Монгол Улсын хүн амын 72 хувь нь нүхэн жорлонтой. Гэр хорооллын арван өрх тутмын найм нь жорлонгоо солих сонирхолтой байдаг гэсэн судалгааны дүнг “Жорлонгоо өөрчилье” сургалтын сургагч багш, “Нутгийн шийдэл” сангийн Удирдах зөвлөлийн гишүүн Б.Цолмонбаяр танилцуулсан юм. Орон сууцанд амьдардаг хүмүүс жорлонгийн асуудалгүй гэсэн үг биш. Орон сууцны оршин суугчдын ялгадас ч бас том жорлон буюу хотын төв цэвэрлэх байгууламжид очдог. Хөрс, усны бохирдол иргэн бүрт хамаатай асуудал болж хувираад буй. “Нутгийн шийдэл” сангийн тэргүүн, “Жорлонгоо өөрчилье” номын зохиогч Ц.Оюунгэрэл “Жорлонгоо өөрчилье” сургалтын үеэр том, дунд, бага жорлонгийн тухай ярьдаг. Том жорлон гэдэг нь хотын цэвэрлэх байгууламж, дунд жорлон гэдэг нь байгууллага, гудамж, хороо, хөршүүдийн дундын жорлонгийн хувилбар болох септик танк (манайхан хашаандаа ёмкост булах маягаар септик танкийг орлуулдаг), жижиг жорлон буюу гэр хорооллын өрхийн нүхэн жорлонгийн асуудлыг хөнддөг юм. Тэрбээр “Жорлонгоо өөрчилье” номдоо жорлонгийн 17 технологийг багтаасан ажээ.
Өтгөн, шингэнийг салгадаг жорлон гэхэд л бордоо үйлдвэрлэх зориулалттай. Өрхийн хэмжээнд хар шороо “үйлдвэрлэж”, хашаандаа тарьсан ногоо, мод зүлгээ бордох боломж бий.
Урд хөршийнхөн маань энэ талаар арвин туршлагатай улс. Сургалтын үеэр цухас дурдаад өнгөрдөг ч “Жорлонгоо өөрчилье” номоос энэ талаар дэлгэрэнгүй мэдэх боломжтой.
БОРДООШУУЛАГЧ ЖОРЛОНГ СОНГОХЫН ТУЛД ОЛОН АСУУДЛЫГ БОДОЛЦОХ УЧИРТАЙ
“Хорьдугаар зууны төгсгөлд олон улсын байгаль хамгаалах байгууллагуудаас дэлхийд цөлжит үүсгэж буй шалтгаануудыг жагсаасан тайлан гаргажээ. Уг жагсаалтаар газрын хөрсийг үхжүүлэгч нэгдүгээр шалтгаан нь хөдөө аж ахуй гэсэн дүн гарч, сонссон хүмүүсийг цочирдуулжээ. Энэ талаар дэлхийн хэвлэлүүд 2000 оноос шуугисан юм. Хариулт нь химийн бордоо байв. Химийн бордоог ихээр хэрэглэдэг газарт хөрсний байгалийн шим алдагдаж, “сарны гадаргуу” мэт болсон тохиолдол олон ажээ. Үүний үр дүнд химийн ганц элемент ноёрхсон бордооноос олон элементийн тэнцвэр хангагдсан байгалийн буюу биологийн бордоо хөрсөнд илүү тустайг тогтоожээ. Энэ нь хөдөө аж ахуйд био бордооны цаг үеийг авчирсан байна. Өдгөө био бордоог халуун оронд ихээр үйлдвэрлэж байна. Жорлонгийн агуулга, малын өтөг бууц, хоолны үлдэгдэл бүгд био бордоо болно. Бордоо үйлдвэрлэгч бизнесийнхэн бордоо үйлдвэрлэхэд тохиромжтой жорлонг үйлчлүүлэгч нартаа санал болгодог.
Сиатл хотын бордооны үйлдвэр гэхэд хотынхоо хүнсний хаягдал, ногооны талбай, модны хатсан навч, малын өтөг бууц, био жорлонгийн агуулгыг цуглуулж, био бордоо үйлдвэрлэдэг. Хотоо цэвэр байлгахад зарцуулж буй тэдний хувь нэмрийг үнэлж, хотоос татаас өгнө.
Харин Монголд өвлийн улиралд ялгадас ялзмагжих боломж муутай учраас био бордооны үйлдвэрлэл хараахан хөгжөөгүй байна. Цаг уурын бэрхшээлийг сөрөн WashAction Mongolia хэмээх байгууллагынхан эко жорлонгийн загвар гаргаж, Сонгинохайрхан дүүргийн 300 айлд суурилуулан, өтгөн ялгадсыг суллах үйлчилгээ үзүүлж, цугларсан лагийг ялзмагжуулах, бордоо үйлдвэрлэх ажлыг Сонгионо хайрхан дахь био бордооны үйлдвэрт эхлүүлсэн жишиг бий. Өвлийн улиралд ялзмагжилт маш удаан хэрнээ явагдсаар байдаг. Гэсэн ч Монголын зах зээлд био бордоог бага хэрэглэж байгаа, цаг агаарын нөхцөл тохиромжгүй зэргээс шалтгаалаад энэ төсөл ашигтай ажиллаж чадахгүй байгаа юм хэмээн “Жорлонгоо өөрчилье” номд өгүүлжээ.
“Жорлонгоо өөрчилье” сургалтанд оролцогчид жорлонгийн технологи сонгох дадлага хийдэг. Ногоо тарьдаг иргэд бордоошуулагч жорлонг таашаадаг юм. Үнэндээ бордоошуулагч жорлонгийн өтгөн, шингэний сав дүүрэхээр султгах үйлчилгээ шаардлагатай. Султгахын тулд жорлонгийн түүхий эдээр бордоо хийдэг үйлдвэр байх учиртай. Үйлдвэрлэл явуулахын тулд түүхий эд хангалттай байх шаардлагатай. Нэг өрх бус гудамж, хот, дүүргээрээ өтгөн, шингэнийг ялгадаг жорлонтой байх учиртай болно. Бас Монгол өвөлдөө хүйтэн учраас ялгадсыг ялзмагжуулахад шаардлагатай дулаан нөхцөл хэрэгтэй. Дэлхий даяар жорлонгийн технологи эрчимтэй хөгжиж байгаа энэ үед хүйтэн нөхцөлд ч бордооны үйлдвэр ажиллах боломжтой болох ирээдүй холгүй биз ээ. Нэгэнт бордоо үйлдвэрлэж эхлэхэд монголчууд био бордоонд “За” гэх хандлагын өөрчлөлт өнөөдөр ч бүрэлдэж буй.
Монголд тохиромжтой бусад жорлонгийн тухай ч “Жорлонгоо өөрчилье” сургалтаар ярьдаг. Нийтээрээ жорлонгоо өөрчлөхийн тулд хууль эрх зүйн орчин бий болгох, жорлонгийн стандартаа шинэчлэх, жорлон бизнес болох нөхцөл бүрдүүлэх, хөршүүд, баг хороо, гудамж, сум, дүүрэг хотоороо нэгдэж шийдвэр гаргах зэрэг олон ажил хийх шаардлагатайг мэдэрцгээдэг билээ.
УИХ-ЫН ГИШҮҮН АСАН Р.ЭРДЭНЭБҮРЭН СУРГАЛТЫН ҮЕЭР ОД БОЛДОГ
Жорлонгийн хувьсгал хийхэд иргэдийн хандлага, сэтгэлгээний өөрчлөлт хамгийн чухал гэдгийг УИХ-ын гишүүн байсан Р.Эрдэнэбүрэнгийн ярианаас сургалтанд оролцогчид мэдэрдэг. Тэрбээр 2014 онд Дундговь аймгийн Гурвансайхан сумын Нутгийн зөвлөлийн даргаар сонгогдож, сумаа шинэчлэх хөдөлгөөн өрнүүлсэн агаад одоо ч энэ шинэчлэл үргэлжилж буй.
Гурвансайхан 2900 хүнтэй, төвдөө 300-400 өрхтэй говийн жирийн нэг сум. Өдгөө тэднийг зорьж, сумаа хэрхэн шинэчилсэн талаар туршлага судлахаар зочлогчид олширсон. Иргэдийн оролцоотой шинэчлэлийн загвар болсон юм, тэд.
Эхэндээ Р.Эрдэнэбүрэн тэргүүтэй залуус Гурвансайхан сумандаа ирж “Сумаа шинэчилье” хэмээн ярихад ойшоосон нь цөөн. Сумын Соёлын төвд гурав дөрвөн хүн ирж, экс УИХ-ын гишүүний яриаг сонсчээ. Сонссон гэхэд бас хэцүү. Нэг нь босоод Америк, Хятадын харилцааны талаар баахан “буржээ”. Одоо бол энэ суманд “Оффшорчдыг цаазалья” гэх мэт моодны сэдвээр цэц булаацалддаг хүн үгүй. Хийх ажил, зорилго нь тодорхой болоход нам ярьдаг хүн ч байхгүй болсон гэнэ. “Сумын шинэчлэлийн ажлын маань 70 хувь нь сумынхаа бүх хүний саналыг авч, сумын ерөнхий төлөвлөгөөг гаргах байлаа. Дараа нь бүтээн байгуулалтын ажлыг богино хугацаанд хийж болдог юм билээ” гэж Р.Эрдэнэбүрэн хэлсэн. Сумын шинэчлэл хийхдээ иргэн бүрийг оролцуулах гэж хичээсэн нь учиртай.
Өмнө нь тэр Дундговийн зүүн хэдэн суманд “Сумын төвийн гэрэлтүүлэг хийх төсөл” хэрэгжүүлсэн юм байж. ТИКА-гийн санхүүжилтээр зургаан сум, аймгийн төвийг гэрэлтүүлэгтэй болгоод алга ташилт горьдсон ч талаар болжээ.
Сарын 50-60 мянган төгрөг гэрэлтүүлэгт зараад байна гээд сумын удирдлагууд мөнөөх гэрлийг нь унтраачихжээ. Дахиад сар өнгөрөхөд ажилладаггүй гэрлийн шонг зарим нь дэлгүүрийнхээ гадаа авчирсан хэрэг ч мандав. “Өөрөө шууд гэрэл аваачиж асаасан нь буруу болжээ. Хүмүүсийн хандлага сэтгэлгээг өөрчлөхийн тулд маш их ярих хэрэгтэй юм байна гэсэн бодолтой үлдсэн” хэмээн Р.Эрдэнэбүрэн тайлбарласан. Гурван сарын турш амралтын өдөр нутгаа зорьж, сумаа ингэж шинэчилнэ гэж ярьж, хаагуур зам тавих, цэвэрлэх байгууламж, шугам хоолой хаагуур явах, хэний хашаа газарт орох, хаана зүлэг тарих гэх мэтээр төлөвлөлтөө иргэн бүртэй зөвшилцөж чаджээ. Сумын шинэчлэлд дөрвөн тэрбум төгрөг шаардлагатай байв. Сумандаа хөрөнгө оруулагчдын чуулган хийж, шаардлагатай мөнгөө босгож чадсан агаад 400 сая төгрөгийг сумын иргэдээсээ бүрдүүлсэн нь хамгийн чухал амжилт байв. Мөнгөө гаргасан иргэд нутгийн захиргаа болон үйлчилгээ үзүүлсэн компаниудад хяналт тавьж, шаардаж чаддаг.
Энэ ярианы дараа сургалтанд оролцогчид удтал алга ташиж Р.Эрдэнэбүрэнд, сумаа шинэчилж чадсан Гурвансайхан сумын иргэдэд баяр хүргэсэн билээ.
НҮБ-ЫН ШИНЖЭЭЧ ЛЕО ХЕЛЛЕР: ЖОРЛОН ҮНЭТЭЙ БОЛ ХҮН БОЛГОН ХЭРЭГЛЭЖ ЧАДАХГҮЙ
“Жорлонгоо өөрчилье” сургалт долоо хоногийн эхээр Хан-Уул дүүрэгт болсон юм. Ц.Оюунгэрэлийн тэргүүлдэг “Нутгийн шийдэл сан”-гаас зохиодог “Жорлонгоо өөрчилье” сургалт энэ удаа “Шунхлай” компанийн захиалгаар хийгдсэн учраас сургалтын танхимд тус компанийнхан олонхи болов. Тэдэн дээр Азийн хөгжлийн банкны Гэр хорооллын ариун цэврийн байгууламжийг сайжруулах төслийнхөн багаараа нэмэгдсэн. Бас сургалт болох гэж байгаа тухай сошиалаар мэдсэн иргэд ирсэн байлаа. Сургалтын төгсгөлд хүндэт зочин хүрэлцэн ирсэн юм. Монголд дөнгөж хөл тавьсан НҮБ-ын хүний эрх ба аюулгүй ундны ус, ариун цэврийн байгууламжийн асуудал хариуцсан тусгай илтгэгч Лео Хеллер “Жорлонгоо өөрчилье” сургалттай танилцахаар зорьж ирлээ.
Тэрбээр Монгол Улсын Засгийн газрын урилгаар дөрөвдүгээр сарын 9-20-ны хооронд Монголд ажиллаж байгаа юм. Хүндэт зочинд “Нутгийн шийдэл” сангийн тэргүүн Ц.Оюунгэрэл сургалтынхаа тухай танилцуулсан.
Тусгай илтгэгч Лео Хеллер сургалтанд оролцсон хоёр хүнд асуулт тавьж, “шалгалт” авч амжив. Тэрбээр эмэгтэй оролцогчоос “Жорлон эмэгтэйчүүдийн хувьд илүү чухал байдаг. Хувийн нууц, нэр төртэй холбоотой асуудал байдаг. Жорлон ямар байвал эмэгтэй хүний нэр төрийг хамгаалах вэ” гэсэн юм.
Харин өөр нэг эрэгтэй оролцогчоос “Жорлонгоо байгуулахдаа хөрсний бохирдлоос хэрхэн сэргийлэх вэ” хэмээн лавласан. Асуултанд хариулсан хоёрыг “Зөв хариуллаа” хэмээн магтлаа.
Лео Хеллер сургалтанд оролцогчдод хандан хэлэхдээ “Ариун цэврийн байгууламж буюу жорлон гэрээс холгүй, хүн болгонд хүртээмжтэй байх учиртай. Хүн болгонд гэдэг маань хүүхэд багачууд, эмэгтэйчүүд, эрэгтэйчүүд, хөгжлийн бэрхшээлтэй хүмүүс, настай хүмүүст хүртээмжтэй, ээлтэй байх тухай ярьж байгаа юм шүү. Мэдээж ариун цэврийн хувьд зүй зохистой байх учиртай. Үндэстэн ястны зан заншил, соёлыг дэмжсэн байх хэрэгтэй. Хамгийн гол нь үнэ хямд байх учиртай. Жорлон үнэтэй бол хүн болгон хэрэглэж чадахгүй. Энэ бол хүн байх эрхээ хэрэгжүүлэх, физиологийнхоо хэрэгцээг хангахад чухал. Сэтгэлийнхээ дуудлагаар энэ сургалтанд оролцож байгаа та бүхэн зохистой ариун цэврийн байгууламжийг дэмжигчид, шинэ санааг түгээгчид болж байна. Амжилт хүсч, баяр хүргэе” гэсэн юм.
“Нутгийн шийдэл” сангийн 28 дахь сургалт энэ байлаа. Нийслэлийн бүх дүүрэгт “Жорлонгоо өөрчилье” сургалт болсон бол “Жорлонгоо өөрчилье” багийнхан өдгөө баруун аймагт ажиллаж буй.
“Шунхлай” компанийн байгаль орчин, галын аюулгүй байдал хариуцсан инженер Г.Солонго ярихдаа “Шунхлай компани 21 аймагт салбартай. Бүх шатахуун түгээх станцад жорлон байдаг. Бид жорлонгоо байгаль орчинд ээлтэй болгож өөрчлөхөөр Улаанбаатарын салбаруудаас эхэлж байгаа. Жорлонгоо өөрчилье сургалтанд хамт олноороо хамрагдаж байна” гэсэн.
АХБ-НЫ ЗӨВЛӨХ Ц.ЦЭНДЖАВ: ЗОРИЛГО НЭГТЭЙ ХҮМҮҮС НЭГДЭЖ БАЙЖ Л АМЖИЛТАНД ХҮРНЭ
Уг сургалтын оролцогчдын нэг АХБ-ны Гэр хорооллын ариун цэврийн байгууламжийг сайжруулах төслийн зөвлөх Ц.Цэнджавтай ярилцлаа.
-Азийн Хөгжлийн банк сайжруулсан жорлонд анхаарч байгаа гэсэн үг үү?
-АХБ гэр хорооллыг сайжруулах, нийслэл болон бусад газрын агаар, хөрсний усны бохирдлын эсрэг нэлээд олон ажлыг санхүүжүүлж байгаа. Тэрний нэг нь манай төсөл. Манай төсөл 2016 оноос эхэлсэн. Нүхэн жорлонг сайжруулах замаар хөрсний бохирдлыг арилгах чиглэлээр энэ төсөл 2020 он хүртэл үргэлжлэх юм. Мэдээллийг зөв өгөөд, хандлагыг зөв хэвшүүлж чадвал манай иргэд хамгийн хүчтэй. Түүнээс биш нэг хэсэг хүн, төр засаг дангаараа ажиллаад, иргэдийн оролцоогүй бол болохгүй гэж харагдаад байгаа юм.
-Нэг хэсэг олон улсын байгууллагууд мөнгөөр “зодож”, том төслүүд хэрэгжүүлж байсан. Гэхдээ зөвхөн мөнгөөр асуудлыг шийдэх учир дутагдалтай байсан?
-Нэг хэсэг гадны зээл тусламж, буцалтгүй тусламж гээд хөрөнгө хаясан, төсөл дуусахад ажил зогсдог. Өнөөдрийн сургалтын ач холбогдол бол иргэдийн оролцоог хангахад чиглэгдэж байна. Манайх ч гэр хорооллын ариун цэврийн байгууламжийг сайжруулах төсөл. Иргэдийн оролцоонд тулгуурлахыг эрмэлзэж байна. Их бага хэмжээгээр мөнгө гаргасан иргэд энэ ажилдаа хяналт тавиад оролцоод явах юм. Гурвансайхны жишээ түрүүн дурдагдсан. Төсөл дууссан ч энэ хүмүүсээс бусад нь жишээ авах юм. Жорлондоо хөрөнгө оруулна гэдэг эрүүл мэнддээ хөрөнгө оруулж байгаа хэрэг гэдгийг өнөөдрийн сургалтаар ч онцолж байна шүү дээ.
-Та бүхэн энэ талаар маш их судалгаа хийсэн, мэдлэгтэй хүмүүс шүү дээ. Чухам яагаад “Жорлонгоо өөрчилье” сургалтанд багаараа хамрагдах болов?
-“Нутгийн шийдэл сан”-гийн үйл ажиллагааг бид хэвлэлээр анхааралтай харж байсан л даа. Угаасаа зорилго нэгтэй хүмүүс нэгдэж байж л амжилтанд хүрэх ёстой. “Нутгийн шийдэл сан”, Азийн хөгжлийн банкны гэр хорооллын ариун цэврийн байгууламжийг сайжруулах төслийн хамтын ажиллагааны үр дүнг бид жилийн дараа харах байх гэж би найдаж байна.
Сургалтын үеэр жорлонгийн олон технологи яригдлаа. Монгол орны эрс тэс уур амьсгалд энэ нь болж байна гэдгийг тогтоохын тулд судалгаа маш их хэрэгтэй байгаа юм. Хөрс болгон янз бүр. Улаанбаатар Туул голын сав дагууцэвдэгтэй учраас хөрс нь овойгоод ямар ч материалыг хуваачих гээд байдаг эрсдэлтэй. Баянзүрх дүүрэгт нэг технологи таарч байхад Толгойтын энгэр өөд газрын онцлогоос хамаараад өөр технологи шаардлагатай болно. Хөрсний онцлогт тохирсон судалгааны үндсэн дээр жорлонгийн технологийг сонгох нь зөв.
-Тогтвортой хөгжлийн зорилгын хүрээнд ариун цэврийн байгууламжийг шинэчлэх зорилт тавигдсан тухай яригдсан. Энэ хүрээнд ямар боломж хүмүүст олдох бол?
-Ц.Оюунгэрэл тэргүүн түрүүн ярьсан. Мянганы хөгжлийн зорилтоос ганц биелүүлээгүй нь Ариун цэврийн байгууламжийг сайжруулах ажил гээд. Одоо ч бас энэ асуудал Тогтвортой хөгжлийн 27 зорилтын нэг нь гээд ярилаа шүү дээ. Тэгэхээр дэлхий нийт ийм том бодлого дэвшүүлж байхад Монгол эндээс хоцорч болохгүй. Монголын Тогтвортой хөгжлийн үзэл баримтлал 2030 гээд бодлогын баримт бичиг гаргасан. Түүнээс Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөр ургаж гардаг. Үүнээс ургуулж жил болгон Нийгэм, эдийн засгийг хөгжүүлэх үндсэн чиглэл гэж гардаг. Энэ болгондоо энэ асуудлыг суулгаж, иргэд нь мэддэг, засаг захиргааны нэгж хороон дарга, Засаг даргаасаа нэхдэг, шаарддаг. Тал талаасаа энэ ажилдаа төвлөрч ажиллах нь чухал. Сургууль албан байгууллага ч хуулиар хүлээсэн үүрэг, давуу тал байгаа. Түүн дээрээ дөрөөлөөд сул талаа давуу тал болгох руу явмаар байна. Нэгдэж иргэдийнхээ оролцоон дээр тулгуурлах л хамгийн чухал гэв.