөлөв?
-Нэгдүгээрт, В.Хейссиг багш маань “Хурцбаатар сайн ном бичих болтугай” гэж 1986 онд бичиж, захиж үлдээсэн нь маш их нөлөөлсөн. Хоёрдугаарт, Диетер Мауэ, Александр Вовин нар Хүйс толгойн бичээс буюу НТ1-ийг судалж, эртний монгол хэл, брахми бичгээр бичигдсэн гэж тодотгосныг хүмүүс өөр өөрийн санаагаар уншаад ийм сайхан нандин өв, соёлыг буруугаар тайлж Монголын түүхийн үг, хэлийг гажуудуулахаас болгоомжилсон юм. Гуравдугаарт, дээрх хоёр эрдэмтний гавьяа бүтээлийг би хурал, сургалт бүр дээр онцгойлон дурдаж
үнэлдэг. Төрийн шагнал Алтан гадас одонгоор шагнагдах үедээ ч энэ талаар дурдаж байсныг танай сонины уншигчид мэдэх байх. Энэ хоёр эрдэмтний хувьд монгол хэл мэдэхгүй, монголч эрдэмтэд биш учраас өвөг буюу эртний монгол үсэг, бичгийн системийг гаргаж чадахгүй байсан. Тиймээс олон талын мэдлэгтэй монголч эрдэмтэн бөгөөд монгол хүн уг бичээсийг тайлж уншихаас өөр сонголтгүй гэдгийг мэдсэн л дээ. Бурханы номын цагаан буян, ивээлээр би энэ одон дээр заяагдсандаа Бурхандаа залбирч, Монголын төр, түмэндээ талархнам.
Ингээд би ийм чухал шаардлагуудын үүднээс яалт ч үгүй Хүйс толгойн бичээсийг тайлах ёстой юм байна гэж үзээд энэ ажилд ханцуй шамлан орохдоо ахуй амьдрал, авгай хүүхэд, ач омболоо хойш тавихаас өөр арга байсангүй. Ар гэр, аж ахуйгаа хойш тавиад ном, бичээстээ анхаарал хандуулахаар гэр бүлийн зүгээс мэдээж тоосонгүй, гэрээ мартлаа гэдэг шүүмжлэл сонссон л доо (инээв). Гэвч монголчуудын соёл, түүхэнд хувь нэмэр оруулж аавынхаа захиас, багшийнхаа бичээсийг биелүүлсэн гэж сэтгэл өөдрөг байдаг шүү. Хүйс толгойн бичээсийг тайлж уншсан гэдгийг эрдэмтдээс эхлүүлээд жирийн малчин ард хүртэл мэддэг болжээ. Улаанбаатарт буугаад зочид буудлаа олохгүй төөрч явахад хорин хэдтэй залуу надад туслаад Wikipedia-гаас миний нэр, зургийг хараад “Та нөгөө эрдэмтэн мөн байна” гээд намайг таньж буудалд минь хүргэж өгсөн. Би их баярласан шүү.